Ժողովուրդը՝ պետություն, պետությունը՝ ժողովուրդ-5

«Տելեֆոնիսկան (նյարդայնացած, կամ հոգնած, կամ անքուն) անզուսպ չլինելու քիչ շանսեր էր պահում: Երևի այդպես հեշտ էր աշխատել: Սրան է «խաբում» նրան է «կտրում», մյուսին է հուսադրում, թե էսա կմիացնի: Իրականում հեռախոսակապի ցածր մակարդակի զոհեր են հեռախոսի երկու կետերում նստածները: Ինչևէ, սա կար: Բայց «եղածի» հետ հաշվի նստող էլ կար: «Իմ գործը չէ, միացրու փողը տալիս եմ, քո պարտքին է, ուզում ես վազելով գնա ասա, ուզում ես՝ գոռալով, բայց խոսքս տեղ հասցրու»: Ընկեր Սագարյանը մի քանի «երթական զանգից» հետո, հոգնած, վրա է հասնում «տելեֆանիստկայի» ձայնին: Մարդն ասում է, էսքան զանգում եմ, ինչու՞ չեք պատասխանում: Գծի էն մի կողմից «ջերմ» ողջունում են ընկեր Սաֆարյանին ու նաչալնիկի լսափողում՝ տու, տու, տու… «Ես քու, ես քու էն… հա ես քու…»: Նորից է փորձում ստանալ «տելեֆանիստկի» ձայնը, այս անգամ ավելի «հաղթական» ու վճռական տրամադրությամբ: «Ինչպես անհաս փառքի ճամփա» ընկեր Սագարյանը լսում է «Տ»-ի ձայնը: Պիտի հասցնել ասել այն, ինչը նստվածք կտա ու ժանգ կառաջացնի: Փառք Աստծու, մինչև վերջ հայտնում է իր «կարծիքը» ու ինքն էլ ցած դնում լսափողը: Կողքից ասում են ընկեր Սաֆարյան բա գյուղե՞րը, ձեր ուզածը չասայիք ախար: «Իմ ուզածը հենց սա էր, պադումաեշ»: հաջորդ օրը ն/գ շրջանային բաժնից կանչում են ընկեր Սաֆարյանին: «Պարտաճանաչ ու օրինապաշտ» մարդը ներկայանում է: Նրան «ընդունում» է միլպետը: Ասում է՝ բողոք է, եկել դու չգիտե՞ս ումից կլինի: «Չէ» է ասում ու լուրջ շարունակում. ես չեմ կարող բոլորի համար լավ լինել: Միլպետն ասում է՝ «Տելեֆանիստկին» վիրավորել ես, նրան անվանել ես «անկապ»: Որ չապացուցես, տուժելու ես, քրեական գործ է ստեղծվելու, մնացածը ինքդ էլ գիտես՝ կուսակցական տոմս և այլն…»:

—Անկա՞պ, ասել եմ, բայց չեմ վիրավորել: Թող գա, դեմս կանգնի, ապացուցեմ:-Միլպետը հրավիրում է կնոջը, որը հեռախոսի էն մի ծերին կոչվում է «Տելեֆանիստկա», իրենց տանը՝ հարգված կին ու մայր:
—Ասել է, ես ինչու սուտ հորինեմ: Ինձ անվանել է «անկապի մեկը»:
—Ճիշտ է,անկապ, այսինքն առանց կապի: Ինչու՞:
Ըր կապ լիներ, էնա կմիացնեիր: Ճիշտ է՞: Իսկ դու սաում ես՝ կապ կա՞ր: Կապ կար, բայց դուք չմիացրի՞ք:
—Կապ չկար: Այդ ժամանակ չկար, ո՞նց միացնեի:
—Այսինքն, անկապ էիք, բեզ սվյազի, ճիշը է՞: Տեսաք:
—Դուք ինձ եք վիրավորել, դուք այդ կապի մասին չէ որ «հիշատակեցիք»: Ինձ եք անվանել «անկապ»:-Միլպետը հավատաց ընկեր Սաֆարյանին ու կնոջը ևս հավատացրեց, որ շրջանի մաշտաբով նման վեճը ծանր կպառկի կամ առնվազը՝ կնստի կուսակցականի հեղինակության ամենազգայուն տեղին ու «ախ» քաշելով չեն պրծնի շատերը: Գնացեք, ասաց միլպետն ու սիրալիր ուղեկցեց կնոջը, ասելով՝ թյուրիմացություն է ամեն բան լավ կլինի: Կինը ժպիտով հաստատեց իր համաձայնությունը, սակայն աչքերում մնացած կամ եղած զայրույթը վերջին անգամ նետեց ընկեր Սաֆարյանի ոչ հաճելի արտաքինին՝ «դիկաբրազ» անվանեց նրան քթի տակ: Միլպետը չարձագանքեց:
Գնա՞ց: Եթ քո «…»:

Ամոթ է, ընկեր Սաֆարյան, մի խուտուրու դեպքից քեզ համար գործ ես ստեղծել: Եթե ոտքը դեմ տա՝ կտուժես: Թեկուզ, դու իրո՞ք չես վիրավորել: ՈՒզում եմ իմանամ, որպես ոչ միլպետ, որպես մի գյուղացի. որպես համախոհններ, խոսքը ո՞ր կապի մասին էր:
Հենց այն «կապի», որի մասին էդ «…» էր ասում: Հոգիս կերել են դրանք, միայն անկապ ասելը շատ փափուկ է, ես դրանց…
Իսկ խոսում էր այն կապի մասին, որը հիմա Ղարաբաղում տելեկոմ է կոչվում ու «անկապության» հետ կապ ստեղծելու քիչ շանսեր կան: Էն էի ասում…
Ելան «թելեպոնը» ցած դրեց ու տարավ բերավ ծնկներին.
—Պա քու հինչդ ասիմ, Ելնա: Պահած, պահած, լեզուս կրակ ընգե, ընդուր նման էշս հեչ նիչյա քյեցավ: Քաժուգուլի ըն տամ, այերամ, պատի պեն կնի: Խալի՞… Խալին հու՞ պերավ, լհա էդ սհաթեն: Ընդոր եկավ դեհա, դեհա, չուուհա, չու, տարավ: Քեզ հինչ ար անում,Ելնա, յա՞ղուզ ընդուր նման էշը բադա տվեր, 40000դ խոզին չոլումը վերընգած ա՞: Էն էշը, Ելնա, քեզանա խելունք ա, վեննը տեմ տված, քյնումչար: Քառասուն հազար դրամ, քանե ամես հմբլապեն անիս վեր էդչընք փուլ տան: Դեե ծպետտ յեր չանիս Ելա, խնամուդ էլ չի պեն ասիս, սկի զարմանալդ նշանց չտաս: Ասե սկի շատ չըս լավ ծախալ: Ասում ըն Մարտակերտ էշը քուռակավը ութասուն հազար դրամ ա: Ասե, տի ասե թող ինքը ծույները թակե:

Մի քար վերևից, մի քանիսը՝ կողքից, առնվազը մեկն էլ ներքևից դրին՝ Ելնի էշի պատմությունը թաքցրին: Սա Ելնին կարծիքով: Բայց սաղ շենը դրնգում ա. «Զոյան էշը քառասուն հազարավ տվալ ա՝ քեցալ մին խալի իկալալ: Էդ էլ ջհանամը , պա վեր տաքոր կնիկը սլուխ ա քցալ թա՝ Ելնան ստկեիս էշը կլխես ա կապալ: Պա քու, պաքո հինչտ ասիմ, տի քալագ, դե յեք նիմերկենալ: Պա մինակ էտա՞: Ասալ ա՝ մարդս Ելինին տված էշին զոհն ա, նեղու ա եկալ ծերքեն: Վեչ ենա չու ասիս ղարկիս ուրանց հանդավարը, վեչ ամալա կյամ պահիս»:
«Դեեե, Ելնա կնեգ, եք յալլեխդ ետ մեր անել, ատա, դե, ռեխս էլ փիսա կյամ, ամեն մի մանս մին կնեգ ա, բալա, ես ամեն ըրած թողածու հավան կենողը չըմ, իմ պահած խոցաս ըն խոսալ, իմ քցած ստոլ աս ըն խոսալ, իմ պահած հավաս, ճավաս, տանաս, տեղաս:
Եկալ ըն է, ղաշանգ սիպտակ թամուզ սուփրան քցալ ըմ, տեսը, տենը, սալաթը, էսմինը, էմինը: Բալի կընգան նման ճուրը ծլլըցնել ա աղտրած չըմ ե տրալ՝ մին ծաղկած հացու նհետ: Թխած թխվածքներաս ըն խոսում… Մեհենգ, տես, տես վերջը հինչ տուսեկավ: Ելնա, թկելի տեղերդ շատ ա, մին հափուռ խոտ կտվիր էն էշին, կպհիր, սօր 40000 հզրանոց խալին տանդ կնար, էդ խտուրու զրուցնեն էլ ինիր չար: Պա փալանը… Հանց ա ըլալ ժուգուլու սիդելնի ինի: Քու կլոխդ ինձ մատտաղ քյինի, 40 000դ էշս տանիս մխթարիս, կործերտ ուրուր քցիս, համ էլ թա՝ Ելնին էշը մարդիս կմախք ա շինալ… Դե վեր ասիմ: Էշը վեր խուտուրու ինար, վելյուրե փալան չի տինիլ յերան, զակազնոյ: Ընցած ա, մնամա այդին չանիմ ծպըտըս յեր չանիմ դուշման ուրխցնիմ»: Փալանը՝ որպես մեջքի տանիք՝ մեծ փիլիսոփայություն ունի իր էության անալիզում: Կարծես վիրավորական է, որ փալան է: Բայց «պահողը» կարգին, սարքին «պահելը» փալանի որակից էլ գուշակես թե, լավ կանես ու քիչ կվրիպես: Փալանը էշից անբաժան տեսնելը քազաքավարի մոտեցում չէ: Եվրապայում հազիվ թե էշի ու նրա զգեստեղենի կապը հիվանդագին է (այսաստիճան) ընդունվում: Փալանը անցյալը գունավոր ներկայացնող գույք է, կամ փալանը երեկվա վիճակիդ մասին պատմող տեսանիշ է, կամ փալանը էշ ակնկալող «նամյոկ» է, կամ փոփոխական կյանք խորհրդանշող պարագա է, կամ մի «բան» է, որն իր մեջքին պահում է էշը, կամ էշի մեջ պահող (վերքոտվելուց գենե) «կռիշ» է. կամ.

Հիշում եմ Սովետը որ քանդվեց, սովետ տեսած, սովետ կառուցած մարդիկ խոստովանեցին, թե ինչ «անում» են՝ վերևից են անում, ինչ փոխում են, իրենք են փոխում, հետո ասում՝ ժողովուրդը ուզեց՝ մենք էլ արինք: Բայց ժողովուրդի չուզելը մենք էլ տեսանք 1991-ին: Ռեֆերենդում ասացին՝ անցկացրին, ժողովուրդը ցանկություն հայտնեց ապրել նույն կազմով, նույն պետության մեջ (մեծամասնությունը): Մի երեք , թե չորս հոգով հավաքվեցինք շատ պատահական մի տեղ (ասում են անգամ հարմարություններ չկային էդ նիստի մարդկանց համար): Ցուրտ էր, շենքը ջեռուցված չէր և մի շարք կիսատ-պռատ կար, բայց… Որոշեցին, 270 միլիոն մարդկանց (գուցե 250) անունից… Կոպիտ, բայց տեղին ասեմ. Էդքան խալխից, չէ՝ ժողովուրդներից ո՞վ հարցրեց՝ փալանը փոխե՞նք… Փոխեցին ու ասին ծափ տվեք: Ցույց տվին «ծափահարիչներին» ու հարմարեցրին, կամ փալաը նստեցրին խալխի հարմարվող մեջքին: Նույն խալխին ուրիշ փալանով տեսնելը կար, բայց փալան դնողը փալան կրողին «իրավունք չունի» հասկանալու: Ասեմ ինչու: Գութ կշարժվի ու գործը կփչանա, ասինքն զարգացմանը կխոչընդոտի, այն զարգացմանը, որը նախատեսվել է Աստծո կողմից: Բա՞… Դա կա ու լինելու է մեզ հետ՝ ժողովուրդի: Բայց, «բայցեր» կան, որ կարգին «չշտկես» «կռիշը» փադվալից էլ դենը կտանի: Որ փալանը դու ես որոշում էդ էշի, բեռն էլ պիտի լայաղ լինի էդ փալանին:

Ամեն մարդ իր փայ բեռը իր էշի վրա դնի ու մտածի տեղ հասցնելոու կամ տեղ հասնելու մասին, մարդավարի: Հայրենիքովդ գնաս, ապրես, կողքիդ չնայե՞ս… Ճամփին, կես ճամփին մնացած ցախը, ցաքը՝ քո հայրենիքի կիսատ պռատն է: Ասեմ: Ցախը գնա հաց թխի, ռախեքը ուտեն (անգամ ցամաք) պնդեն, մեծանան պինդ, գնան հայրենիքից մի մի կտոր իրենց փայ «պահելը» պահեն, որ դու շանորդի՝ խիղճդ կորցրած, փալանդ (հանց քո փալանը) փոխած, անհագ լափես, ունեցածդ բազմապատկես: Քո համար եմ ասում: Էն էլ ասեմ, ես քեզ չեմ մեղադրում, քո «արածը»՝ քեզ բաժին հասածին լայաղ, էդքան ես ընդունում ու այդպես, մանավանդ՝ «այդպես»: Այ այդ «այդպիսի» որակն էլ քեզնից քիչ է կախված: Քո շերեփը, քո ամանից, քո ձեռքով, խալխի համար ի՞նչ կտաս: Այ, որ Աստված ասեր՝ սպասիր, ո՞նց թե «ինչ կտաս»: Քեզ զրկում ենք «Հայրենիք» բառը քո շահերի համար օգտագործելու իրավունքից: Չէ՝ Աստվածն է խոսում, լսեք, Անալիզի Կենտրոն, փակ, ոչ բաժնետիրական Աստվածային կազմակերպության ռադարները այսուհետ աշխատելու են յուրաքանչյուր երկրացու կողմից «Հայրենիքի» հանդեպ ասվող բառերի անկեղծության աստիճանը պարզելու շահարկման չափը որոշելու և նման ուղղություններով: Եղավ: Տեսնես այս «հիմնարկի» գործնեությունից հետո քանի մարդ կմնա՝ հայրենիքին նվիրված: Պարզեմ նաև կարևորը «շահ հետապնդող» կամ կեղծ դեպքերի համար Աստծո «հիմնարկի» ռադարների ֆիկսածի հետ պրինտերը տալիս է նաև տույժի չափը անմիջապես: Դատավճիռը կատարվում է Աստծո հատուկ կարգադրությամբ՝ տեղնուտեղը: Որ չասեմ՝ կպայթեմ՝ Աստված արդարություն չի հետապնդում, գոնե նման դեպքերում: «Անալիզի կենտրոն», փակ, ոչ բաժնետիրական Աստվածային կազմակերպության կողմից հաստատված դրույթներից (ցանկացած) անգամ մեկի խախտումը՝ նախատեսում է պատիժ՝ առանց մեկին կամ մյուսին սիրաշահելու, կամ հանուն որևէ բանի՝ Հայրենիքի, մայրենիքի, հողի, սարի, ժողովրդի… Ասածը չարիր՝ կտուժի, «ему плевать: что, где, когда»: «Մարտական գործողություններ» որ ասում են, էությունը կորցնում է իրականությունը, դառնում է ստվեր, պատճեն, «խոսքի հերթ. ու ժուռնալիստի շիննյութ: Ամեն մարտ մահ ունի իր մեջ և ողջ մնալ: Գնացիր ողջ մնացիր՝ եկար, չէ՝ «բերելն» է մնում: Կյանքը տանում ես, անձամբ քո ձեռքով տանում ես մարտի վայրը՝ լեռ կլինի, ձոր, թե լանջ ու դաշտ: Դնում ես, դնում եմ, դնում է, քիչ է: Դնում ենք՝ դեռ արդյունքի մասի խոսք չկա, բայց մեր՝ ապրելու համար ստացած կյանքը, միայն իմ բաժին կյանքը, միայն քո բաժինը, նրան՝ դնում ենք: Ինչքան «պետք» է՝ վերցնում է մարտը ու արդյունքը տալիս հաղթողին: ՈՒ ասում ենք՝ այսքան զոհ ենք տվել: Եվ այնքան սառնասիրտ ենք ասում, որ կյանքը կորցնում է իր այդքան մեծ ու հրաշք էությունը: Կարծես խալխի այդ «մասին» պետք էլ չէր կյանքը ու նրանից ազատվելու առիթ էր պետք, կամ՝ էս ինչ լավ է, որ կռիվ է, գնամ կյանքս տամ, մահս առնեմ, արխային հեռանամ: Այսպիսի ընկալում կա: Կողքից, գող, չաղալի պես դարան մտած խավ կա, որը շատ գույսգույն պատկեր ունի: Էդ խավը ունի «ժողովրդի ծոցից ելած», ժողովրդին «ներկայացած» մարդկանց՝ մտաորականներ, որոնք ավելի լավ են «հասկանում», վտանգի հոտառություն ունեն, կյանքի էությունը ապրելու մեջ են տեսնում, իսկ այդ ճանապարհին՝ գնի առաջ կանգ չեն առնում: «Շակալ» -ը ռուսերեն է, բայց հայ մտավորականն էլ է օգտագործում, խոսքը վերաբերում է նույն մարդուն, որը ազգություն չունի՝ եթե «շակալ» է: Ամեն մասնագիտություն ունի իր «շակալները«, սակայն ավելի որակյալ, սուր արտահայտված, քան մտավորականն է՝ Աստված չի արարել: Երկու բանվոր միասին հարյուր տարի շակալություն անեն թե՝ հազիվ երկիր տուժի… Շակալները ունեն մեկ ընդանուր, բոլոր ազգերի, ցեղերի, ժողովուրդների համար՝ օրենք, ծածկագրով, միայն իրենց համար բացահայտելի ու հասկանալի մի սկզբունք՝ լափել, ճաշակել չվաստակածը: Կարծես տագնապով՝ թե հանկարծ անտեր կմնա բարիքը: Կոպիտ մի համեմատություն է գլխումս միշտ պտտվում: Որսկանը որսի գնաց սովորականի պես: Տեղ հասավ: Կրակեց թռչող բադի վրա: Կպավ: Քիչ ուշ որսորդը լսեց կրակոց (ասենք երեք ոպեից): Ինչևէ: Որսորդը շարժվեց դեպի որսը: Հասավ տեղ, որսը չգտավ: Նորից կրակեց որսորդը, դարձյալ հաջող ու շարունակեց՝ մեկ, երեք, հինգ… Հետո որոշեց որսը հավաքել: Գնաց, որոնեց, չգտավ: Բայց չընկճվեց: Շարունակեց, որս անել, որսորդը որս անել էր սիրում նաև: Քիչ անց հասկացավ, որ իր որսը գողանում են: Որոշեց պարզել: Կրակեց, ընկավ եղեգնուտի մեջ: Կրակոց լսվեց քիչ հետո: Մարդ կա, ուրիշ որսո՞րդ: Հետևեց: Գնաց ու … Ասաց, դու իմ որսը ինչու՞ ես գողանում, գոնե ինձ բաժին չես թողնում:

Դիմացինը ըմբոստացած ծառս եկավ հրացանը վեր պահած ու թե, կրակել եմ խփել եմ, հիմա էլ վերցնում եմ տանեմ վայելեմ: ՈՒ ավելացրեց. «Իմ կրակոցը եղավ, հետո՝ քոնը, որ տեսար որս անող կա, ինչու՞ տեղդ չփոխեցիր, որսս դուրդ էր եկել, ես խփեի, դու վերցնեիր, որ չիշտ կոչվե՞ր: Էս տեղերին տեր տիրական կա, մենք մեր մազերը այստեղ ենք կոշտացրել ու թափել, մեր հրացանների ձայնը եղեգնուտի ամեն մի փող պահած ունի իր մեջ, մենք մեր արահետները ունենք ասֆալտից էլ պինդ, մենք երգեր ունենք կապված այս որսավայրի կենդանական աշխարհի մասին, մեզ ճանաչում և ընդունում են թռչունների և կենդանիների շեֆերը, նրանք մեզ որս են մատակարարում մեր հայտերով: Հայտ, գիտե՞ք ինչ բան է, հայտավորում ենք, նոր միայն վեր կենում գալիս կրակում: Դուք օդում կրակողներ եք, բայց որս եք ուզում: Էդպես չի լինի: Որսը փիլիսոփայություն է, պիտի նրա իրավական դաշտը լավ իմանաս, ուսումնասիրես յուրաքանչյուր պոտենցիալ որսի մարշրուտը, նրա չվացուցակը, պոզիվնոյը, կենտրոնական դիսպեչերի հետ կապի կանոններն ու անվտանգության չափը որոշող ազդանշանները: Սա ի՞նչ է նշանակում: Որսը թռչնակայանից թույլտվություն է ստանում թռիչքի՝ կոնկրետ հայտի հիման վրա: Այսպիսի թռիչքը կոչվում է՝ մահապարտի, այսինքն թռչունը գտնում է, թռչում է զոհաբերվելու կոնկրետ մարդու: Օրինակ՝ ահավասիկ մեր դեպքը: Ինձ համար, թռչնակայանից թռչած բադը՝ պիտի ընկնի ինձ համար, առավել ևս, որ կրակել եմ ես, իսկ դուք… ձեր կրակոցը և աննպատակ էր և մնացած բազմաթիվ պահանջներից զուրկ: Կարծում եմ որևէ անհասկանալի բան չմնաց՝ առավել ևս, որ գրել կարդալ գիտեք: Տեսնում եմ՝ ապշած աչքեր ունենք, կարծես լավ չենք յուրացրել ասածներս: Հիմա որ ասեմ՝ պիտի որսն էլ ծիծաղի, ախպեր, մենք մեր որսը չենք տա ուրիշի, այս բադը մենք ենք պահել, պաշտել, որ քե՞զ տանք:- Մարդը, որ որսորդն էր էս տեղերի, քարի, քոլի, եղեգնի հետ քնել էր, վեր էր կացել, եղեգնի հետ քնել էր, վեր էր կացել, հրացանը ճտին էր ծնվել, շվարած ասաց, հրացանս էլ տամ որ, կպրծնեմ քեզնից:-Բա պիտի տաս, բա էսքան խոսելն ինչիս էր, վեշմեշոկիդ մեջ եղածըն էլ իմն է, հանիր տուր, ուրիշ բան «չստեղծվի» գողությունը կծածկեմ, հրացանդ էլ կմնա քեզ, ավելին մի սպասիր՝ անյերեսություն կլինի»: Որսորդը հրացանը ծալեց, փոտ ընկած ունքերը չուղղած, աճքերը պատռված, անպայման արյունոտ, բայց զուսպ օրորեց գլուխը ու ասաց,-«Շակալ, շատ ավելլի լկտի, քան զուտ «շակալը»: Գնաց տուն: Պատմեց եղածը ու վերջում ասաց. «Հաջորդ անգամ կուտես համա, կտանես… Որ չկրակեմ, որտեղի՞ց պիտի տանես, շակալ: Ցատկես, էդ ձևով երկար չես ապրի, քեզ կիմանան, ու դու ոտքի տակ կգնաս: Կգնաս սոված կսատկես»: Մի տարեց մարդ բեխի տակ խնդաց կամ հեգնեց. «էնա ասում ես «շակալ» ու հետո էլ թե՝ սոված կսատկես: «Шакалы живучие» լսե՞լ ես: Դու չես կրակի, ուրիշը կկրակի, իսկ նա միշտ կունենա «ուտելիք»: Հալալը հարամից դու ես ջոկում՝ դու էլ կմնաս, վտանգը հեռանա՝ նա կհայտնվի որսադաշտում առաջինը ու կվայելի՝ ինչ արդեն կա պատրաստ»: Որսորդը լսեց, լսեց բայց չհավատաց: Ասաց՝ հիմա, որ տեղյակ եմ, էլ ինձ չի խաբի: Ասաց ու վստահ նայեց իրեն պահող հայելուն. «ես անեմ, ինքը՝ տիրանա՞, գնա որսս ուտի ու լկտի հեռանա՝ ինձ մուննաթի տակ թողնելով: Հրացանի տակ կտամ ու օրենքը բան չի ասի…»: Րոպեն՝ րոպեի, ժամը՝ ժամի, օրը՝ օրին նստեց ու գյուղը տարավ դեպի խնդիրներ, որոնց լուծումը չի գալու ոչ գյուղսովետից, ոչ՝ կոլխոզի վարչությունից, որովհետև ռայկոմի միայն շենքը մնաց: Էս ի՞նչ է, բա ո՞վ է խալխի հոգսը լսելու, լսելու ու փարատելու: Այ երեկ, փլանքյասի կտրին, որ հիմա քանդված մեջք ունի, խոսում էին, թե մի անտեղ գայլ՝ էլ ոչխար չթողեց, չաղալները, աղվեսները մարդկանցից էլ չեն վախենում: Օրը ցերեկով գալիս են խլում ու հայդա, չեն էլ շտապում: Խալխը, չէ՝ ժողովուրդը, էս էլ քանի օր է «քարեքար, սարեսար, զարկելու տեղ չունեցավ ու չունի, որ ասի ու բանի օգուտ տա: Կանգնում զարմանում են, ապշահա հեռանում են ափսոսանքների մի շալակ թողնելով «բեռի» տակ տնքացողներին, որպես կարեկցանքի նմուշ: Խոսքը հասնում է որսորդ մարդուն: Հրացանն առնում է ու ճամփա ընկնում՝ ոնց որ հեքիաթներում:

Մի օր է պտտվում, երկու օր է դարան մտնում, թե քանի ժամ է քնում, քանիսը պլզում՝ չի ասում: Ասի ինչ անի, էդ սովետի երկիրն էր պրեմիա տալիս խփած գայլի, աղվեսի, չաղալի համար էլ գուցե: Հիմա ո՞վ տա: Ըհը, գայլն էլ մի օր իմացավ, որ էլ խորհրդային միություն չկա ու ասաց՝ էլ շտապելու բան չկա, դինջումը կուտենք ջոկելով: Շատերը գայլերի օրինակին հետևեցին: Այդ թվում՝ կենդանիներ: Սա հստակության համար: Մի ուրախ ու անհոգ օր գյուղի ռատուշան աշխուժացավ գայլերից մեկի սպանության հաշվին: Այս գյուղին բան տվող չկա, որովհետև Արցախի ողնաշարից հեռու է, խելքը գլխին մարդը անշահ չի գա այս անանցանելի ճանապարհներում մեքենա փչացնի: Չկա՝ որովհետև վերևների աչքից դուրս է, որովհետև թշնամուն չի զիջել իր հողը, որովհետև թշնամին սրանց տները վառելու համար ելած օրը, ելած ժամին, ելման կետում արյունլվա է եղել ու «վայ դադա» ասելով փախել, որովհետև ճկունություն չունի, որովհետև այս գյուղը այլևս տալու բան չունի, որովհետև մի շարք ուրիշ «որովհետևներ» կան վտանգավոր… Իսկ ես գյուղի «յալ»-ին տվի Ռատուշա անունը, որ հեռվից լսողը գյոըղը շփոթի այդ անվան հետ ու բան չհասկանա, թե անտեսված այս բնակավայրը ինչու Ռատուշա ունենա, ոչ թե՝ «շնամաչ»: Գայլը սպանված, մեկնվել էր: գյուղացիները անիծում են ուրիշի ապրանքը անզակոն լափող կենդանուն, որը ոչինչ չի լսում, բայց հասկանում էր, որ չի կարելի: Անեծքները պրծան, հիմա գովում են գայլը սպանողին: Աստծուց էլ են պահանջում, որ մի բան անի, գիշատիչ կենդանուն շարքից հանելու համար էդ մարդուն պարգևներ տա, հակին կանգնի: Մարդը խոսք վերցրեց: Վերցրեց, «տեր չուներ» ասե՞լն է ճիշտ, թե ասենք՝ տեսավ չեն տալիս, կամ չեն «ըմանում», լեզուն տարավ քաշեց դեպի իրեն.

—Սիրելի համագյուղացիներ, Աստծու տվածից շնորհակալ եմ, ձեր կողմից Աստծուց ինձ համար բաժին խնդրելը, որց են ասում, արդեն պարգև է: Սրա եղածն ինչ է, ձեզ պես հերոս խալխի համար ինձ նման տղաները կյանքներն էլ պիտի տան:-Շատրքից մեկն ասաց՝ բա ինչու՞ կռիվ չգնացիր, մահնով շահնով գլուխ պահեցիր, գլուխդ… Երկրորդը սաստեց կնոջը ու ասաց՝ մարդու արածը չգնահատելը՝ Աստծուց կպատժվի: Կինն ասաց՝ որդիս էր տանս զարդը, հույսը, լույսը, հիմա պատկերին էլ, քո խոսքին էլ… Իսկ գայլը Ռատուշա բերողը խոսում էր՝ կարծես գյուղի ջուրը կտրած դևին էր սպանել ու խալխին փրկել ծարավից կամ մահից: Այս մասին էլ ասող եղավ բարձրաձայն, բայց կողքինը սաստեց ու ամոթանք տվեց: «Խոսք վերցրածը» խոսքը դրեց ժողովրդի հիշողության մեջ ու փակեց,-իմ պարտքը ձեզ ծառայելն է, ով ինչպես ուզում է՝ հասկանա: Ժողովուրդը ստացածը արոճ անելով գնաց ցրվեց: Գայլը որոշեցին կախել Ռատուշայի երկհարհանի տան բալկոնի տակի ճաղից: Որոշողների կազմում՝ գայլը բերողի յոթը պորտը, թայփան, նրանց հարիֆները ու անվիզ անողնաշարների պիտի կենդանիներ, որոնց միջոցով հավաքվածների թիվը շատանում է ու ստանում «ժողովուրդ» մականունը: Որոշեցին նաև ժուռնալիստ կանչել «ՑպսպՉՌՊպվՌպ» գրած մեքենա գա, նկատի ու պատմի, թե ինչպես… Ի դեպ, էդ պահին կողքից մեկը խզխզաց ու ինչ որ բան ասաց, որից ջոկեցի իմաստը, գուցե թերի: Դպրեցի տնօրենն ասաց՝ ես իմ խոսքը շատ հարգում եմ, դրա համար էլ կարծիք չեմ հարցնում անտեղի: Էդ էն գործը չի, որի համար ժուռնալիստ գա: Ասաց ու հեռացավ: Տարեց մարդը, որ մտավորական էր նաև էշով ցախ էր տանում, շարունակեց դպրոցի տնօրենի միտքը վերջից՝ և ուրիշ ուղղությամբ: «Ժուռնալի՞ստ, Ղարաբաղու՞մ: Տոնածառ զարդարողներ են: Ամեն տոնածա՞ռ, չէ: Մեծահարուստի ու չինովնիկի նվագը պար է ածում սրանց: Խալխին, էս կաթվածահար ժողովուրդին մի երկու նախշուն խոսք են հնչեցնում էկրանից, մի երկու կադր նկարում ու ապշեցնում են՝ ձեզ տելեվիզրով նշանց ընքտըլան: Հիմա տեղը չի, բայց ես պատմություն գիտեմ, անձամբ եղել եմ մեջը, դրանք գլուխ պահող, շողոքորդող, վախկոտ մարդիկ են»: Հին, բայց դեռևս ոտքի վրա պինդ կանգուն հարևանը բակից ասաց՝ «Դրանք իրար հետ լավ էլ լեզու կգտնեն, մեր գլխի բանը չէ, մութ գործեր կան, ժողովուրդը կոծկեց գնաց: Ես դրանց ոչ մի խոսքին չեմ հավատում: Խալխի յուղուրին մատ չեն ծալի, կտրած մատին չեն կյուզի, ինչ մնաց…»: Էդ մեկը լավ չարիր, ընկեր կոմունիստ մարդիկ գայլը, սպանած գազանը, հանել դրել են շնըմաջումը, դու սաու ես… էդ բոյին անհավասարությունը 37 թվականին շատ մարդկանց տներ են քանդել, մինչև էդ էլ, դրանից հետո էլ: Հիմա էլ կարելի է կասկածամիտ լինել, բայց մեր աչքով տեսածը: Սա ես եմ ասում, կողքից նայող մարդ եմ, ինչ տեսնում եմ՝ էն էլ ասում եմ, ինչ ցույց չեն տալիս էն՝ չի երևում, ոնց իմանանք՝ կա, չկա կար, չկար… Ես չեմ ուզում վիրավորել գյուղացիների մեծամասնությանը, բայց միասնական էր, եթե ճիշտ չեն գնահատել, կամ խաբվել են, ապա Տոլստոյի հայրենիքում էլ նման բան եղել է այսպես՝ իրենց տգիտության մեջ միասնական լինելու խնդիրը չէր անհանգստացնի գրողին: «Մերոնք» գրեթե մի մարդու պես արձագանքեցին ազգի ու ժողովուրդին ծռայելու համար ապրող մի մարդու, որը գյուղը փրկել էր չորս ոըանի գայլից՝ իր, մանավանդ անձամբ իր ու իր ընկերների խոնարհ ու խրոխտ ջանքերով: Կրկնում եմ, երկու կամ երեք (գուցե չորս) զույգ մարդ չուզեց լսել մի «բան», որը ապշեցրել ու հիացրել էր մեծամասնությանը, այդ անհասկանալի միավորին: Հիշում ե՞ք որսորդին, որ բադ էր խփել, որ բադեր էր խփել, բայց չէր «վերցրել», որին չէին տվել, որ շվարել էր ու ասել՝ «….»: Հաջորդած օրվա կեսին ռատուշա դուրս եկավ, կամ հասավ՝ հրացանը ուսին, վեշմեշոկը մեջքին կապած, հոգնած, թակված, պատռված փոխկով, չանգռված երեսով: Ռատուշայի պաստայաննի կլիենտներից մեկը թե, որսից ես գալիս, համա որսդ չի երևում, հրացանդ է՞ քոռացել, թե՝ աչքդ: Որսորդն ասաց, անտերը ինձ տանջեց, ժամանակս էլ լափեց, որսից էլ քցեց, էնքան ոչխար է կերել՝ մի մարդու խելք ուներ, մի խելոք մարդու, քո պես դդում գլուխ չէր պահել… կլենտներից մեկն էլ թե՝ չլինի գել էր սպանելու, մյուսն ասաց, լավ երազ էր, բայց քո աչքերի համար չէր հը, հը, հը, հը: Որսորդը ուշքը ետ տարավ հեգնանք տվեց դդումներին՝ այնքան, որքան անհրաժեշտ էր՝ գոնե այդ պահի համար: Հանկարծ լսեց. «Գայլը սպանել են, բերել էլ են, կախել են, դու անտառի տնակում քնած… թե սուտ եմ ասում՝ գնա ու մի հավատա»: Ռատուշայի բալկոնից կես ջանով կախված մարդը թե՝ հոգս քաշող մարդը: Ժողովուրդի յուղուրեն ջան տվողը, ուրիշ է, կողքից խոսողը… Էլ ասե՞մ»: Որսորդն ասաց. «Գայլը սպանել եմ, ուզում եք հոգս համարեք, ուզում եք՝ պարտքը»: Ասաց ու գնաց առանց ետ նայելու, առանց ետ նայելու, առանց լսելու Ռատուշայից հնչող տարամիտ կարծիքները: Քիչ անց Ռատուշան ամբոխ կուտակեց, որ պարզի կամ զբաղվի «պարզելով», թե փլանքյասը ինչու՞ որսորդը ինչու՞: Գյուղը կայացրեց որշում ու դրեց լեզվի վրա, տակ՝ փլանքյասը կամանդով գնացել է փրկել գյուղը փրկել գազանից ու խալխի գնահատող աչքի առաջ մեկնել է ջախջախված գայլի մարմինը՝ էս մայդանը, էս շեյթանը: Մնացածը՝ ըստ գյուղի, ապօրինություն է, ամոթ է, որսորդը սուտասան է լինում, մեր տղան էլ՝ բացառություն չի: Երկու թե երեք զույգ (գուցե չորս) մարդ «գյուղից» կամ գյուղի որոշումից դուրս եկան ու մնացին անկախ, ազատ: Մինչև (լուրը մի քսակ ոսկու պես մնաց որսորդի պոլիկում) որսորդը տանը չպատմեց՝ գյուղը կորցրած բան չուներ:

—«Անտերը ոնց որ գուշակեր իր վերջը: Մինչև լեռան սռորոտը գնացի, չկա ու չի եղել: Վերջ, ասացի, սա քոչել է: Բայց չեմ հավատում: ՈՒտելը կա, հազիվ թե… Գիշերը բուտկում մնացի, դրա ձենը չկար: Այլևս չէի սպասում: Ասի երկու ղուշ խփեմ թոբա անեմ: Քայլում եմ ու զգում եմ «հոտը», անտերը կողքս է: Հրացանը ծալել եմ, ծխելով գալիս եմ: Ետ եմ նայում՝ անտերը հեռվում կանգնած, շան նման ինձ է նայում: Մինչև հրացանն եմ հանում՝ անտերը տեղը փոխում է: Չեմ հետապնդում: Քայլում եմ դեպի սուրանը, տանում եմ բաց տեղ, ես քարի ետևում սպասեմ, սրան չխրթնեցնեմ: Հասնում եմ սև քարի մեջքին, պպզում եմ ու հենվում: Չկա: Անտերը ցնդել է նորից: Չեմ էլ ծխում: Շունչս էլ պահած եմ սպասում: Սոված էլ եմ: Հանեմ մի բան ուտեմ, թե՝ դիմանամ: Մի կտոր պանիր եմ կծում ու հաց եմ կճմթում: Հոտը զգում եմ կարծես, նորից իրարանցում կա կողմնորոշվելուս մեջ: Ետ եմ նայում ու սառը քամի է հայտնվում գլխումս, կրծքումս: Դիմացի լեռան քոլերի ֆոնի վրա երկու գայլ ե՞ն, թե՞ ինձ է թվում: Հրացանս խորդացել է ինձ, ես սառել եմ գայլերը ժանիքներ են սրում, կամ ղնջղում են լկտի: Ինքս էլ լավ չեմ հիշում արածներիս հաջորդականությունը, բայց կրակոցս ինձ հավաքեց ու դրեց ուղեղիս մեջ ու զգաստացա: Սակայն գայլերից և ոչ մեկը չմնաց տեղում: Փախչում են: Վազում եմ, կանգնում եմ, կրակում եմ: Սրանք սուրանի եզրին են արդեն, ես պիտի փորձեմ փակել ետ դառնալու ճանապարհը: Նորից հրացանս լիքն է, ես վազում եմ, գազաններից մեկը դժվար է վազում, կամ գրեթե չի վազում: Կաղելով քոլերն է քսվում, գնում է, սուրանի ծերին հասած էլ ընկնում, բայց շարժվում է: Էն մեկը հասավ բացատի վերջը ու կորավ շամբուտի մեջ: ՄԻ քանի քայլ էր մնացել, հասել էի, անտերը փախավ, քարշ գալով հասավ քերծի ավարտին ու երևի թե բիթի ընկնելով, որ հելնելու տեղ չկար, սկսեց որքերով պայքարել կյանքի համար: Ապարդյուն: Մի երկու քար էլ պոկեց հետը տարավ ներքև: Վերևից նայեցի: Գայլը ճանապարհից երկու քայլի վրա ընկած էր անշարժ: ՈՒղեղս վազեց երկրորդ գայլի հետևից, բայց ջանս կլոլվելն էր գերադասում ու ծխելը: Որոշեցի գտնեմ սատկացնեմ, գլուխս սինջ դառնամ տուն: Հացս ուտելով պտտվեցի, տեղ չթողի, հին ու նոր ծակուծուկ մտա, փանդիփիլ արի՝ չէ: Էդ էր թողի եկա»: Տղան ասաց, գայլը ինչո՞ւ չբերեիր գյուղ: Կինն ասաց, ոնց թե «ինչիս է» գյուղացիք իմանան, որ դու ես սպանել: Որսորդը նյարդանալու էր ու ասաց՝ ես ինձ հազիվ եմ բերել եքա գազանին ո՞նց բերեի: Կինն ասաց՝ քո սպանած գայլը փլանքյասին փառք է բերում, սաղ գյուղը նրանից է խոսում: Որսորդը քթի տակ ասաց՝ գյուղ էլ ասում ես, իրենց լինի, թող ուտեն: Կինը գրեթե լացելով պոռթկաց. «Մեր գյուղն էս է, ես ուզում եմ, որդիներն էլ են ուզում, հերդ ու մերդ էլ, որ քո արածը քո անվան տակ մնա, մենք էլ ուրախանանք, որ էս գյուղին էս ժողովուրդին պետք եկանք: Դու անես, ուրիշը տեր կանգնի»: Որսորդն ասաց «որ մարսում է թող տանի, բայց հարամ է, էդպես ապրողին շակալ են ասում, իսկ գյուղը… Գյուղը տների գումար է, գյուղը հոտ է, գյուղը անշնորհակալ է, գյուղը՝ փլանքյասն է, նրա փլանքյասները ու նրանց շները, գայլերը, շակալների կյանքով ապրող մի ոհմակ: Դե հիմա ինչ ուզում ես ասա, գնա գյուղամիջում էլ ասա՝ մարդու էսպես, էսպես է անվանել ձեզ: Ես էն մի գայլին էլ կսպանեմ, թող գան էն էլ բերեն ցույց տան, որ էդքան աներես են ու տղամարդ չեն: Կնիկն ասաց՝ «Կնոջ տեղ էս դնում ինձ թե, ինձ հավատա, հույսդ նրանց ցանկալի արժանապատվությանը մի հենիր, էն տարի էլ ճանապարհը քարեցիր, թանգարանի պատը, փլված պատը նորոգեցիր՝ դարձյալ նրանց հաշվին գրանցվեց: Գյուղապետը էնպես նկարագրեց, որ փլանքյասն ու իր համախոհներն են երկիր գյուղի հոդսը քաշում, ձևակերպումը վերջնական տեսքով հեռուստացույցով տվին ու ճնշումս հասավ…»: Որսորդը աչքի մեկը փակեց ու լուռ նայեց ձեռքը դեպի ժողովուրդը պարզած հռետորին, որից մեկ քայլ ներքև ժողովուրդ կար լսող, խլշած ականջներով ու անտարբեր աչքերով: Կրակոց չլսվեց, բայց որսորդը փրթեց, անպայման կոտորեց, վճռական աչքերով սրբեց տականքներին ու թողեց ճանապարհից երկու քայլ դենը ընկած գայլի կողքին ու պիտի ասվեր՝ դե եկեք սրանց էլ տարեք, թե տանող եք, տեր կանգնեք, եթե տիրություն անող եք, շակալներ…

Կեղական ինքնակառավարման ընտրություններից հետո գյուղը փլանքյասին կարգեց գյուղապետ՝ իր ձայները տալով նրա «բարի ու շեն գործերին»: Նախընտրական քարոզարշավներից մեկի ժամանակ մի գյուղացի կլուբի մի ծերից ձեն ուզեց ու առաջ եկավ: Եկածները նայեցին փլանքյասի ազդանշանին ու ասին՝ լսում ենք:
—ՈՒզում եմ մի հարց տամ: Որ պատասխանեցիր,-դիմում է փլանքյասին, ես էլ, ընտանիքս էլ, ազգականներս էլ, քեզ ենք ձայն տալու՝ մոտ 40 ձայն: Ասե՞մ: Ասեմ: Երկու տարի առաջ էր: Գնացել էի մի բասմա ցախ բերելու: Մի երկու քոլով, շամբով էլ անցա, հասա Սուրան: Ինչ տեսնեմ: Մի մարդ հրացանն առած շանթահար վազում է, կրակում է, գլուխս առա պառկեցի՝ մնավանդ որ չէի ճանաչել: Կրակոցները որ կտրեցին վեր կացա կուզեկուզ գնացի դեպի դեպքի վայրը: Որսորդը չկար: Ամեն բան հանգիստ էր: Սուրանից ներքև ի՞նչ տեսնեմ…, դահլիճից մի երկու կոպիտ արձագանք եկավ, գայլը, ամբողջ տեսքով մեկ ջախջախված: Որոշեցի իջնել ու նայել անտեր գազանի սատկած հալին: Հազիվ տաս րոպե անցած լիներ՝ իջա քոլերի միջով, նեղլիկ քարե արահետով շուտ հասա տեղ այն ժամանակ, երբ սպիտակ գույնի գազ 24-ը բեռնում էր գազանը: Հարցս հիմա հարցս,- կլուբի մի քանի կողմերից ժխոր բարձրացավ ու հարցը տապալելու փորձը գրեթե հաջողվեց: Սակայն վերջին պահին մարդը ասաց,- ողբերգությունը արդեն եղել է, հիմա ընդամենը կարող եք ըմբեստ մի մարդու սանձել՝ ծեծելով կամ… Հարցս սա է՝ դուք կարող ե՞ք պարզել, թե ովքեր էին ուրիշի որսը գողացողները, և ինչպես այն հետո հայտնվեց գյուղամիջում ու փառք բերեց ձեզ: Շնորհակալ եմ»: Հիշենք այս պատմության հերոսներին անցնենք մեկ ուրիշ պատմական իրողության: Կուլուբի մի անկյունից «ձայն» ուզած գյուղացուն լավ պահենք՝ գոնե այս դրվագում, որը պիտի դատավճռի փոխարինի: Պահենք գյուղի ըմբեստ խալխին, որը ժողովուրդ չէ: Աստված շատ խելոք փոքրամասնությանը ժողովուրդ անվանելու պատգամ չի թողել: Ինչևէ: Տեղափոխվում եմ 20-րդ դարի 80-ական թվականների վերջը ու լուրջ տեղեկություն եմ թողնում պղծված պատմության հարևանությամբ:

Եթե մեր իրականությունը, այսքան կեղծումներով կարողացել է ներկայանալ պատմությանը ուրիշի փոխարան և դիմակով, ավելի կոնկրետ, եթե «պատմությունները» ևս այսքան անտեր ու առանց վերհսկողության, այսքան կեղծ ու լկտի են փոխանցել մեզ, ապա մենք ունենք աղբակույտ՝ պահած գանձի փոխարեն: 1986թ-ից մինչև 1994թ անցած ճանապարհը կարծես «ոչ ոք» չի հիշում , կամ չհիշելու «արտաքին են» ընդունում, կամ հարկը չկա դրա, կամքանիս արժե, կամ որ արժե՝ ի՞նչ…: Աչքդ թեքեցիր, աչքդ կփոխեն…:
1986թ օգոստոսին Երևանից մարդ եկավ Մարտունի, որի գալուստը ոչնչով չնշանավորվեց՝ բացի Վոլոդյա Խաչատրյանի սեփական նորակառույց տան բակում կազմակերպված ընդունելիությունից: Ընդամենը հերթական ճաշկերույթի էինք հավաքվել ընկերներով, սակայն հյուրի զրույցը, մանավանդ նրա ով լինելը, մեզ հանկարծակիի չբերեց, բայց աշխույժացրեց: Հյուրը Զարեհ Սամսոնի Մելիք-Շահնազարովն էր՝ Վարանդայի Մելիքի կոռը: Իշխանական տեհմի սերունդը կիրթ ու հավասարակշռված մարդ էր եղել, իսկ մենք հանաքի վերածեծինք նրա ելույթի սկիզբը: Ասաց՝ Հ. Ալիևին դատի եմ տվել: Մենք լուրջ դեմքեր ցուցադրեցինք մարդուն, իսկ ես ասացի՝. Դատը Մարտունում կազմակերպեք, կլի՞նի: Լավ չէր լսում հարցիս ուրիշ պատասխան տվեց: Մանֆրեդը դարի օրը հարցրեց շատ լուրջ, բավական երկար ծիծաղեցինք մեր անփույթ զրույցներով: Հազիվ թե որևէ մեկը, ուղեղի որևէ մասում, ինչ որ չափով եկած լինի այն մտքին, որ այս զրույցների մեջ սասկալի ողբերգություն է նախատեսված ճակատագրով: Ազգային ազատագրական պայքարի ծիլերը կյանք են առնում, որ նաև այս տան մատաղ սերնդին մատաղ անեն «իրենց բարգավաճման վեհ գործին»: Հիմա հեգնանքով եմ ասում այս տողերը: Վեհ գործ չկա: Վեհությունը հարաբերական է ու բաց, առանց բաժնետիրության: Մելիք Շահնազարով Զարենը այնուամենայնիվ նստվածք թողեց իր խորհրդավոր զրույցներով: Երեկոյան հավաքվեցինք կույրերի միության շենքի այն մասում, որ գլխավոր ինժեներին էր, ուներ արտադրամասեր: «Հանաքը մի կողմ, Երևանի մեր ընդհատակները հույսեր են պապում մեզ հետ: Զորի Բալայան, Սերո Խանզադյան, Իգոր Մուրադյան և այլն…: ՈՒզում են Ղարաբաղը վերամիավորենք Հայաստանին: Պատմական ակնարկներ պիտի լուսաբանենք, ստորագրություններ հավաքենք, ժողովուրդի հետ աշխատենք, մի խոսքով պիտի գործ անենք, բայց թաքուն, մեր միակ օտարը միլիցիաի մեր ընկերն է լինելու: Ռեխը հինչա, պիտի քյոմագ անե»: Սա էր մոտովրապես այն ծանոթությունը, որով ճանապարհ պիտի ընկներ մի ամբողջ Ղարաբաղ, հետո նաև՝ Հայաստան… հետո նաև: Կորիզ ստեղծվեց Մարտունի քաղաքում: Կարճ ժամանակահատվածում ունեցանք բջիջներ նաև գյուղերում: Մեր առաքելությունն էր՝ նաև սաղմեր ստեղծել շրջաններում ու կապ պահել ընթացքի հետ: Տողի Վիգեն Գրիգորյանը ուսանողական ընկերս էր: Նրան կանչեցին Մարտունի: Ստացավ հանձնարարականներ ու սկսեց գործել: Սերտ աշխատում էինք: Կոմկուսը գուցե և որոշ աշխուժություն նկատել էր, բայց լուրջ վտանգ չէր կանխագուշակում: Վճռականությունը շուտով պիտի ռեալ քայլի վեր ածվեր: Համոզված էի, (ինքս եմ շոշափել)ժամանակը խայտաբղետ ընդարումների ու անկանխագուշակելի օրերի նմուշներ էր ցուցադրելու: Ընդհատակյա կազմակերպությունը իր շրջանակները ընդլայնեց երիտասարդների, առնական տղաների, ժամանակի ռիթնից դուրս մնացածների, անհաջողակների, նվիրյալների անազնիվ ու կոնյուկտոր նպատակներ հետապնդողների, պատահական քաշքշուկների, հեռահար ու կանխակալ ծրագրավորվածների ու այլ շերտերի հաշվին: Ինչու՞ այդպես: Դա այլ հարց է:

Այս մասին խոսում են բոլորը, խոսում են՝ հետապնդելով դարձյալ դիրք: Խոսում են՝ կարծես հայտնագործություն արած, պատմում են՝ իբրև ակունքն են, հառաչում են՝ ինչպես թոթոված: Ներկայացնում՝ որպես Հիսուս Քրիստոս, շունը տիրոջը ճանաչել, տերը շանը շան տեղ չի դնում: Հոգիս ընկճվում է, որ աչքիս առաջ գողություն են անում ու լկտի վիրավորում նրանց արժանապատվությունը, ովքեր որոշել են կշեռքի վրա չդնել պատմության ճշմարտությունը ու փայ-փայ չանել ամբողջականը: Որ խեղդեն էլ ես չեմ միանում նրանց, ովքեր հոգու խորքում գիտեն իրականությունը, բայց կեղծում են, կամ չեն «արձագանքում» հորինվացքներին, չեն կասեցնում աննշան մի դիպվածը լեգենդ դարձնեղների ամոթալի քայլերը: Ինքը ՝ հերոսը կապշեր, եթե լսեր իր մասին մնան զրույցներ, հորինվածքներ, շինծու դրվագներ, «փիլիսոփայություններ»: «Մեկը սպանեց գայլը, որսորդի որս գայլը, ճամփի եզրից վերցրեց, բերեց գյուղամեջում մեկնեց ու «խալխի շներհակալությունը» ստացավ… մեկը կլուբում էլ սուս մնաց, «մեյդանում» էլ, Ռատուշայում էլ, ու ապրուստ ունեցավ սուս, մեկը սկի մեկ էլ չէր, բայց «մեկ» եղավ, «ազգի գրողներ» փափախի տակ, մի քանիսը իրենց ճանաչեցին կլասիկներ (ի դեպ իրար մոտ իրար գովում են իրարից զատ՝ ասում են անասելին) ու կլասիկին հասնելիք փայ վերցրին ժողովրդից հենց այն օրերին, երբ որսը անտեր ընկած էր ամենուր, կլուբումը մարդ չկար, հրապարակում՝ «միայն թե մեր հարցը լուծվի»: Գողացան մի բան, որից («վախենում էին» ասելը շատ քիչ է) սարսափում էին, որի մասին խոսելն անգամ պատիժ էր գուշակում, որը արդեն պատճառ էր դարձել մի խումբ (իրոք անձնվեր, իրոք ազգի վիճակը սրտներին ծանրացած, իրոք համարձակ, իրքո (լավ գիտակցելով նախաձեռնածի ծանրությունը ու հետևանքները) գրողների արտաքսման՝ դեռևս 60-ական թվականներին նույն 20-րդ դարի: Այդ գրողներից և ոչ մեկը ազգի կամար վառած իր կրակից տաքացող սաջի վրա սեփական լավաշը չթխեց, իր իսկ քուրքի համար խալխի մազը չծռեցրեց, շինծու ելույթներ չունեցավ:

Իսկ այդ 1988թ փետրվարին խոսող անձանց շատերի խոսքին չեմ հավատացել այն օրերին, երբ «մարզաասովետի որոշումը» պատմական ճանաչելու շեմին էինք: Յուրաքանչյուրը նստած էր երկակի ստանդարտի պոտենցիալով: Իսկ ես կուլուբում էի, կարող էի վեր կենալ ու ասել մի անկյունից՝ պարոն, դու կեղծում ես, դու դեմ էիր, դու սարսափահար եղար, երբ ես փորձեցի ընտելացնել քեզ ազգային ազատագրական պայքարի ոգուն: Ինչու՞ չասացիր: Որովհետև դու միակը չէիր քո տեսակի մեջ, որովհետև քեզպեսներ շատ կային չորս կողմդ, որոնք կարողացան փափուկ տեղափոխել իրենց բազկաթոռները այն իրականությունից այս իրականություն՝ չկրելով ոչ մի «վնաս» ստանալով նոր կարգավիճակ, գրեթե՝ հերոսի: Հիմա պատկերացրեք, կլուբում մի մահկանացու մի ծերից խոսք է ասում մի ամբողջ խավի, որի նախշուն արտաքինը երբեք իր իսկական դեմքը չի ցուցադրում՝ քանզի դա է նրա ուժը: Կուլ կտային, ազգի դավաճան կհասնեին, դրանով իսկ մի շերտ ևս ավելացնելով իրենց պաշտպանական թաղանթին: Ահա թե ինչու գայլը սպանողը ծպուտ չհանեց, իսկ կլուբի մի անկյունից հարցի պատասխան ուզող մարդու ամբողջ ցեղը քոչեց: Հանվեց այն աչքը, որը տեսել էր գայլ սպանողին, որը տեսել էր գայլ գողանողին, որը չէր տեսել կողքի լռողին:

Թե հարցեր կային էլ՝ մեռան ու «ծննունդ» հազիվ թե նախատեսվի՝ թե ուզում ես հացդ լինի, նաև՝ սպիտակ»: 20-րդ դարի հայ գրականությանը ներկայացնող ստեղծագործությունների «ցանկը» չկա: Գրողներին գնահատում են նախ՝ հենց իրենք գրողները, կամ՝ արվեստագետները՝ լայն առումեվ: Ժողովուրդը լսում է ու իր գլխի մեջ ունեցածի չափով ընկալում: Որպես կանոն՝ քարշ է գալիս իր «ինքնուրույնության» սայլով՝ որի անիվները հենց իրենք են՝ այդ գրողները, նրանց ոսկե շրջապատը կամ արծաթե լուրերը: ժողովուրդը բանից խաբար չի, ու չի էլ լինում, չի էլ եղել, բայց ժողովրդայնություն են վայելում «էս ու էն»: «Թքեմ այն կյանքի վրա, թքում եմ, թքել եմ, որը ապրում է հարևանս: Գրող է: Սերվանտեսին չեմ տեսել, բայց նրա նկարը աչքովս է ընկել: Էնա ասում ես՝ Սերվանտեսն է: 1998թ հունիսի 11-ին երևի: Կոլցեվոյի 9 ֆՑՈՋ -ի առաջին հարկի հարթակըի վրա բեմ էին շինել: Բաբայամ Սյամոյին վարչապետ նշանակելու հարցով էր, տոշնի: Մեկ էլ տեսնեմ սա էլ է էդ բեմի վրա: Ասի՝ տեսնեմ ինչ է ուզում, ինչ է ասելու: Այս անգամ «գրողի» խոսքը հեգնանք բերեց՝ գոնե իմ շրջապատի հարևանությամբ կանգնած մարդկանց՝ «Էս ինչա է, բիչերը երկալած ստուր ընդուր քամակ նիմընելավ… հմանչըմ էլ չի»: Սա էր այն բաժինը , որ ժողովուրդը հանեց դուրս, իսկ նա, ինչպես ռուսական ասածվացքն է ասում. «Ваня слушает да ест» Ղարաբաղի (համով հոտով) մի մտավորական ինձ նկատեց մայթի մոտ, քայլերը դանդաղեցրեց ու ասաց. «ՈՒզում եմ համոզվեմ, դու ես, դու չես, բայց չեմ ուզում հավատամ, որ դու լսում ես այս քյոսագյալուն: Կարծում ես Սամվել Բաբայանն է նրան ասել, որ ելույթ ունենա,- բարևելուց հետո շարունակեց մարդը,- «հետույք տաչելով» ապրողից՝ նորմալ մարդիք լուրջ ակնկալիք չեն ունենում, թող «մտնի» թող դուրս գա, հերն էլ անիծած, որ նամուսը «գրողի» համար ապրուստի ապրանք է՝ ծախի լափի…»: Ասացի՝ ուզում եմ անձամբ ներկա լինեմ պատմական իրողությանը, տեսնեմ որոշ մարդկանց իսկական պատկերը: Ժպտաց շատ անկեղծ ու ասաց՝«Սրա նմանները միշտ բեմի վրա կլինեն, վաղը, մյուս օրը դու կմնաս քո դիրքում, իսկ նա կհայտնվի բրիկադի այն կողմում, որը ավելի հզոր է առայժմ: Шакалы живучие, հիշիր, սրանք են ազգի բուն թշնամիները, սրա նմաններն են Հայաստանը փայ-փայ արել, սրա նմաններին ժողովուրդը չի կարողանում մերկացնել, որովհետև սրանք շուտ են կողմնորոշվում՝ որ նժարն է ծանր: Իսկ «ացm»-երի համար այս դրույթը ընդունելի չէ, անգամ՝ «շուտերի»: Սրանք գոնե «շուտի» որակը չունեն: Իսկ ժողովուրդին ներկայանում են որպես լիդեր, գրող, հրապարակախոս…:- Մարդը դեղ կուլ տվեց ու լռեց: Шакал-ը շարունակում էր «հաց հայթհայթել»: Խալխը կանգնած էր, բայց հազիվ թե լսում էր. «Սյամոյին թարիփ ա անում, տու հուվս վեր Սյամոյեն թարիփս անում, մարդու նման էլ չըս լհա»: «Տահանց անա վերնա՞ մարդ… շորվաչի պեներ ըն…»: Իսկ ես շարունակեցի լսել: Միտինգի վերջում խոսքը տրվեց ոչ անհատ մի կնոջ: Վերջինս ասաց, թե Վ. Խարգսյանը մտավորականների հետ հանդիպմանը բացատրել է, որ վարչապետի և պաշտպանության նախարարի պշտոնները անհամատեղելի են, սակայն դա պատճառ չէ, որպեսզի միտինգի մասնակիցների անունից որոշում հանվի պահանջելով՝ 1. Պահանջել ԼՂՀ նախարարից, որպեսզի նա շուտափույթ ընդունի վարչապետ Լ. Պետրոսյանի հրաժարականը: 2. Պահանջել՝ ԼՂՀ վարչապետի պաշտոնում նշանակվի Ս. Բաբայանը՝ համատեղելով այն նախարարի պաշտոնի հետ: Հիշենք այս կնոջ բոցաշունչ ելույթը տրիբունայից՝ կարծես Ս. Բաբայանը կախված էր նրա երույթի հաջողությունից, կարծես քիչ հետո կարող է ամեն ինչ գահավիժել անդունդ՝ եթե ինքը իրադրությունը չփոխի, չշտկի, կարծես կյանքն է փրկում հրամանատարի: Ինչպիսի նվիրվածություն, ինչպիսի սեր ու հարգանք ազգի հանդեպ, ազգային հանուն, Ժանա Դ Արկը կամ Արկ, արկ որ պատրաստ է պայթելու՝ ի փառս… ի շահ, ի… Առանց «Касса»-ից հեռանալու ասեմ… Տարի անց այս կինը շարունակում էր մնալ ստվերում, իսկ երբ Ս. Բաբայանի ասպարեզից հեռանալու փաստը դրվեց նաև սեղանին, ես «բախտ» ունեցա լսելու նաև այս առդիվ նրա խոսքը: Կինը մի անգամ ևս հաստատեց՝. կնոջ մասին հայտնի մարդկանց «թևավոր մտքերի» իսկությունը: Կեցցես, ինչպիսի հոգեբանություն, ինչպիսի դասախոսություն, ինչպիսիգնահատական՝ նույն Սամվել Բաբայանի, այս անգամ՝ հակառակ բևեռից: Ես այդ կնոջը չեմ ճանաչում, չեմ էլ ուզում «որակել»՝ միևնույն մարդու հասցեին երկու տարբեր (տրամագծորեն թշնամական) կարծիքներ հայտնելու փաստը, սակայն ինձ ապշեցնում է մեկ այլ բան… մի դեպքում (առաջին) նրան «ընդունեց» Ս. Բաբայանը և դաբրո տվեց ելույթին, այնուհետև նրա խոսքը ընդունեց Հանրապետության ղեկավարությունը, մտավորականությունը, կարծես նաև ժողովուրդը: Այսօր՝ քեզ, վաղը՝ նրա՞ն… Նորմ է՞: Նման «ճկունությունը» ավելի կոնկրետ անուն ունի: Բայց խնդիրը կնոջ կամ մարդու մարդկային որակը չէ: Ժողովուրդ, դու ինչու՞ հանդուրժեցիր, դու ինչու՞ չելար, չասացիր, պարոնայք, երեկ՝ Սամվելին, այսօր՝ ձեզ, վաղը մեկ ուրիշին… Էս ի՞նչ եք աճեցնում: ՈՒսանող, այդ տարիների մի ուսանող ասաց՝ նեմեցը նման մարդկանց գնդակահարել է: Դրանք՝ ըստ Է. Թելմանի, պիտի կախվեն առանց դատի և դատաքննության, որովհետև թշնամին էլ չի ընդունում լրբություն, նրանց ինչին է պետք մի մարդ, որը իր ազգին չծառայեց: Մնում է համոզվել, որ շատ արժեքներ կան, առանց որոնց չի կարելի մարդ կոչվել, բայց քչերն են օգտվում դրանից: Ու շատ հանգիստ ընդունում է՝ մեծամասնությունը, որպես անտեղյակ վկա աշխարհի անցուդարձի, փոքրամասնությունը, որպես այդ վկայությունը շահագործող մաս, բայց՝ հանուն ժողովուրդի: Թե այդ «հանունը» ինչպես է հասնում ժողովուրդ կոչվող «գումարին» և ինչի տեսքով՝ ոչ ոքի չի հետաքրքրում: Սա է կյանքի հրաշքը նաև: Այստեղից՝ խելացի մարդը լավ է հասկանում այս «անկապ» կապը, կարող է պայքարել հանուն նրանց՝ ովքեր պիտի օգտվեն արդյունքից, սակայն միայն վերջին պահին է շոշափում, որ օգտվողները դարձյալ «ժողովուրդ» չէ ու «երախտապարտությանը» սպասելը հուշարձանի տեսքով՝ անմտություն է: Դուրս մնա կյանքից, ու՞ր դնա, ամենուր մարդիկ են՝ նույն Աստծու զոհերը: Մնում է որոնել այն, ինչը հեշտ է գտնել, չի ծակում, ուտել չի ուզում, բեռ չի, բայց կյանքի միջով տանում է առանց «կորուստի», իսկ գլխի տեղ կարելի է ունենալ նաև մի կաղամբ, գուցե ճականդեղ, բայց ոչ դդում՝ մարդիկ գիտեն, որ դդումը բան չի հասկանում: Մինչև կհասկանան որ՝ կաղամբն էլ, ճականդեղն էլ… փառք Աստծու… ինչ էլ լինի՝ կլինի: ԼՂՀ մայրաքաղաքը Ստեփանակերտն է: Այս երկրի մայր քաղաքի «Ավագի» անունը կրելու համար՝ շատ ջանքեր են գործադրվում նրա ղեկավարների կողմից, ու կոչվում են՝ մի մասը «էսպես», մի մասը «էնպես», մեկն էլ քաղաքապետ: Քաղաքի պետ լինելը շատ մեծ պատիվ է...

Այն փալանի պես դնում էին մեջքի ու սպասում, որ ապահով ու անվնաս մեջքով գործեր անի: Հիմա ընտրում է ժողովուրդը, չէ, միայն ժողովուրդը՝ գոնե Ստեփանակերտում, 21-րդ դարի սկզբին: Քաղաքապետը ԱԺ պատգամավոր էր ու գնաց քաղաքապետ: Ռուսաստանից եկած մի մտավորական հյուր հարցրեց ինչո՞վ է տարբերվում այս քաղաքապետը նախորդից: Քաղաքի բնակիչը ոգևորված էր բացատրում, բայց հիշատակեց, որնախորդը ևս մնացել է թիմում: Հյուրը ժպտաց ու ասաց՝ «Молодые, научились играть…»: Մարդը շատ հոգնած ասաց՝ «Դուք հարցնեմ՝ չե՞ք հասկանում, թե՞ ձեզ համար այս ցեխաջուրը… ոչի՞նչ, ծորակից եկող այդ հեղուկը չի կարելի խմել, իսկ դուք պատմում եք քաղաքի սառնորակ աղբյուրների մասին, ձեզ ի՞նչ… այսպիսի ջուր խմում է նաև քաղաքապե՞տը: Հպարտանալը հրաշալիզգացմունք է, բայց այն հիմքեր է ուզում գրեթե միշտ: Ես լսել եմ նրա խոսքը, տեսել եմ նրա ֆորսը, սին է, չունի անհրաժեշտ կամք չի դրսեվորում, անափ խոսքերը տեղավորել կարելի է ցանկացած կոկորդում ու՝ լեզվի: Ձեր շենքից մինչև կենտրոն՝ մոտ 100 քայլ է, էսպես՝ շենքերի բակով թե գնանք: Ջոջեր էլ ունենք, որ այդ կեղտերի միջով, ցատկոտելով գնում է ու չի անհանգստանում: Կեղտը հավաքողներ կա՞ն, աղբը, կենցաղային աղբը դուրս տանող՝ անկասկած կան, ի՞նչ վիճակում եք ապրում՝ ինքներդ էլ եք տեսնում: Անթույլատրելի է, ամոթ է, նորմալ ջուր ունեցեք, նորմալ մաքրություն՝ մնացածը մի կերպ էլ լինի՝ կլինի: Քաղաքապետի լինելը չի նկատվում: Իբր ինքը չի՞ տեսնում չկա, ծերերը հանգստանալու տեղ չունեն՝ «зона отдыха» парк, садик, скверик, бульвар, հասկանալի՞ եմ ասում: Ձեզ հետ միասին գնացինք քաղաքապետարան, ես ցանկություն հայտնեցի զրուցելու քաղաքապետի հետ: Չհաջողվեց, կարծես Լուժկովի մոտ պիտի մտնենք: Որոշեցի գրել: Մի նամակի մեջ բոլոր խնդիրները եթե ոչ, ապա առաջնահերթ, անհեձգելի հարցեր բարձրացրի ու օգնելու, կցվելու, որդիներիս միջոցով մասնակի հովանավորություններ պիտի անեի: Տարան նամակը, իսկ ես ճանապարհվեցի Ռուսաստան: Մեկ ամսից պիտի գաի ու… Եկա: Հը, ասացի, նամակիս պատասխանը ու՞ր է, ի՞նչ նորություն կա: Նամակս չեն ընդունել: Ասել են՝ ազնագրային տվյալները պիտի նինեն ծրարի վրա: «Глухо как в танке, ребята», այդպե՞ս, իսկ ձեր մտավորականները ի՞նչ բանի են»: Ես պատմեցի «փշուր փոշի» ակնարկիս մասին, մի պատճեն տվի նրան, իսկ մեկը թողեցի ներքնահարկիս դարակում՝ իբր որ հնանա ու մի օր ինքս հանեմ կարդամ, ապշեմ, ամոթ զգամ՝ այդքան գեշ, բայց անցյալ, կամ գրեթե ամցյալ դարձած իրականության համար: Իսկ այսօր՝ 21-րդ դարից հինգ տարի անցած իմ իրականության մեջ այս «փողին» մենք ենք, այդ փոշին մերն է՝ որքան էլ Ղարաբաղի կռուտոյ «գրողները» զանազան լեզուներով զարդարեն, նախշուն անգլերենով հասցնեն Լոնդոն, հայերենով՝ Փարիզ, էլի մենք, միայն մենք պիտի ազատվենք «փոշիներից», նաև նրանցից, որոնք չեն «սրբում», ներկում են՝ կարծես գույնզգույնի մեջ լուծվում են «փոշիները»: Որ «հանցագործ» բառը օգտագործում ենք, կարդում ենք, լսում ենք՝ ես օրինակ, շատ այլանդակ մի դեմքով մարդ եմ պատկերացնում, որը կամ սպանել է, կամ փորձ է արել, գողացել է, խաբել է, մատնել է: «Հայրենիքի հետ ծեղծում է իր զգացմունքները», հայրենիքին քծնվում է, խոստումներ է տվել, բայց չի կատարել, հայրենիքը դրանից տուժել է էսինչ տեղը, էսինչ գործում, էսինչ չափով: Նման, մոտովրապես էս ձևակերպումով հանցագործի հետ շփված կա՞ք: Ոնց թե, չե՞ս իմանում, չե՞ս հասկանում ի՞նչ հասկանաս, թե՞ վտանգավոր է հսկանալը: Այսինքն վերջին տիպի հանցագործների հետ ժողովրդին չես ուզում ծանոթացնել: Ոնց թե, ժողովրդին մասնակից չանե՞մ, բա էս ինչ կատարվում է՝ խալխինն էլ է, խալխից էլ է, խալխով էլ է, սուս մնամ ինչ անեմ: Ոնց թե՝ հաչիր: Ես մեզ համար եմ ասում: «Մեզ»-ի մեջ ովքեր են: Ժողովուրդը: Հայրենիք պահող խալխը, որը իր սեփական դեմքը վերացական միավորի պատկերին է վստահում, իբր սա է, եղածը էս է: Սևը սպիտակից շատ լավ ջոկողներից բացի՝ մնացածը ժողովու՞րդ են: Բա ջոկել տվողները ո՞վ են: Տերմե՞րը: Ամեն քյոփողլի ղեկավա՞ր: Ինչևէ: Հյուրս՝ ընդունենք թե օտար երկրից եկած մի այլազգի է: Եկել է իր հարևան բարեկամիս հրավերով: Ղարաբաղը ման եկանք, գովեցինք մեր գյուղերի ծուռումուռ տներով կռըմըռ ճամփեքը, ու ինչ ասես օգտագործեցինք, որ մեր «այիբը» դարձնենք արտակարգ ու նմանը կամ թայը չունեցող էքսպոնատ: Հյուրը կարծես դեմ չէր, բայց հաճախ լռում էր կասկածելի ու կածանը փոխում: Հաջորդ երեք օրերը կմնանք Ստեփանակերտում: Կլինենք Շուշիում նաև: Երորդ անգամ: Նկատելու բան կար: Շենքը , որում պիտի հանգրվաներ օտարերկրացին, մեզ ընդունեց մշուշի մեջ՝ չնայած արևոտ, ամիսը օգոստոս, օրը կեսօր…

 Ապշած նայում ենք իրար ու հասկանում ենք, որ «մշուշը» ծուխ չէ, մշուշ չէ, գուցե՝ փոշի… Որտեղի՞ց: Շենքի առաջին հարկում տեղակայված շտապ օգնության բաժանմունքն է, թե բաժին է: Հանկարծ հյուրը ինձ է դիմում, ցեմենտ են թափում հանդիպակած գարաժներից մեկում: Շենքի երկայնքով շտապ օգնության սովետական շինության բազմաթիվ գարաժներից վաճառում են, վաճառել են ու շարունակում են՝ «ով ուզի, ինչ ուզի, փող տա, առնի» կարգուկանոնով: Շենքի երկայնքի հաջորդ մասը խանութ են շինել՝ էս մասը իմն է, սա ինմ է, սա առնում եմ, էստեղ էս եմ անում, էստեղ՝ էս: Օտարերկրացին հարցնում է՝ թու՞յլ են տալիս, ցեմենտ, բնակելի շենքի անմիջապես հարևանությամբ, պատուհանի տակ, թափում են բարձում են… Ես ուսերս վեր եմ քաշում, ասում եմ՝ սխալվել են, ասում եմ՝ որ ղեկավարությունը իմանա՝ հերները կանիծի, ղարաբաղցին անկարգ բաներ չի սիրում, փետրահան կանեն: Ինքս էլ եմ հավատում ասածներիս, բայց որոշում եմ հետաքրքրվել: Գնում եմ խանութ: Տեղեկանում եմ: Ասում են՝ էնա մեկը: Գնում եմ մոտենում, ասում եմ՝ էս ցեմենտի հարցով եմ եկել, վնաս է խալխին, երեխա կա, մեծեր կան, տուն կա, տեղ կա, փոշի է, ցեմենտի փոշին ոնց կարելի է տանել: Ասում է էսա մեշոկներով ենք բերելու, ոչ մի գրամ փոշի չի լինելու: Գավատում եմ: Գալիս եմ հյուրիս ասում՝ ես ասացի՞, ասացի որ չի լինի, ղարաբաղցին կարգուկանոն սիրող մարդ է, չի համբերի նման անզակոն քայլը: Հյուրս ընդունում է ոգևորվածությունս ու համաձայնում է հետս: Նստում ենք ուտում խմում ու Ղարաբաղը տանում թուշին Շվեյցարիայի կողքին դնում: Շվեյցարիա՞ն, Շվեյցարիան հինչ զիբիլ ա, մեր քարերը, մեր ձորերը, մեր սարերը, մեր զըկեռը, սեզնը, քլըխնձորը, մոշը… պա մեր թոթը, մեր թոթեն արաղը, պա մեր, պա մեր… Հոգնած հասնում ենք վակզալ ու հյուրիս ճանապարհում ենք: Թող գնա պատմի, թող գնա պատմի ու հայտնի իրենցուց: Կանք էլի, կանք ախպեր, Աստված տվել ա, էնա էն ղոնաղն էլ է ասում, որ հալալ ա մեզ: Հաջորդ տարին օտարերկրացին չի գալիս, բայց հեռախոսով հարցնում է՝ փոշին, ցեմենտը, կա՞ն… Ասում եմ՝ ты что. Ասում եմ, բայց ինքս հաջորդ օրը գնում եմ խանութի թուշը ու համոզվում, որ ցեմենտը մնում է, գյաջն ու կավիճըն էլ ավելացել են: Հիմա խալխը գույնզգույն փոշի կունենա, և տանը, և դրսում, և օդում, և հողի վրա: Գույնզգույն օրեր, ուրեմն նաև գույնզգույն կյանք: Մտածում եմ՝ գնա՞մ նորից կոշտ պահանջե՞մ… Բա ոնց: Ո՞վ գնա, էլ ո՞վ: Գնում եմ, խանութպանը ստրուկի արտաքինով հայացք է ցուցաբերում զուտ ինձ համար ու թե՝ ես ինչ անեմ, ասել եմ: Կողքինն էլ է օգնում, որ ստրուկ հիշեցնող մարդը հավատացնի ինձ: Ասում են իրեն ասա: Նյարդերս ճրթճրթում են, ատամներս կրճտում են, իսկ կյանքը գույնզգույն է՝ ինչպես երբեք: Ես ո՞վ եմ: Հանկարծ հիշում եմ, որ շենքը, որի բոլոր հարկերում մարդ կա «ապրող«՝ իմ թիկունքն է. այն ուժն է, որը գյուղում կանգնում էր ու կոլխոզի նախագահ էր կոտրվում: Գնում եմ խոսքս հենում շենքում ապաստան գտածներին ու շշմում: Էս մարդիկ փոշուն դեմ են, բայց փոշու տիրոջը բան ասելուն դեմ են: Էդտեղ չէ, որ շշմեցի: Թղթի վրա գրենք, տանենք… Ո՞Ւր: Ռայկո՞մ: Գործկո՞մ: Բա էլ ու՞ր: Տանենք քաղաքապետարան: Հասցե կուզեն, կիմանան որ էսինչ շենքի, էս, էս, էս բնակիչները բողոք են գրել «Էն» խանութի տիրոջից: Կիմանա՞ն: Թող իմանան: Դու ինչու՞ վախենաս, բանակային տղա: Քո մի տարեկան բալիկը ցեմենտ է շնչում, նրա խաղալիքները գյաջապատ են ու կավճոտ, ոչի՞նչ… Շնչի թող, բայց չելնի չիմանա… Թոշակառու ժողովուրդ եք, որ ձեր աջքի առաջ, ձեր բալկոնի տակ խեղդող փոշի է ալիքվում ու թանձր գալիս նստում բերանիդ ներսում, էդ ոչի՞նչ: Հա՞… Ոչ գրում եք, ոչ ստորագրում: Իսկ ես պարտք մնացի՝ խանութպանին էլ, հարևաներին էլ ու մունաթի տակ հեռացա: Եղանակների պատճառով՝ ցեմենտի ու մնացած գունսգույն փոշիների մասին կարծես մոռացա: Սակայն հենց այդ օրերին էլ հիշեցի ու մոտեցա խանութի տիրոջը: Սա չտեսի պես «Մերսեդեսից» իջավ, իսկապես իրենից զարմացած մի արտաքինով՝ տուլու, տուլու, տուլու և նվագախումբ հեռախոսը հանեց, խոսեց կռուտոյի ժարգոնին մոտ, ֆորսը չնստած, դենը նայելով՝ աշխարհի երեք պետությունների գրողների միությունների անթամիս ասաց՝ հը՞… կարշես մի շաբաթ անընդհատ եկել եմ սրանից հաց ուզել, հիմա էլ ձեռքիս կրակն ընկած, մի կերպ՝ «ի՞նչ ա եղել…» Չնայած անունը ռուսական էր, ինքը՝ հայ, թիվը՝ 2005-ը դրսում ես նրան տեսա՝ անունը հեչ, ինքը՝ ուր է թե ադրբեջանցի լիներ, բայց այդ ե՞րբ էր, այսպես չէր եղել, այդ չէր լինի ու չի լինելու, եթե այս խանութի ճակատին գրված լիներ «Санаи малары»: Ադբեջանցի թուրքը իմ պահանջն չկատարե՞ր, ու ես նրան թողնեի «հանգի՞ստ»: Նրա խանութի փոշին, մեր շենքին, մեր երեխաներին, մեծերին… Չի եղել, երդվում եմ, չի եղել, չէր լինի, թուրքը վճռականությունից վախ ունեցել է, ունի, կունենա: Հապաղեցիր թե, շալակադ կգա ու դու բեռ կունենաս նաև: Հիմա այս անտանելի հային սանձել չի լինում: Հազիվ թե այս մարդը այս երկրից հայրենիք է պահել մի կտոր՝ իր իսկ կյանքի փոխարեն: Չի երևում, դեմքին չկա, կնոջ դիմագծերով այս մարդը լիրբ կնոջ բնավորություն էլ թողեց հիշողությանս մեջ: Ասացի՝ ցեմենտ ու մնացած փոշիներդ ե՞րբ ես հեռացնում շենքից: Ասաց՝ էս երկու օրը: Լիրբ կնոջը դիտողություն անելը անմտություն է ճիշտ նույնքան: Չարեցի: Մտքիս համար նյաթ է դառնում՝ սրան ոտքի տակ կոխ տալ ու նաև գոռալով ասել՝ որ քեզ էինք գլխներիս «աղա» բերելու, էս ինչ կռիվ էր… հայ «шакал»-ը թուրք «шакал»-ից չի տարբերվել նախկինում էլ: Ականջդ կանչի, Շաքար մալլյում, գլուխ էիր տալիս, վախդ կար, հացդ հոքյումաթինն էր՝ մարդկությունը՝ քոնը, քո անձնականը, որովհետև գործկոմի հայ նախագահը հայ հերոսին՝ հայրենականի քաջարի մարտիկին չտվեց մի բոյ ժեշտ ժոլուբի համար, իսկ դու (որ չտայիր ո՞վ պիտի ինչ ասեր) ասացիր՝ «Աղսախկալը թող չգա, ինքդ նեղություն քաշես, ինձնից էլ ջահել ես, Աստված քեզ պահի, գաս քիշիի ուզածը տանես, գուցե էլ բան կա»: Իսկ հիմա դիմացինս լկտի կանգնել է ուզածը անում է, բայց չի տուժում, որովհետև հայ է: Փոխում էմ լավ թուրքին՝ վատ հայի հետ, ու թքում եմ այն հայրենասիրության վրա, որը պարտադրում է այս քած հայը: Որ հայ է՝ իր ցեմերտի, գյաջի, կավիճի փոշին ամեն օր բաժին հանի՞ մեզ, մեր կամքին հակառակ: Խրամատիս հակառակ կողմում եղած թուրք զինվորին ավելի շատ եմ հարգում քան՝ այս հային, որը քոսքտ իր արտաքինով հարևան է պարտադրվել ինձ: Ես նրանից ազատվելու ավելի շատ ու ինքնուրույն ջանքեր եմ գործադրում, շատ ավելի՝ քան երբև, ու որևէ մեկից: Եթե պարտադրանք կա՝ թեկուզ «լայն հասարակական», թեկուզ՝ «ժողովրդական», որի արդյունքում բոլորս առանձին, առանձին տուժում ենք (ինչպես կարելի է ժողովրդի կամքին հակադրվել), ապա ես ճնշումը տանում էմ ուղեղիս տալիս ու սպասում ողջախոհ ազատ, դեմոկրատական որոշման՝ առանց ավանդական փուչիկների, ըստ որի՝ «սուս մնանք՝ հանուն հայրենիքի»: Ինչու՞, որովհետև կյանքից 10 տարի (որևէ հատված) հազար դոլարով առնելը կա՝ «հայրենիքի համար»: Այդ ժամկետում՝ հայրենիքից կօգտվի այնքան, որքան չես, չեմ, չի… Հեչ բան չարած մեկը 1000$ կստանա ու կթքի մեր մուննաթի վրա: Սարգիր Հացպանեանը գտնում է, որ այս պաստը ահավոր ամոթ է կամ. «… անկախության գաղափարի արժեղրկումն է»:

Ւսկ ես ասում էմ՝ «Սկի Աստված անկախ չի…»։ Հայրենիքիցս տվածից ինձ հասավ ազատությունս՝ ուր ուզում եմ՝ գնամ, հղես պեց ա, թորը քյունումս, քլինի… Այս անկախությունը՝ իր ազատությամբ, կար, կամ այս ազատուփյունը, անկախ ԼՂՀ-ից, թե՝ ԼՂԻՄ-ից կար և ավելի էժան էր նստում: Հիմա ես այս լկտի հայից պիտի հեռու մնամ, որ ամեն ինձ տեսնելով հայրենիքիս անկարողության փաստը (անզորության փաստը առկա է) չտեսնի՝ գետնին ընկած աջքերիս մեջ: Ե՞ս, ես նրան ֆիզիկապես որնրացնելու տենրից հյուծվում եմ՝ սակայն այս անգամ է հայրենիքիս (ինչպես միշտ ձերքերը կպարզի երկնքին ու խաղաղություն կխնդրի իր բոլոր որդիների համար՝ առանց խտրության: Էսպես ենք տանուլ տվել Հայաստան կոչված երկրի 9/10 մասը: 1/10 Հայաստան հայերին նվիրված երկիրը այլևս սպանված է, սակայն հենց նրա հացով, նրա հովանավորությամբ ապրած տեղ հասած հայրենիքը՝ առ քեզ երախտամոլություն, չարախոսում է, ուշունց է տալիս, խորհրդային ամեն ինչին: Որ «Հայրենիք» ես՝ եկ գլխիս նստի լկտի խանութպանին, ցեմենտ ու գյաջ քամուն տվող անասունի տեսքով: Չեմ ընդունում: Կամ կարգին գնահատի իրավիճակը, արդար որոշում հանիր, կամ էլ իմ բաժինը գցել ես գետնին, իսկ ես շան կարգավիճակով (թուրքն չի ակնկալել) ապրելը՝ թշնամուս էլ չեմ ներում: Տեսեք, բացարձակ լկտիության հասած փաստը ինչպես է ապրում կարծես ազգի նպատակը սրա ապրեցնելն է: Ստեփանակերտում եմ կրկին: Հեքիմյան 11 շենքի առաջին հարկի (արևելյան մասը)տեսանելի տարածքը՝ որ երևի թե պիտի հատկացված լինի այդ շենքի երեխանների ու նրանց պահողներին, տնօրինվում է մեկի կողմից, որի առաջ հայրենիքս՝ գոնե իմ բաժինը, խաղ չունի: Աննշան մարդուկ դու իմ ազատությունն ու անկախությունը որ խլում ես, քեզ ո՞նց պիտի «համբերեմ» ձևը չկա, ես չգիտեմ թե հայրենակցիս դեմ ինչ զենք պիտի օգտագործեմ, որ նամարդություն չլինի»: Ու նման բաներ պիտի ոչ լսեի՝ գոնե «թափից», գոնե մի երկու  խոսք պիտի եղած լիներ, որ լկտի չտեսը (ի դեպ տարբեր մակնիշի մեքենաներով գործի է գալիս խանութների կամ գյաջի ու ցեմենտի փոշին խալխին տվեղ մարդը ու ցնծում է այդ հաչույքից՝ ոնց որ գիքորը Թիֆլիսի նորություններով՝ եթե Բազազ Արտեմը իր քեռին լիներ առնվազը) իրեն հավաքեր, փոշին հանելու մտքին հանգեր ու խնդրի առարկա դարձներ պահանջը: Չեղավ: Իմ նեղացած ու դժգոհ ձայնը (մի քանի մարդկանցի) հարկերից մեկի բալկոնից արձագանք բերեց շատ համահունչ ու ցանկալի խիզախոիթկամբ: Կեցես, ազատ, ակնախ, խրորտ ձայնով կին, դու եկար ու ծիծեռնակի պես ներկայացար մեր գուցե իմ հուսահատ պայքարին, որ փոշի չմնա աջքներիս, որ կանաչ չծլի արահետին, եթե այդ արահետը քեզանով, միայն քեզանով է պայմանավորված: «Իրենց մի ասա, դրանց ձերքին բան չկա, գնա շեֆին ասա»: Մինչ այդ էր, որ գրեթե համոզված էի, թե գիրքս ինձ կազատի անկեղծությունս շալակ պահելու առաքելությունից, իսկ ես առիթ չեմ ունենա լսելու՝ դու ճիշտ ես, բայց մի ասա: Իսկ «միայն բեխեր» ունեցող միավորն ասաց՝ «…»: ՈՒ ես տեսնում եմ խակ մարդուն կամ ան… չէ՝ невоспитаный человек, որը իր եզրահանգումը «Շեֆին ասա…» անկասկած համարել է իր ուղեղի հերթական գյուտը, իսկ ինքը՝ ղեկավար և ուղղություն ցույց տվող ուժ: Բալկոնից արձագանքած մեծահասակ մի կին էլ թե՝ գլուխ են պահում էդ ժուռնալիստները, չարչու օրում բան են, դա էլ… Ինձ պանգտացնող վարորդը, որը ըստ երևույթին ցեմենտի էր եկել, ասաց՝ «Ախպեր, հալալ ա, ես էլ եմ քեզ հետ, իսկ նա,- ցույց տվեց բեխավորին,- չարչի ա, տու լավ կիմանաս, կլոխ պահեկով, սուտի փութի խոսելավ կենում են: Հռնանցե կարգեն մարդ են, շփվում ես, հարցնում ես, տեսնում ես՝ ալասարին միննա, հացեն խաթուր կոծկում ա, սվաղում ա, լոխ լավ ա, Ղարաբաղը ծաղկում ա… Բայց Ստեփանակերտ քաղաքը ցեխաջրերից է օգտվում, շաբաթական երեք օր երկու ական ժամ կամ մոտովրապես նման մի բան»: Շինանյութերի համար քաղաք եկած մարդկանց եմ նայում ու չեմ պաշտպանում մտավորական պաշտոնյաներին: Տղան, որ առնվազը գյուղապետի արտաքին ուներ, ասաց. «Գրող, ժուռնալիստ, էլ ում ասեմ , թույլ մարդիկ են, բայց մեծ կարծիք ունեն իրենց մասին: Հա տպագրվում են, գրքեր են հրատարակվում՝ նախշուն, հաստափոր, շուքով հանդես են գալիս, հեռուստանկարահանումներում ապշեցնող դրվագներ են ստեղծում՝ ասում ես՝ Սարոյան են, Մաթևոսյան են, էս են, էն են…

Հերս ասում է՝ իրենք իրենց եփածից ուտում ե՞ն: Չէ, իհարկե, ասում է, գարշահոտ այդ նեխվածքը մեզ են մեկնում: Էս է գալիս գրքերս գնեք, էն է գալիս՝ չգնեք՝ կպատժեմ: Մեզ ինչի տեղ են դնում: Գրողների միության անդամները հաշմանդամի կարգավիճակով էլ համաձայն են ապրելու, միայն թե… Քիթը ՝ կաղամբից, բայց ինքը մի գիրք ավել կունենա կամ մի «ավել» գիրք կունենա: Շուշի, Մարտակերտ… դիրքերում հերոսացած «Արջ» մականունով Կարեն Առոջանյանը Չանաղչին գյուղի ինքնապաշտպանական մարտերից մեկում զոհվել է, ու ոչ բիզնես է ստեղծել, ոչ «գիտնական» դարձել, ոչ «գրքեր» հեղեղել աբսուրդ, ոչ պարգևներ ստացել հնարավոր ու անհնարին, ոչ էլ… իսկ միակ կրպակի փակվելը նրա այրի՝ տիկին Մարիամի վրա «նստեցրին»՝ առաջին անգամ 150000, հետ ևս 120000 դրամի քաշով: Զոհվածի այրին դիմել է իր աշխարհի բոլոր մեծերին, բայց պատասխան չի ստացել: Գուցե մենք պատասխան տանք: «Խոցս խաթրու երեսս կեղծում եմ ու սուտիփութի խոսում»: «Խալխն էլ կարծում է, թե ես չեմ հասկանում այս երկրի խուլիգանությունները»: Ասեմ, պարոնայք, ձեր մտերիմը ես եմ, ձեր բարեկամը ես եմ, ես եմ հիշեցնում ձեզ. «Լ Ղ Հ տարածքում մանրակրկիտ, բայց և հիմնավոր գրավոր փաստեր են հավաքվում՝ որոնք մի օր կգան հազվագյուտ գրքի տեսքով, ու ձեր պատկերը, ձեր իրական կերպարը կներկայանա մեր շաղված շփոթված ազգաբնակչությանը, ու հետո, դրանից հետո յուրաքանչյուր ղարաբաղցի թքած կունենա «մեր» այդ տեսակի վրա: Պատմության էջի այն մասը, որտեղ նախատեսել էին «փառահեղ» անունները սրբագրել՝ «զբաղված» կլինի պաշտված մորթու և փափախի պաշտպանության կամ՝ պահպանության համար մղված պայքարի, անձնական աննախադեպ «ձեռքբերումների» իսկությունը պաստատող փաստերով»: Ազատամարտիկ Կարեն Առոջանյանի («Արջ») այրին չորս աղջիկ է մեծացնում՝ պայքարելով հայրենիքի ղեկավարների անտարբերության ու խիստ արտացոլված անուշադրության պայմաններում: Նրանց «սեփական» թոքրիկ կրպակից երկու անգամ գողություն են արել (173000 և 300000 դրամ ընդանուր գումարով): Ո՞վքեր: Ազատամարտիկի հայրենակիցները: Այն հայրենիքի, որի փրկությունը բերեց նաև ազատամարտիկը «Արջ»՝ իր մահով: Սա է եղածը: Որ տղան ողջ մնար, գոնե իր երեխաներին հոգսը կքաշեր: Չեմ ասում դատավոր, դատախազ կդառնային նրա երեխաները… Դրա համար, ոչ «Արջի» և ոչ էլ նրա բալիկներին, նման («ընդունակություններ») չի նախատեսել Աստված, հաշվեկշռի մեջ «շակալների» քանակը թույլատրելիի սահմանից չանցնելու միտումով: Ազատ ու անկախ մարդը իր կյանքը նվիրեց նաև այն մարդկանց, ովքեր նույն համարձակությամբ (ավելին), ոչ պակաս «խիզախության», բայց կարմիր լկտիությամբ (հետույքի գույնին) նախընտրեցին «շառից հեռու» մնալը, թաքցրին, թաքնվեցին՝ ռազգոնով համաշխարային Սովնարկոմ մտնելու, ու ստանալու հնարավոր բոլոր պարգևները: Եղավ այդպես: Խալխին թվում է, թե Աստված պարտկոմիսիայի աջալրջությամբ հետևում է կյանքին ու տեսուչներին ուղարկելու է, որ փլանքասին պատժեն շակալության համար: Չէ, այ խալխ, քո անունը այդքան խտացրել է Աստված, որ քեզնից բան չհասկանա ինքը Աստված էլ: Շակալն էլ է այդ անվան մեջ, ինքը իրեն չի շփոթում ոչ մեկի հետ, նա իր գործը հենց ձեր ներկայությամբ և ձեր օգնությամբ, ձեր իսկ ուժով իրենն է դարձնում ձերը, իսկ դուք շատ շնորհակալ եք լինում նրանից, երախտապարտության հասցնում եք նրան՝ կարծես ձեր ապրելու նպատակը, շակալ աճեցնելն է ու նրան սնելը: Դա իրոք այդպես է: «Դու քո որդուն ասում ես՝ գիր սիրե, ղալամ սիրե, դավթար սիրե: Իսկ նա Աստծուց ուրիշ որակ ունի ստացած՝ քեզ համար անհասկանալի, անտեսանելի, անընկալելի, չմարսելի, օտար, բայց կենսաբեր, շատ կենսաբեր՝ ինչ անենք՝ թե հարամ, անարժանապատիվ, քո կողմից անընդունելի որակներով: Դու, խալխ, որ նաև՝ ժողովուրդ, որ նաև հասարակ «ություն», շակալին օրինականացնող վստահելի ուժ, նրան պահող, իր իսկ փայից փայ հանող միավոր, հեգնանքի մշտական (օբեքտ), «կալ» կալսեն քեզ, սնվեք միասին, կամ դու խիտ ես, դու կդիմանաս, կամ քեզ որ էշ անվանեն, «քեզ»-ի մեջ քո փայը, առանձին վերցրած, այնքան աննշան է, որ հազիվ թե էշությունդ երևա ու զռռա: Փախարենը դու կունենաս քո կայացած «շակալին», որը անվրեպ կգործի: Դու նրան կարծես չես սիրում, բայց պահում ես ոք հաշվին, ինչ որ բանի, քո (ծանր պահերին ) հոգսի ասեմ, թե ինչի՞ փարատելը ապահովելու համար, կամ քեզ անհասկանելի, բայց ակնկալվող ակնկալիքի լինելը հաստատելու ու լարվածությունդ ուրախության վերածելու միտումով: Խալխի մեջ եղած որակներից օգտվելու ու այդ հումքից իրենը կառուցելու, աննկատ, խալխի համար չերևացող արտադրանքը ազատ թրեվ է գալիս օդում, ոնց որ օդը: Պահի հետ, անհրաժեշտ պահին, այն վերածում են օգտակար, վերահսկելի, ավերող մի (գազի) ուժի, ստանում «արդյունքը», քամում ինչքան պետք է, ու չի եղել, չես տեսել դու: Քո խտացրած կերպարի, թե զանգվածի աչքերը մեքենայի կամ կառավարելի մեխանիզմի լուսարձակներ են՝ երբ ուզեն, որքան ուզեն, ում ուզեն, ինչպես ուզեն՝ դու կտեսնես ու «արձագանքիդ» համար կտուժես, որովհետև մեխանիզմ են շինել քեզ, քեզ՝… ժողովուրդ կամ՝ խալխ: Առանց քեզ նրանք չկան, իսկ դու նրանց ունենալու առաքելությունից կախված ես՝ քեզ պարգևած, չէ, քեզ արժեվորած պահից ի վեր՝ Աստծու թույլտվությամբ»: Գրական ուղեղով մաթեմատիկայում. հայտնագործություն անելու համարձակությունը արդարացվում՝ առավել ևս, որ «պատժված» են այդ մասով, հենց Աստծու կողմից, էն գլխից՝ երդվում եմ Կավենդիշի տեսակետով: Ու շարունակում եմ միտքս, որը պիտի փորձի պարզել, թե, այդպես ասած, գրողը, «писатель» որ ասում են, ինչու՞ չպիտի վերին թախտին նստի ու արտոնյալի պոտենցիալով նստի վերկենա: Հնացող կոմունիստը պատմում է Եսենինի մասին ու չի հոգնում: «Հայ ընթերցողն էլ էր ապշում ու նրան դարձնում «кумир»: Պետության հովանու տակ լկտիացող բանաստեղծը փողոցում հանգիստ քայլելու առիթ չէր ունենում: Նրա ժամերը նախօրոք էին զբաղեցնում ու սեղմում շրջանակները: Բայց նա՝ այդ Եսենինը, իր ուժը, հեղինակությունը, էսպես ասեմ, իրե՞ն էր ծառայեցնում, իր անձնական շահի՞ն, սեփականատե՞ր էր, խալխի հոգսին տեր կանգնու՞մ էր: Եթե այո՝ փառք քեզ Եսենին Սերգեյ, եթե՝ ոչ, քանի կոպեկ (դրամ էլ) արժե նրա «Շագանեն»: Իսկ եթե գրողը Ղարաբաղում է ապրել, Ղարաբաղում մեծացել, «Առաստաղը» Երևանն է, ապա հազիվ թե «Շագանե» ունի, ուրեմն նաև՝ «килька» է, շատ չնչին (ձուկ է, բայց միայն այդ) այդ ցեղի մեջ աննշան ու միայն իրենը ապրեցնող, բայց Եսենինի փառքը նաև իր (կարկատան) կցկտուր ու տկար ոտանավորների համար ակնկալողն ու անպայման հարմարեցնողն է:

Հիմա, երկու փորձառու հարմարվող, հարմարեցնողի հետ նստել են ու փշոտ փոշու հարցը դիք կանգնեցրել: «Բեխն» ասում է. «Էն օրը եկել եմ, որ ավտոն հանեմ գարաժից՝ պա՜հ, պա՜հ, պա՜հ, էդ ինչ փոշի էր, էդ ինչ ամպ էր բարձրացել…»: Հրաշալի է, ասում եմ, ուրեմն ինքդ էլ տեսել ես, որ այդ խանութի տերը այս ժողովրդին բանի տեղ չի դնում ու չի պատժվում, որովհետև հայ է, որովհետև «չի կարելի ընդհարվել», պետության հիմքերը կթուլանան, թուրքը կուրախանա, կելնի կգա… Կռվում չամիչ չեն բաժանում: Ասում եմ դե՜ դե ուզում ես նկարահանող խումբդ վերցրու արի, «թուխպը» նկարիր, փշոտ փոշին վերցրու, որ լինելդ շոշափի բնակիչը էդ շենքի «որբ բնակիչը», անպաշտպան լինելը հերքվի…
Լավ, ասում է «բեխը», բայց դու դիմիր հեռուստաընկերության շեֆին, կամ շենքի բնակիչները նամակ գրեն ու ստորագրեն բոլորը շեֆը կմակագրի մեր բաժնի վրա, մենք կգնանք: Ես հազար անգամ ճիշտ էի, գիտեի. որ ես անկեղծությանս զոհ պիտի գնամ: Ասացի՝ դու ինքդ ես տեսել այդ անտանելի թանձր փոշին, էլ ի՞նչ գրել, ինչու՞ գրել, երբ այս փաստը քո աչքի առաջ է, նաև ու ամեն օր: «Կոլխոզի» նախահի վստահությամբ վեր խոյացավ ու իր «քաղաքականությամբ» ու նաև իրավական «թանձր գիտելիքներով» պաշտպանել «բեխի» դրույթը: «Չէ, չես հասկանում, այստեղ նրբություն կա, ասում է «կոլխոզի նախագահը» (առավելագույնս), պաշտոնական դիրքի չարաշահւմ է,-բեխը շարունակում է նախագահի միտքը ու կրկին հարցը թողնում նախագահի քմահաճույքին,-կասեն ինքը հանրային (հեռուստաընկերություն չի դեռևս) TV աշխատող է, առիթից օգտվում է ու…»: Ու ի՞նչ, պարոնայք, ձեր տկարությունը օրինականացնում եք ձեզ վստահված աթոռի հեղինակությամբ ու պարտադրում մարդկանց:

Ձեր ուղեղի եղածով եք չափում ձեր դիմացինին: Դրա համար էլ, ըստ ձեզ. «Քրեական հետախուզության օպերատիվ բաժնի աշխատողը խանութում նկատում է, որ մի մարդ գողություն է անում: Կողքի կինն ասում է, ջահել, ուժեղ տղամարդ ես (չի իմանում, որ մարդը օպերատիվ աշխատող է) չե՞ս տեսնում, որ գողանում է, ինչու՞ չես խոսում: Մարդն ասում է. «Ես միլիցիաի աշխատող եմ՝ քր. հետ. օպեր. բաժնի կապիտան եմ, որ հիմա խոսեմ, կասեն պաշտոնական դիրքը չարաշահեց, ինձ չի սազում, դուք գրեք, տարեք այ էն աշխատողներն էլ թող ստորագրեն բերեք բաժին, տվեք հերթապահին, կտան բաժնի վարիչին, նա կտա շեֆին: Շեֆը կմակագրի բաժնի վարիչին, նա կհանձնարարի մեզ, նոր միայն կգանք ու կզբաղվենք»: Թան տեսած չեք, թընըթաթախ աման է՞լ չըք… Խեղճ ողորմելիներ, ես ձեզ այդպես էլ գիտեի, չնայած «կոլխոզի նախագահը» ասաց՝ տեսեք մեր մասին ինչ մեծ կարծիք ունի… Լավ գրող (մարդ, հայրենասեր, արժանապատիվ, անկեղծ, ազնիվ…) տեսնելու իմ ցանկությունը (բացարձակ, բացահայտ առավելությամբ) գերազանցում է իմ հնարավորությունը: Ափսոս:

Պարոնայք, հիմա ես Ձեր շակալությունը ցույց տամ նաև խալխին, մի հնարավոր տարբերակով. «Բարև Ձեզ,-կռանալով խանութի տիրոջ առաջ,-ո՞նց եք, ինչպե՞ս եք,- և այլն: -Ուզում ենք անհանգստացրած չլինենք, բայց գործ է, ինչ արած, պիտի պատասխան տանք շեֆը երևի արդեն ասել է ձեզ,- (տարբերակ),- երևի հիմա կկապվի: Այս շենքից մի քանի կլյավուզնիկ, դուք երևի գիտեք, նաև մեր գրող կոչեցյալին, էն էլ է դրանց մեջ, նա էլ կազմակերպել է այո արշավը: Բողոք են գրել, որ իբր «փոշի» է, ապրել չի լինում, և այլն, և այլն, հասկանում եք: Կամ պիտի սրանք դիմումը ետ վերցնեն, կամ մի բան պիտի մտածենք, սուսավ անինք:- (տարբերակ), -մի բան դուք մտածեք, մի բան՝ մենք: Լռեցնենք: Էսա ցուցակը:- (տվեք, մենք ինքներս կլուծենք),- մենք էլ պիտի մի բան անենք, մի բան անենք, որ մի բան ստացվի»:-ԵՎ ազգիդ բնակչությունը, թուրքից անկախացած այս խալխը, քեզ թոթափելու ոչ մի շանս չունի: Հիմա նրա՝ այդ բնակչության, թշնամին դու ես նաև, «ժուռնալ»իստ, գրողիստ, բեխով մնացածից տարբերվող ղարաբաղցի, ղարաբաղցի,՞ այսքան օտա՞ր, այսքան աներես… Ե՞րբ հասցրիք, խալխին հիմարի տեղ դնելը, երբ այդքան հեշտ դարձրիք փեշակ: Ժողովրդին (գոնե այդ փոշուց խեղդվող մասին) «խղճալը», լուծը, այդ փշոտ փոշին կանխելը, այդ մարդկանց նորմալ կյանքին (որի իրավունքը թուրքից խլել է արյան գնով) չմիջամտելը (թուրքին հեշտ կարգի կբերեի) պաշտոնական դիրքը, եթե անգամ ցնցում է, դուք կարծես թե պիտի ցնցվեիք (հանուն) գոնե մեկ անգամ, գոնե «դիրքից», գոնե մեկ անգամ հանուն խալխի, մեջքը ուղղող, շունչը մինչև վերջ քաշող, քեզնից զարհուրող այն զանգվածի, որը չի էլ ուզում զբաղվել քեզ պատժելու խնդրով, որը շարունակում է փոշի ծծել, քեզ «նայել»՝ ինչպես թուրքին, քեզ համարել օրենք, կարգ, «անելանալի հալ», որից պրծնելը չկա՝ ինչքան էլ երդվում են դիրքավորվածները: Էսպիսի էլ տկլոր զավե՞շտ… Իրար պահում են, իրար շահում են… ումի՞ց… Սա մի քանի հոգու համար «դի՞րք» է: «Организованная преступность» Հանցագործությունը միայն մարդ սպանելն է եթե, ապա փոշին, որ ամեն օր պարտադրվում է ազգաբնակչությանը, ևս զենք է, փաստացի նյութ է, որի «վնասը» տարբերվում է հրազենի հասցրածից գույնով և արագությամբ: Դանդաղ սպանում էին նաև Ադրբեջանի կենտկոմի որոշումները՝ գաղտնի և ափաշկարա: Ինչու՞ դանդաղ… Սովետական Մոսկվան կար, գոնե հույսի ապավեն, գոնե ժողովուրդը վախեցնում էր իր Մոսկվայով, իր քաղբյուրոյով, իր Լիդերով, իր ռայկոմով հաճախ կամ «ռասպալկոմով»: Հիմա ու՞ր գնամ ես, գրողների միության (ԼՂՀ և ՀՀ) անդամս այս երկրի այն քաղաքացին, որը իբրև պիտի լավ իմանա ու «ըմըցնե» մնացածներին: Ո՞նց հաղթահարեմ դեմս ելած պաշտոնական «պաշտոնական դիրքը», ոնց հաղթահարեմ այն «դիրքը» որը դիրքավորում է բոլորին ու այդ դիրքից վերև՝ ինքը Աստված է, իսկ ներևք՝ փոշում կորած, աղբի մեջ, ցեխաջրերով լողացող հաղթական արցախցին է (ասում են 15 000տարեկան ենք) հազարամյա իր կրթությամբ: Կոմունիստական կուսակցության շրջանային կոմիտեի համար 1936թ շենքի կառուցումը ավարտվեց Ղարաբաղի Վարանդայի իրավահաջորդ շրջանի կենտրոնում: Ընդարձակ, հեղինակության արժանի, ճարտարապետական առումով գովելի (մնար եթե, կոթող կկոչվեր) այս շենքը ավելին էր քան բոլոր շենքերը միասին վերցրած: Հանդիպակած տարածքի (մայթ լինելը պիտի որոշվի ավելի քան 20 տարի հետո և նախագծով) վրա հանրակացարան կառուցելու խնդիրը ուներ պետական նպատակաուղղվածություն և ծառայելու էր պետության համար եռանդով ծառայող այն անձանց, որոնք կայարան չունեին, բայց կուսակցությունը գտնում էր, որ նրանք «պիտի» իրենց կյանքը «նվիրաբերեն» ի փառս և հանուն: Վիճելու հարց կամ առիթ չկար «էն գլխից»: կուսակցությունը ծնում և սնում էր իր զավակներին: Անշնորհակալներին պատժում էր անխտիր: «Նստում» էին բոլորը, անգամ՝ նստեցնողները: Ժողովուրդի բարեկամության ու նրա ապագայի հանուն՝ կուսակցությունը իրականացնում էր (սոցալիստական դրույթներով, կոմունիստական գաղափարներով, Սովետական բնավորությամբ ծրագրեր՝ իր համագումարներում ամրագրված: Ասինքն, պարտիան ու կառավարությունը իրենց վրա էին վերցրել երկրի բնակչության կազմող մասի՝ (անկախ ազգությունից) հոգսերը՝ առանց չափազանցության: Անաստաս Միկոյանի ճաշակով սնվում էր մի ամբողջ (և հագնվում) ՍՍՀ-ը: Սովետական քաղաքացին պաշտպանված էր, թե իր, և թե՝ անհարազատ երկրում: Յուրաքանչյուր սովետական երեխա ուներ՝ պապիկ՝ հոր, պապիկ՝ մոր և Լենին պապիկ: Լենինը «կյանք էր հստակել հարակեզ ու պատմություն էր մարդկային…»: Սովետական միությունում երեխաների համար ճամբարներ կային պիոներական: Լենին պապիկի պատվին ուտում, խմում, խաղում, քնում, ման էին գալիս ու հանգստանում մեծ ու հզոր հայրենիքի բալիկները (անկախ ազգային պատկանելիությունից), որովհետև նրանք պատրաստ էին մեծ Լենինի գործի պայքարին՝ «Будь готов, Всегда готов»: Խոսքս «մնացել» էր կոմկուսի շրջկոմի հանրակացարանում, որը կառուցվել էր, իբրև անհրաժեշտություն, դեռևս անցյալ դարի սկզբների ու գտնվում էր կենտրոնական փողոցի հարավային մասում: Կուսակցության շրջկոմի շենքը ունեցավ նաև աղբյուր հուշարձան իր պլպլացող ջրերով: Կոչվեց «ռայկոմեն ճուրը»: Սովետական երկրի հացը, ջուրը, տունը, տեղը փեշքեշ էր իր ժողովրդին: «ՈՒրիշին» վիզ ծռող մարդը «անդաստիարակ» էր ու պետությունը զբաղվում էր նրանով՝ իր բոլոր ձևերով ու մեթոդներով: Քանի որ կոմկուսը էպոխայի խիղճն ու պատիվն էր, ապա այդ պատվին անարժան մարդիկ տուժում էին «խստագույնս»՝ մանավանդ՝ «կոնտրա»յի անցյալով կամ ներկայով: Հիշենք՝ ՍՍՀՄ քաղաքացին դաստիարակվում է «կոմունիզմի» բարոյական կոդեկսի դրույթներով (կոմունիզմ կառուցողի բար. կոդ) մսուր-մանկապարտեզում հետո ստանում էր հոկտեմբերիկի կոչում, հետո պիոների, կոմսոմոլի (կոմերիտական) և երջանիկները՝ նաև կոմունիստի: Այլախոհությունը չէր կարող շփոթության մեջ գցել նորմալ սովետական քաղաքացուն: Օրինա՞կ… Ժողովուրդը հավաքվի հրապարակում ու սկսի գոռալ ու պլակատի վրա ցույց տա՝ «տվեք մեր ռոճիկները», «իջեցրեք կոմունալ ծառայությունների համար գանձվող սակագները», «ընտրությունները կեղծվել են» և այլն: Ինչու՞ Սովետական քաղաքացին հրապարակ դուրս չէր գալիս: Ասեմ: Վայրենի կամ փողոցային կոչվել էր դա: Բան կա՞ ասելու: Շրջկոմ, շրջգործկոմ, կոմսոմոլ, պրոֆսոյուզ, հիմնարկի ղեկավար, ջանս քեզ, էլ ի՞նչ, հարցերդ մարդավարի լուծիր գնա ձեր տուն: Անտեր մարդը կարող է հավայի գոռգոռալ՝ հաստատ իմանալով, որ (էն գլխից) իրեն լսող չի լինելու, մինչև հացադուլ, գործադուլ, կամ չգրոհեն դրոշակներով, հետո լոմերով, թոփով, թվանգով: Էսա, «դրսի», չափարի էն կողմի կարգուկանոնը: Վարձովի մարդիկ էլ են դուրս գալիս հրապարակ, «փուշ» տվողի ասած տեքստերը պարբերաբար հաչում են, պերաշկի ուտում, կոկակոլա խմում ու նորից… Փողով՝ընտրելը, դեպուտա՞տը փողով: Չկար: Սովետական դեպուտատը էն գլխից գիտեր, որ իրենից բան կախված չէ, որ խելոք, պրոգեսիոնալ մասնագետներ են զբաղվում երլրի հարցերով, իսկ կթվոր աղջիկը, կամ այգեգործ մարդը հպարտ էին, որ իրենց այդքան մեծ պատվ են արժանացրել Սովետական երկրի ղեկավարները, ժողովուրդը: Իսկ պարտիան ու ժողովուրդը միասին էին ու մի ամբողջություն: Պարտիայի հոգսը ժողովուրդն էր, ժողովուրդը ապրում էր պարտիայի ցույց տված ձևերով, շնչով, նվիրվածությամբ, իսկ հայրենասիրությունը՝ ապրելակերպ էր: աստված չէր խոսում, չէր միջամտում: Ես ինչու՞ եմ էլեմենտար զրույցներ անում Սովետական երկրի, նրա քաղաքացու, ապրելակերպի, կարգուկանոնի մասին: Երկու տարբեր սպիտակներ էլ կան: Բայց նրանք իրար կողքի են հստակ երևում, որ տարբեր են: Իսկ իմ այս զրույցի եղածը որ դնենք 21-րդ դարի առաջին հինգ տարիների կողքին, (ամենը իր) տկարին էլ հասկանալի կլինի, թե ինչ տվինք ինչ վերցրինք ու հիմա ինչի տեր ենք՝ անգամ անկախ-ազատ, ու էլի ինչ որ անհասկանալի «դրույթներով» հանդերձ: «Դրսում» մեր երկիրը խորթ էր ու կոչվում էր «ոչ դեմոկրատական»: «Ես չգիտեմ դեմոկրատիան «նրանց» ասելով ինչ բան է, բայց որ ամսագրի վրա տկլոր կին կա՝ շատ լկտի ձևով իեն առաջարկող, անչափահասը շատ հանգիստ «զբաղվում» է դրանով, ապա դրանց դպրոցն էլ հաստատ էն չի, ինչ մենք գիտենք ու պետք է»: սովետական քաղաքացուն առնել չէր լինի: Նրա պատիվն ու հարգանքը կուսակցության ամենօրյա «բարի լույս»-ի ու «բարի օր»-ի հետ օծվում էր բարոյական կոդեկսի դրույթներով: Էս ի՞նչ ասել է: Հայաստանի աղջիկները մարմինը չէին վաճառում Թուրքիայում, և ոչ էլ՝ Էմիրաթների տեղը գիտեր մեր մարդը: Ասեմ՝ ադրբեջանցին ու հայը միասին նստում էին քեֆ անում, իրար գովում, հյուրասիրում, բայց միասին մարմին վաճառելու միտքը մեր քաղաքացու «ապարատում» չէր ծնվի, այդ դեմոկրատիան մեր բարքին օտար էր ու զզվանք ունեինք փողով հաճույքից: Մենք՝ կերած խմած, երկիր պահող, նամուսով խալխ, կամ՝ ՍՍՀՄ քաղաքացի: Ռուզան Մովսիսյանը երկու անչափահաս երեխայի սովից փրկելու համար գնաց Թուրքիա: Թուրքին ծախեց իր նամուսը: Եթե սովետական լեզվով ասեմ՝ Հայաստանին նամուսը տվին շներին, նրանք էլ կերան: Հիմա պիտի չհասկանամ, թե անկախ Հայաստանի անկախ քաղաքացին, այս խայտարակությունից անտանելի էլ ի՞նչ պիտի տեսնի, որ զգա իր անտերությունը, բոմժի հալը: Եքա երկիրը, որ տիրություն չի անում իր խալխին, էլ ի՞նչ գոռգորալ, էլ ի՞նչ դեմոկրատիա, էլ ինչ պետություն, էլ ինչ «ժողով»: «Ցեղասպանություն» ցեղի սպանության մ,եջ մեղադրվողի թոռը, հայ կնոջը, մանաթով առնում է: Ապշել կարեկի է, մարդուն տված ամենա, ամենա, էն ամենա, գերագույն չափով պիտի շշմենք, պիտի ամոթից սևանանք, մոխրանանք, մեր ասած խոսքերից, մեր մեծ-մեծ ու ճոռուն զրույցներից, մեր գլուխ գովելու արվեստից պիտի ձեռք քաշենք ու խոստովանենք մեր Ազգային հավաքում Արարատի ստորոտում, որ մենք մեր «նախնական» արժանապատվությունը բարձր ուառաքինի չենք պահել:

(շարունակելի)