Ժողովուրդը՝ պետություն, պետությունը՝ ժողովուրդ. Դ


 * * *
Երկիր կոչվող հողագունդը և նրա՝ վրա, մեջ, դուրս, չորս կողմ, եղածը (բիո, ֆիզիո, ստրատո, ատմո և այլ աֆերաներ ու բաներ…) շատ պատասխանատու նախաձեռնության արդյունք է: Էսքան բան ստեղծած, էլ որը ասեմ, էսքան հարցականների հետ թողեց (կամ թողեցին) գնացին: Շատ իզուր: «Մարդ ստեղծելը ՝ քո էս գործարանում, որի անունը երկիր է, քո ինչի՞ն է, քեզ ինչ, թե մենք ոնց կպահենք մեզ… հը՞: Հանաք եմ անում: Համոզված եմ՝ առանց քո միջամտության քո գործարանում ոչինչ չեն ստեղծում: Մեր թերությունները՝ քո «գյուտի» կամ «նախաձեռնության» խոտանն է՝ ոչ ավել, ոչ՝ պակաս: Տեսակավորելու որոշակի կոնցեպցիա, շատ խորը, հիմնականում մարդու ուղեղի կողմից անընկալելի հազար, թե միլիոն, գուցե անսահման չլուծված խնդիրներով՝ ունես (հիմքում) երկիր արարված միավոր: Բա էլ ու՞մ, քեզ եմ ասում, իմ խոսքը միշտ քեզ է ուղղված, որովհետև էս անտերության մեջ (տիեզերք) շաղախել ես, կիսատ պռատ, կատարելիության սկզբունքից հեռու մի տրամադրությամբ, թողել գնացել: Տեղդ չես ասել, նշան չես թողել, հեռախոս կան բիոխոս չես նախատեսել, հասցեդ, երբևէ հասցե ունեցե՞լ ես… Մարդ ենք, կենդանի, դատողությամբ, կարգին էլ մեխանիզմ ենք, ընդունակությւոն էլ ունենք (տվել ես), տրամաբանել գիտենք… Որ տեղդ չես ասում, չես հուշում, էլ ում են պետք տվածներդ: Որ մեզ քեզ համար ես ստեղծել՝ հասկանալի է, բա դու մարդկային խիղճ չե՞ս պահել քեզ համար, որ կիրառես ու չհոշոտես արհավիրքներով, զանազան պատահարներով, հիվանդություններով անբուժելի կամ հալածող: Անկարգապահությունը քո ձեռքի գործն է, դու ես հնարավոր դարձրել ակդպիսի հակակշիռ, որով վերահսկում ես մեր՝ երկրի բնակիչներիս անխափան ու կայուն մահը՝ հանկարծ անսանձելի ու գաղտնի գործնեություն չծավալենք, ինքնագլուխ չբուժենք «հկԼԺ»-ը, ռակը, ինսուլտը և մի փունջ այլ խոչընդոտներ չհանենք շարքից: Ի դեպ, քո կործանարար բնավորության (իրականացնում ես միշտ) դրսեվորումներից առանձնացնում եմ նաև մարդկանց ուղեղի համար նախատեսված մարդկանց կողմից ճանաչում գտած (նաև քո կողմից) բնակչության այն մասը, որը օգնել ու շարունակում է՝ մարդկությանը տեղյակ պահել, մասնակից անել առաջընթացին, գիտություն կոչվող բաժնով: Բարձր ինտելեքտը հարգի չլինելու տարբերակը ինչու՞ ստեղծեիր ու կիրառեիր, կապեիր մարդկանց հասարակական հարաբերությունների վզին, որը պիտի հայտածվեր կշեռքի նժարին, բայց արձագանք չունենար՝ կարծես «հավասար» իրավունքով ամենաթանկարժեսք՝ ինտելեքտի հետ: «Մինիստր» բառը շատ մեծ ու բովանդակալից կերպար ուներ ժողովրդի աչքում: Էլ չեմ մանրում, դա կար և ավանդական ժառանգության մասն էլ ներկա էր էության մեջ: Սոցապ նախարարը հեռուստաէկրանից հերքեց այդ «հինավուրց» և ընդգրկուն բառի հետ կապված նախկին ընկալումը: Հաղորդումը վարող լրագրողը, շատ թե քիչ կատարեց իր «գործը»՝ անգամ հաճախակի օգնելով «մինիստ»ին՝ «պարզաբանելու» համար բառեր (սովորական, անգամ էլեմենտար) գտնել հայերենի անդաստանում: Այս մարդը իր «մասնագիտական, զրույցը չկարողացավ կազմակերպել՝ անգամ բարբառով, գոնե 50-ով 50 գրականի՝ կամ մեկ այլ հաղորդակցման ձևի հետ: Ահավո՞ր, արա՞տ է: Կործանարար տենդենց է, բայց կա ու չի անհանգստացնում՝ ինչպես երևում է… Ինչի՞ խաթրին նման մարդը նախարար կոչվի: Չափանիշը «թարգմանաբար» ընկալելի է, բայց որ տկլոր չի, ամոթ չի՞, որ չենք խոսում՝ չե՞նք ջոկում: Կարծես վայրկենական պիտի շոշափենք, նեղություն քաշենք ու դրա համար, քերծվենք ծնկներով, դնչով, ճակատով, քթով, երեսով զառնվենք աղբին՝ նոր հրաժարվենք այդ «ավանդական» անկարգապահությունից, որը իսկական անուն ունի շատ հարամար, բայց ցենզի մեջ չի տեղավորում: Դու քո մասով ես անկարգապահ, ես՝ իմ, նա՝ իր: Ամոթալի, ազգային արժանապատվության խիստ ստորացման փաստ չտեսնելը էս հարցում՝ բիրաբորական է ու կուրության հետ կապ չունի: Եթե դպրոցականը տեսնում է իր նախարարին ու իր չափորոշիչով եզրահանգում խիստ գնահատականի, ապա դա չի նշանակում՝ ա) թե երեխան միտված էր բ) թե որևէ նմուշ կա ՍՏվՖþՍՑցՐՈ-ի գ) թե նախարարը շատ խիտ մտավոր կարողություններից ջոկում էր խալխի համար ընկալելին, մատչելին, որի պատճառով նրա բազմաչարչար լեզուն, գերլարված ուղեղը, անվրեպ դատողությունն ու արիստոտելյան տրամաբանությունը սայթաքում են, կամ կաղում են, կամ անում են էն՝ ինչը արեց սոցապ նախարարը հարցազրույցի ժամանակ «խաղաղության պայմանագրից» (1994 մայիս 10) 13 տարի հետո: Այսինքն՝ արտաքին որևէ խոչընդոտ չկար՝ գոնե թուրք ազերիների կողմից: Կարգն ու կանոնը չենք պահում ինքներս, չենք պահել, նաև նպաստել ենք չպահողներին, նրանց երկրպագել ենք՝ թե ինչ է մի լուցկու հատիկ «փայ» կա ընկալվելիք: Էդ որ թուրքը չէր ուզի գողանալու բան լիներ, մանավանդ՝ հայի, մանավանդ՝ մշտական, առանց «արգելքների» և ուղեկցությամբ: Հիշեցի «ազգային հոսքեր» արտահայտությունը վրացի տնտեսագետի զրույցից: Ազգանունը լավ չեմ հիշում, բա զրույցը կիրթ էր ու տեղակայված: Ծայրաստիճան անբարենպաստ պայմանները, ազգի կոլորիտը, նրա ինքնությունը, ապագան մթագնող գործոնները, կստիպեն սերուցքին, շտապ միջոցներ ձեռնարկել՝ իրավիճակը շտկելու, մինիմալ, թույլատրելի կորուստներով գնալու դեպի՝ վճռական քայլերի հետևանքներից տուժելու ռիսկի դաշտ, ամենայն պատասխանատվությամբ: Վրաց ընկերոջ խոսքերից պարզ դարձավ, որ դեռևս քսանական թվականներին 20-րդ դարի, Վրաստանի մայրաքաղաքի փրկության հարցն էր դրված օրակարգում՝ Ստալինի ազգային քաղաքականության լույսի տակ: Ողջունում եմ սեփական մշակույթային արժեքները հատուկ ֆոնի վրա պահելու ցանկացած փորձ, ցանկացած ազգի: Ֆրանսիացիները բան ունեն սովորելու այս առումով: Մուսուլմանները կուլ տվին Ֆրանսիան, իսկ ֆրանսիացին հանուն քաղաքակրթության «ներեց»… զավեշտ է: Ինքներս անկարգապահություն ենք դրսեվորում, մեր ժառանգության փայում բաժինք տալիս մեզ փոխարինող սերնդին ու սպասում, թե մի օր եվրոպացի կդառնանք: Կոպիտ համեմատություններ կան, բայց տեղին են ու անմնացորդ: Ժամանակը շտապելու տեղ չունի, ոչ էլ քիթը սրբելու ակնթարթ, շատ հստակ ու անխափան շարժվող փոխադրամիջոց է, որից պիտի օգտվենք խելամիտ, մաքսիմալ արդյունավետ՝ ի շահ Պետության, խաալխի համար զգոն ու աչալուրջ այդ միավորի, հպարտություն ապահովող բազում գործոններով, այդ թվում՝ ինքնադաստիարակությունը որպես ուղիղ ու ճիշտ ճանապարհ: Եթե ՀՀ նախարարի ելույթը (ցանկացած) ինձ մոտ նախանձի (ի հարկե՝ բարի) զգացում է ծնում, սկսում եմ մտահոգ ու հուսահատ ճիգեր որոնել արդարացնելու համար ԼՂՀ նախարարի .վերոհիշյալ) տկար ելույթը, իբր՝ կլինի էլի կլինի…ապա դեռևս ամեն ինչ կորած չէ, մենք հասկանալու մոտ ենք՝ որ օրենքով՝ հանուն հզոր պետության ապրելու «ժամանակը» մեր կանգառում է: Սա ընդհանուր հասկացություն է, ժողովուրդ, որ հացի խնդրից պրծնենք, ժամանակներդ պարապության մեջ լինեն, մի կարգին կտնտղենք, եղածը չեղածից ջոկել սովորենք, ձեր կողքի վատը, հենց ձեր ունեցածը խլողին, ձեզ հունից հանողին տեսնենք աչքով ու թվաբանության ուժով ընկալենք՝ առանց հույզերի, առանց արտասվելու… Օրենքը՝ լացացնող մտրակ չէ ոչ էլ «ես քեզ մատաղ…» մտահոգ տատիկ: Չէր խանգարի, որ Օրենքը խալխի և նրա «ղեկավար հատվածի» միջև հնարավոր շփումները հայտածեր, իսկ արդյունքը հետևանքի վերածեր ու աքելեսյան կամ որևէ «հատակից» խոցելի տեղի փոխարեն՝ խոցել սովորել ու սովորեցներ ցանկացած կոորդինատների վրա, այդ թվում՝ «անխոցելի»: Դեմոկրատիա՞ն… Ասեմ, Խաչատուր քեռին Փարիզի լավագույն ռեստորանում հյուր է: հագցրել են, «շինել սարքել, նկատել, զարդարել բերել նստեցրել սեղանի շուրջ: Մարդը ոչնչով չի տարբերվել նույն տարիքի ֆրանսիացուց, բայց… Սեղանին իր բաժին աթոռի դիմաց, երեք պատառաքաղ, երեք բաժակ, երեք դանակ, երեք ափսե, երեքական բաներ… Անծանոթ ուտելիքներ՝ սարի տեսքով, բերդի, այգու, ծովի, կենդանու, մի շարք շշեր՝ էլ որն ասեմ… Կողքին տեղավորում են ֆրանսիացիները ու սկսում են օգտվել… Ի՞նչ է մտածում մ բարի ու խելամիտ հալիվուրը՝ սուս նստած: Ի՞նչ են մտածում ֆրանսիացիները՝ եթե պապը, որը սոված է նաև, «սկսի մասնակցել» ճաշկերույթին: Մեկնաբանելու կարիքը բացակայում է՝ հանուն խաղաղության: Իսկ խազազ ապրել, միշտ խաղաղ մնալ պարտավոր ենք: Հայրենիքը պետություն տեսնելու ձիրքը պիտի հարգվի ու դառնա կարգուկանոն: 1992թ ԼՂՀ տարածքում «պարապ» մարդ չկա՞ր: Ներքնահարկերում թաքնված հաստաբազուկ երիտասարդներ չկայի՞ն: Սպորտսմեն, երիտասարդ տղա, բոյով, ողջախոհ՝ ու՞ր, որտե՞ղ էր այս մարդու տեղը, ու՞ր գնար: Զենքով՝ մարտադաշտ: Այո՞… Իսկ իրականու՞մ… Պահեստ կոչվող տնակից փամփուշտ էր բաժանում՝ եթե լինում էր, ու գնում տուն: Այդպես այդ գործը կկատարեր 80 ամյա Թևոս քեռին, կամ Վարդանուշ տյոտան, իսկ 1992թ մեր քաղաքում դա կատարեց նաև ջահել տղան: Իր «գործը» լավ «կատարելու» համար, սպորտսմեն տղային քաշեցին՝ նրան քամակ տանելով՝ թիկունք: Եթե (պահեստը գտնվում էր շտաբի հարևանությամբ) սպորտսմեն տղային պահեստում սպառնում էր (երբեմն) թշնամու նպատակային հրետակոծությունը, ապա զինկոմիսարիատում նրան հազիվ գտնեին՝ անգամ մերոնք: Արտառոց ոչինչ չկա՞: Առաջին, թե՝ բազում հայացքներից էլ որ նայես՝ ամոթ էր: Հաշմանդամ տարեց մարդը կարող էր պատսպառվել զինկոմում: Լավ, էդ չարեց, գոնե հաղթանակ երթից հրաժարվեր, ասեր՝ ես այդ հաղթանակում ուրույն տեղ չունեմ, ողջյունի խոսքեր, դեմքեր, ժպիտներով հայացքներ մի նվիրեք ինձ, ամաչում եմ: Չասաց: Ավելին, սեփական խնդիրները լուծեց՝ տուն, տեղ, գարաժ, մեքենա, նստվածք՝ զինկոմ տղային: Իսկ խրամատի վովան ասում է՝ «… ինքը գնա ճագարի նման կուչ գա՝ էնքան, որ կռիվը ավարտենք, գա նստի կայֆ անի իր ուզած ձևով ու մեծ- մեծ գլուխ գովի մուննաթով»: Փնթի ենք, դրա համար էլ կաշի պահող տղան իր տրյուկներով կարողանում է նույն ստորությամբ տարածի, իսկ պաշտպանության նախարարը՝ ինչքան գիտեմ՝ ամոթանք է տվել «ճագար» ապրած տղային մի առիթով: Ասել է կամ գրել է՝ «ամոթ, նման զինկոմին…»: Էլ նման ստորություն չենք ընդունելու, թող մեր սերունդը անհոգ մնա, էլ ճագարները մարդկանցից, առավել ևս հայրենիքի պաշտպան տղաներից, լավ չեն ապրելու, չէ, շատ չեն ստանալու հայրենիքի աջակցությունը… եղավ: Էսպես լավ է: Մնում է՝ պետության մարդը՝ պետության մարդկանց՝ (էն որ ժողովուրդ է կոչվում):Ազատության, եղբայրության, հավասարության պարգևի՝ անգամ խաղաղ օրերին, երբ պետությանը վտանգ չի սպառնում: Շա՞տ է: Ազատություն տա միայն: Կամ միայն հավասարություն: Եղբայրություն ինքներս կանենք: Հավասարության պայմաններում ախպերությունը արդյունք կլինի, կամ՝ հետևանք: Ի՞նչ թանկ է, այ ցավդ տանեմ, կովին կանաչ, կերեր, ջուր, խնամք տալիս ես, այո՞… Ինչի՞ խաթրին: Կաթի՞: Ըհը, բայց կովը նաև պոզեր ունի, որի մասին քեզ չի «հիշեցնում» սովորաբար, կամ սու չես «հասցնում» դրան: Դե, դե ուրեմն… Մի կովի չափ էլ չկա՞ մարդը… Պահիր ու ակնկալիր: Առավել ևս, որ չպահել չես կարող: Չես ունենա, չես լինի, չենք լինի: Այնպես եմ ասում, կարծես աշխարհի վերջը կլինի, եթե հանկարծ մենք չլինենք: Էս աշխարհում, գոնե մեկ անգամ ծնված յուրաքանչյուր մարդ (ընդունում եմ «տատանումներ») բավարար ունակություն ունի հասկանալու համար, որ եթե անգամ մի ամբողջ ազգ, մի ողջ պետություն մեկի նախաձեռնությամբ» (գուցե մի պետություն, մի նախագահի, Աստծու) ոչնչանա, ապա երկրի ու նրան պահող «արտաքին ուժերի» (տիեզերքից սկսած, երկրի համար բարենպաստ պայամանների կոմպլեքս և մնացյալ անհրաժեշտ պայմաններ մեծ հաշվով) համար ոչինչ արտասովոր չի կատարվի, հաշվեկշռի խախտում «չի գրանցվի», չի շոշափվի՝ նման նրան, որ մրջյունի բույնը ոտքի տակ գնա հանկարծ: Դա իրոք շատ անվնաս ու «գլոբալ ֆոնի վրա «քաշ» չունեցող ակնթարթ է:Նույնքան անկորուստ պիտի համարել զանգվածի (ընտրական, ցույցերի, ապստամբների, խռովարարների և այլն) ոչնչացումը այս կամ այն առիթով՝ հանուն ինչ որ բանի: Ոչնչանալու կամ մնալու խնդիրները ընտրության առարկա չեն եղել մարդու համար: Ամեն բան Աստծու կողմից «նախատեսվածի», գուցե ծրագրավորածի, գուցե օրենքի շրջանակում տեղի ունեցող գործընթաց է (մոտեցումը արտահայտում եմ ոչ կոնկրետ հասցեագրված բառերով): «Գենոցիդ» բառը անհասկանալի առաքելությամբ բառապաշարի մեջ ապրող միավոր է: Ընդունում եմ նրա աստվածային ծագումը: Բառի «պարապ» մնալը վաղուց բացառել է մարդը: Կիրառման գործակիցը բավականին բարձր է ու վերջերս նոր ուժ ու թափ է առել՝ դեմոկրատացման շրջանակներում: Ըստ իս, այս բառը և նրա (տակ եղած, թե մեջ) էությունը Աստծու կողմից նախատեսվել են՝ սփոփելու համար տուժածի վերքերը ու ողբերգությունը: Կարծես նաև ինքնաարդարացման, խղճի առաջ բեռնաթափման, եղածի անխուսափելիությունը թշնամու վայրագությանը վերագրելու համառ փորձի օրինակ է նաև: Հիշատակվում է Հիտլերի խոսքը Հայոց ցեղասպանության (Մեծ եղեռն) առիթով իր ելույթով: Ասինքն՝ կարոտելու, բնաջնջելու «փորձերը» չեն սաստվում, ոչ էլ՝ Աստծու կողմից: Ասըված չի՞ նախատեսել: Առանց Աստծու թույլտվության որևէ կանոն համառություն է ցուցաբերում սեփական նախաձեռնության հաշվին: Նման թափթփվածության հատուկ է մարդուն և արտառոց չէ: Թույլ եմ տալիս ինձ՝ մտածելու, վերլուծելու, մի Աստվածային թուլտվության փաստի շուրջ մտորելու և եզրահանգելու, որքան էլ կոպիտ հնչի ու սեփական կաշվի «վտանգվի»՝ անգամ բանավոր, առանց արյան, բայց հիմնավորված հետևության արդյունքում: Որևէ ազգի կամ ցեղի, կոչել «հավասարի»՝ գրեթե պարտադրանքի բնույթ ունի մեջը, առավել ևս, եթե այդ ազգի (կամ ցեղի) բնավորության արտակարգ արտահայտված դրսեվորումներից մեկի կասեցում է նշանակում «կոչը»: Օրինակնե՞ր… Կան:

Կան նաև դրդող այլ գործոններ՝ հանուն որի՝ նպատակը բնավորություն է ենթադրում՝ որպես կանոն, կամ որպես գործելակերպ հարմարեցվում է գաղափարի իրագործման պլան-ծրագիր: Ձևակերպել կարելի է այնպես՝ որ (Աստված գործ չունի) միջազգային հանրությունը ի սկզբանե ողջունի կամ գոնե որև «դրսեվորում» չցուցաբերի ի վնաս մեծ գաղափարի իրականացման վեհ գործին: Ֆաշիզմը… Ծայրահեղության հասցնելով՝ ազգի բարգավաճմանը նպատակամղված քաղաքականության կոշտ (փափուկ ասած) արյունարբու, ավերիչ ձևերը, գաղափարը փայփայող կազամակերպությունը կանգ չի առնում ընթացքից համալրվող նոր (լրացուցիչ ու դրդող) գործընթացների իրականացման ճանապարհին առաջացած, խնդիրների լուծումանը ուղղված վայրագությունների ահավոր դրսեվորումների առաջ: Հակառակը՝ նրան մղելով «նորանոր սխրանքների», որի արդյունքներից մեկն էլ «գենոցիդ» կոչվող ակտն է: Այսինքն՝ ոչնչոցնել այն ամենը, ինչը կարող է խանգարել երբևէ (պոտենցիալ թշնամիների գաղափարը՝ «գենոցիդ» իրականացնող ազգի համար հարաբերական արդարացման տարբերակ է) հատուկ» ազգի կարգավիճակով ապրելու վերոհիշյալ ազգի առաքելությունը: Թե հրեաները ինչպե՞ս, որքա՞ն, ինչո՞վ և նման շատ հարցականերով («օրակարգ» մտան երրորդ ռեյխի դրույթների պահանջով) պիտի խանգարեին գերմանացիներին, անկասկած բացահայտված էր և «հիմնավորված» Հիտլերի և նրա կողմնակիցների, համախոհների, զինակիցների, ում ուզում եք, բայց ոչ գերմանական ազգի կողմից: Ավելի կոնկրետ՝ եթե Աստված իր ուսերից վայր է դնում երկրի վրա իրականացվող ամենահրեշավոր իրողության պատասխանատվությունը, ապա ինչու՞ հետևություն չարվի, որ մարդու կողմից իրականացվող ցանկացած խոշտանգում՝ անկախ մասշտաբներից, մարդու մեջ ներարկված է, (մարդը, ինքն իրեն որևէ ներքին միջամտությո՞ւն) գոնե գենետիկ կապի հետ) «բաժին» ագրեսիայով՝ որի դրսեվորման չափերն ու ձևերը կրկին Աստծու ձեռագրով են գրանցված: «Առաջադրանք»-ի տեսքով (երրորդ համաշխարհային պատերազմի համար) թե ովքեր ստացան 20-րդ դարի աստվածային գործերը կյանքի կոչելու «պարագաները»՝ գիտենք ու տեսնում ենք, որ գաղափարը (ցանկացած մեծ գաղափար) անփույթ ամբոխին չեն վստահում: Աստվածային լինելու չափորոշիչներից մեկն էլ, ըստ իս, հենց նա է, որ հետևողականորեն (և նոտայագրված) զարգացող գաղափարը (չնայած իր անմարդկային բովանդակության) Աստծու աջակցությունն ու ուղեկցությունը ուղղակի ստացել է՝ անգամ մեկ երկրի շրջանակներից դուրս, անհավանական (առաջին հայացքից) հանգամանքների զարմանալի «զուգադիպությամբ»: Հրեաները, ավելի շատ տուժեցին հրեաները: Ուզում եմ, հեռվից էլ լինի, ուղեղով նայեմ, իրար կողք դնեմ փշրվածը, կտոր-կտոր վերականգնելու փորձերով (մեկ կտորների ճշտությամբ գոնե) մոտենալ խնդրին՝ առավել ևս, որ ազգս էլ տուժել է, կործանման եզրին եղել ենք ավելի հաճախ՝ քան նույն հրեաները (չեմ վիճում): 20-րդ դարի առաջին կեսին մեկ ազգի կողմից մյուս ազգին ոչնչացնելու երկու բացահայտ օրինակ մատուցվեց մարդկությանը: Արձագանքները՝ բոլորովին տարբեր: Աստված մարդուն ապահվել է թշնամով՝ նրան արարելու պահից: Այս դրույթը հասկանալու մտավոր կարողություն է շնորհել նաև: Այսինքն՝ ոչ հայերը և ոչ էլ հրեաները չէին կարող չիմանալ, չհասկանալ, չվերլուծել, տրամաբանական էլ չէ՝ (սկսած ինչու՞ չէ) կյանքում պիտի շոշափած լինեին (առավել ևս հինավուրց ազգեր լինելով) ոչնչացնելու հեռանկարի գալուստը, մուտքը ռեալ իրականության «բազմազանությամբ» և նրա հնարավոր հետևանքների լրջությունը: Ավելին… կարծես Աստծու կողմից այս երկու ազգերը որոշակի ընդհանրություն ունեցող «ժառանգություն» են ստացել, մանավանդ՝ մտավոր: Արտահայտված բացառիկ արտակարգ ընդունակություններով օժտված, այս ազգերը կանգնել են ոչնչացման եզրին, ահա անհաջողակ (մտավոր առումով) Աստծու կողմից ցնցոտիներով բավարարված, տկար ու «անճոռնի» ազգերի (գոնե արտաքինով և կենցաղով) օրակարգում չի ծագել նման խնդիր, որն էլ անհրաժեշտություն ծներ՝ պաշտպանվելու, փրկվելու, չկորչելու… Նրանց չէր սպառնում. Գենոցիդ»: Նրանք թող չգային էլ չհանգեին էլ, չտրամաբանեին էլ… Բայց մենք՝ հայերս, ապա նաև հրեաները, ինչու՞… հազարամյակների փորձը, Աստվածատուր ինտելեքտը պիտի ուշադրության տակ պահեր ազգի անվտանգ երթը դեպի ապագա՝ ամեն օր, ժամ, պահ՝ որ ափսոսանքների կորից կախված չմնար օտար, անայի ճամփեքին: Հիմա պիտի մտածեմ ու հանգեմ մեկ այլ օրինաչափության: Հայերս էլ չօգտվեցինք պաշտպանվելու իրավունքից և հանդուրժեցինք մյուս՝ իրականում նվաստացուցիչ, բայց դարձյալ աստվածային կարգավիճակով՝ գոյությունը՝ «թույլերը թող պարտվեն, կամ՝ կործանվեն թշնամու հարվածից…»: Այս ընտրությունը գիտակցաբար է անկասկած: Հանկարծակի ոչինչ չի եղել: Դարեր շարունակ նեղության մեջ, առանց տանիք, առանց պետության, առանց աջակցության, առանց հոգատար «Մեջք»-ի գոյը պահած ազգը ուրիշից չէ որ պիտի լսեր տագնապի մասին: Ինչու՞ զոհաբերվեց հայը… Աստծուն եմ հարցնում: Պատասխան չկա: Ինչու՞ եղեռնի փաստը մեր՝ հայերիս օրինակով նաև «ճանաչվի»: Որակվ, դառնա աղերսանքի նյութ օտարի խորհրդարանում, դառնա կարեկցանքի մասն, սփոփանքի առիթ, մեզ խղճան, աշխարհի երկու տասնյակ երկրների ղեկավար մարմինները ստիպված լինեն (քիչ էլ լինի) վտանգել իրեն, երկրի հեղինակությունը՝ հանուն արդարության, որի գինը մենք «վճարել» չկարողացանք, կամ պատրաստ չեղանք… Իսկ այդ գինը ամբողջ հայ ժողովրդի կողմից պիտի «վճարվեր» և այնքան մտածված ու համարձակ պիտի «վերցնեինք մեր «իրավունքը», որ մեզ ոչնչացնելու (Գենոցիդ) միտքը, ծրագիրը, պլանը, ոնց կուզենք, կաղեր հնարավոր բոլոր ոտքերով՝ այնպես որ սեփական կաշին փրկելու խնդիրը կախվեր վզից, սեփական վզից ու փրկությունը դառնար ևս Աստծու կամոք մի իրողություն, ուրախություն բերեր չնախատեսված, առանց այլընտրանքի՝ «Չոխ շուքյուր Ալլահա, ազումիզի գութարդըղ գյավուրըն ալյընան…»: Մեղքը ուսերից (ուրեմն նաև պատասխանատվությունը) շպրտել այլոց վրա (Հռոմ, Պարսկաստան, Բյուզանդիա, արաբ, մոնղոլ, թաթար) այն ժամանակ, երբ թշնամի ունենալու փաստը. Աստվածային ճանաչել են՝ անգամ կենդանիները, անգամ՝ ամենաահեղ և պաշտպանվելու պատրաստ են եղել՝ չակնկալելով երրորդ ուժի միջամտությունը: Անընդհատ թշնամին որոնելու կարիքը պիտի սպանվի գենի մեջ: Կա, լինելու է միշտ՝ քանի կանք մենք՝ երկրացիներս: Գուցե թույլատրելի համարենք «թշնամությունն ու թշնամին», ապրենք մեզ համար, զուգահեռ, պատրաստ միշտ պատրաստ «զարկին՝ զարկ առավել»ը օգտագործելու, որպես մեղադրանքի և պատժի ձև, «երկուսը մեկում»: Վերջապես Աստվածային «արժեքներից» օգտվելու ձևերն ու մեթոդները ընտրում ենք մենք, պիտի ընտրեինք այնպես, որ մեր «ընտրությունից» չարագործը (ով էլ լինի՝ թուրք, ադրբեջանցի թուրք, թե երկգլխանի) տուժեր համարժեք հարվածից ու (եվրոպական ատյաններում) միջազգային ասպարեզում բողոքներով հանդես գար… ինչպես դա անում են ազերի թուրքերը այսօր: Եթե փորձեր էինք անում թշնամիներին խելքի բերելու (երկու հազար տարի), անպտուղ զբաղմունք էր ու պիտի վերջ տայինք մեր քաղաքակրթված պահվածքի դրսեվորումներին: Յաթաղանի առաջ ինչ «վերք հայաստանի», ինչ դպրոց, ինչ գիր: Ակտիվ պաշտպանվելը շահավետ էր ու կա: Եղեռնը (կամ՝ նրա «Գենոցիդ» անվանումը) պարտություն է նշանակում: Չեմ սազում այդ ամոթալի (պատմությունը) պարտությունը այս կամ այն առիթով թարմանա ու ճնշի ինձ նույն ուժով ինչպես 1915թ: Ավելի սրտանց ասեմ ու անկեղծ՝ մեր պարտությունը դրոշակ շինած՝ մեր ամոթալի ամցյալի համար ներկայից հատուցում ենք աղերսում ուրիշների, օտարների, կրկին օտարների ձեռքով՝ մեր ափի մեջ, քոռ էլ լինի, կոպեկի ակնկալիքով… կամ՝ ինչ կտան, կտան: Այսպես ապրելուց՝ ծպտված կենալն եմ գերադասում, քանի ինքներս վերստին պատրաստ չենք արժանի հակահարվածի՝ նրան, ում սեփականություն ենք հանձնել հայոց խորհրդանիշը՝ Մասիս սարը Արարատ: Թշնամին չի կարող մեղավոր լինել, որովհետև ինքը թշնամություն է անում, իսկ դրանից առավել՝ էլ ինչ մեղք գործի… Այս կարգավիճակում «արդարության», «ճշմարտության», համարժեք այլ որակների մասին կարող է խոսել թշնամություն նախաձեռնած կողմը և նրան՝ այդ կողմին, «բան ասողը» պիտի իր վրա ընդունի «ձեռնարկվածի» գնահատականի վրա: Գնահատականը գետնին չի մնում, էնքան պարապ մարդիկ կգտնվեն, էնքան բազում արժեվորումներ կանեն՝ որ իրականությունը կտուժի համեստության հաշվին, բայց «Գենոցիդ» չենք ունենա, աշխարհի խալխերին վիզ չենք ծռի, որ ինքներս մեր պաշտպանությունը կազմակերպելու անկարողությունը չնույնացնենք թշնամու վայրագության դրսեվորումների հետ՝ դրանով իսկ խուսափելով ազգի կողմից «չկանչված պատասխանատվությունից»: Կարծես մեջս մի հեռավոր անցյալի ճիչ կա, որից ջոկում եմ «թշնամին թշնամություն արեց, կանի էլ, փեշակներդ ի՞նչ էր՝ եթե ոչ՝ ազգին ցնցումներից զերծ պահելը, այն էլ այդպիսի ամոթալի…»: Ինչու՞ էիք անպատրաստ, ինչու՞ արժանի հակահարված չտվինք, ինչու՞ էր (թուրքերը, տվյալ պարագայում) թշնամին վստահ, որ նրան կհաջողվի բնաջնջել հայերին… Իսկ դա մի օրում չեղավ, օր-օրի ուսումնասիրում էր, ճանաչում էր, ճանաչեցնում էր՝ «գործաղ, դըր էրմանի, սաթկըն դըր էրմանի, գաչան, քյոչան դըր էրմանի…»: Հրեաների ճակատը պաչելու առիթ չեմ տեսնում: Խելոք ազգը պիտի «ջոկեր» իր ապրուստի, գոյության, նաև բարգավաճման հնարավոր տարբերակների, նրանց հետևանքներից՝ իրենց հասանելիք բաժինը: Այդպես չեղավ: Հրեաները դարձան ֆաշիզմի թիրախ: Ինչպես կարելի էր տեղեկացված չլինել նախապատրաստվող հրեական ջարդերի մասին: Դպրոցականներին էլ (սովետական իշխանության տարիներին) իրազեկ էին հրեա հետախույզների, երրորդ ռեյխի բարձրաստիճան պաշտոնյա ֆաշիստների հետ նրանց քողարկված կապերի մասի: Իսկ երրորդ ռեյխի գլխավոր (պրոպագանդիստը) քարոզիչը ֆյուրերի երազանքները ներկայացնում էր համայն աշխարհին բավականին հստակ և հիմնավորված ելույթներով: Գոնե այդ ուղղվածությունից, այդ շեղվածությունից հետո պիտի վճռական քայլ կատարվեր խելամիտ հրեաների միացյալ ուժերի կողմից: Պիտի գտնեին, պիտի ելքը ստեղծեին, թե ինչ գնո՞վ ազգի խնդիրն էր: Չլուծեցին: Հայտնվեցին անօգնական, անպաշտպան, անկարող ողորմելի հալում: Քանի կուզեք արժեր այն պոտենցիալը, որը հրեա ցեղը ժառանգություն էր ստացել անձամբ Աստծուց: Իսկ թուրքե՞րը… Ամենաշահեկան տարբերակով նրանք «սկսեցին և ավարտեցին» երկրորդ համաշխարհայինը: Նրանք երկրորդին էլ «կազմը պատրաստ» են այսօր: Ահա քեզ պարադոքս… Խելամտությամբ հայտնի են հրեաները, հայերը կայֆով ապրում են՝ թուրքերը, երբ ենք հեռուստաէկրանից խալխին անկեղծ հայտնելու մեր կործանարար բնավորությունների հայտածման մասին, ձեռնամուխ լինելու կենսունակ ու ճկուն քաղաքականության ստացմանը, այնուհետև այն բոլորին հասնելու՝ որպես հարստություն, ունեցվածք, տանիք: Ավելի վտանգավոր արարք՝ քան թութակի նման հայրենասիրական (ողջ կոմպլեքսով) կաչելով ելույթները (երբեմն շինծու արտասուքներով թրջելով կողծիքից վառվող այտերը), կարող է լինել դավաճանությունը հայրենիքին: Ես չեմ ուզում, որ հայերիս խղճան, անգամ անցյալի, մեր ողբերգական օրերի, հիշողությունների, կոնկրետ դեպքերի առթիվ: Ողորմության ու ցավակցության խորհուրդ ենք, թե նիշ ենք, թե՝ օրինակ:

 Թուրքական պառլամենտում ներկայացուցիչ ունենալու փաստը, կոնկրետ ինձ համար, ժամանակին (1960-66թթ) հպարտության զգացում բերեց: «Տես, ինչ անհաս պիտի լիներ, որ հայ լինելով հանդերձ, թուրքական պառլամենտում նստեր լիարժեք ձայնով»: Իսկ իմ ուսուցիչները (պատմություն կամ՝ գրականություն) (իրավունք չունեին) չգիտեին, որ պառլամենտում Գրիգոր Զոհրապը իր տաղանդի, խելամտության և ոչ էլ մեկ այլ մտավոր կարողության բարձր գնահատականի արդյունքում է վաստակել այդ իրավունքը թե մեր տաղանդավոր մտավորականին անձնապես ինչ էր տալիս այդ «անդամությունը» թ)պ – ին, էական չէ այս պահիմ, իսկ որ հայերիս վնասել է, գոնե եղեռնի նախօրյակին՝ փաստ է «Երեկ իրիկուն Գ. Զոհրապը թայլաթի հետ ծունկ ծնկի զառ կուգցեր…» Սա այն բանից հետո էր, երբ խոսակցություն էր թափառում, թե՝ մոտ օրերս հայերին ջարդ է սպասվում պետական մակարդակով: Կան, կային պատմական փաստեր՝ հաստատող հայերիս անփրկությունը, անտարբերությունը, մորթի կամ կաշի պահելու սկզբունքը (գնան պահեն, կովեն, պայքարեն՝ բայց ոչ ես…) պառլամենտում նստած ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչը եթե «պարտավոր» չէր, ապա խղճի առաջ պատասխանատվություն պիտի պահեր՝ ազգի նկատմամբ ոխերիմ թշնամություն պահող թուրքի նախապատրաստվող յուրաքանչյուր ոտնձգության մասին ժամանակին հայտնելու: Էլ չեմ ասում, որ մհակը ձեռքից ցած դնելը՝ ոճրագործություն էր ինքնին: Թուրքին մարդկություն սովորեցնելու նախաձեռնություն էլ կար: Այո, չկծող օձեր էլ կան, բայց նրանք օձ են, օձ են՝ լպրծուն, նույնքնա տագնապալից որքան կծողը: Չեմ ասում ապրենք ու թշնամություն պահենք անցյալի համար: Չէ: Ապրենք զուգահեռ, ապրենք՝ մերը պահելով, մեկին ավելորդ բան չասելով, մերը պահելով՝ ուրիշինը չվնասել, հարգել մատուցված հարգանքը՝ ջոկելով, մատը սյունից, մհակը՝ գերանից, երախը՝ բերանից և «այլն»-ից, ջոկել… Իսկ դրա համար կիրթ ու անկեղծ ազգի կարիք ունենք: Կարգապահ, կարգապահ՝ ինչպես «օրը»: Օրը, ժամանակը՝ իր բոլոր միավորներով: Այնքան անցնելու ճանապարհ ունենք, իսկ ճանապարհին ինքն էլ ավեր է ու ընթացքից նորացնելու խնդիրը ելույթներից պիտի հանենք վերջնականապես, ամբիոններն ու պատվանդանները կսպասեն վերջին կայարանում: Վստահ եմ, որ դրանց անհրաժեշտությունը դարակում կմոռացվի ու հեգնանքից խուսափելու խնդիր կլինի ժամանակի մեջ, այն մարդկանց համար, որոնք էժան զրույցների, ելույթների, լրբի ժպիտների գնով ամբոխներ էին հավաքում ու ապակողմնորորշելով զանգվածային, անկեղծությունը դարձնում անընկալելի ու անպետքական: Հիմա տեսնում եմ, ինքս պարզ տեսնում եմ՝ միևնույն լարվածության դեպքում, խալխի հավատը հակադարձ համեմատական է (կեղծ) հրապարակում հնչող խոսքին: Հ=Հարվ) խոսք Նախընտրական քարոզարշավի շրջանակներում ԼՂՀ պաշտպանական բանակի նախկին ազատամարտիկներից մեկի (խիզախությամբ առանձնապես աչքի չընկած, բայց «խիզախություն» սեփականաշնորհելու, վերևներին դուր գալու բացառիկ ընդունակություններով) Հհ պաշտպանության նախարարության նախկին «գեներալ»ի «բողաշունչ ելույթը» հեգնանքով ընդունվեց իմ ու կողքիս նստած ընկերիս կողմից: Մեջբերում եմ ուղղակի խոսքը. «հլա մի հատ իմ ընկերները ծածանեն մեր դրոշը….: Ծածանում են, ցուցադրում են այդ «հուզիչ ու նվիրական» պահը: Այնուհետև «անձնազոհ», «ազգասեր», «փառապանծ», «գեներալը» գոչում է՝ կեցցե… Դահլիճը ուռաներով ու գոչյուներով լցվեց, թվաց, թե թշնամու կրակակետը գեներալի կրծքով փակվեց ու մարտիկները հաղթահարեցին բարձունքը գրավելու խոչընդոտող արգելքը… Սա է մեր տունը ավերել, մեր սին ուժին ապավինելու կոչերը, հարյուր տարի առաջ նույնքան վտանգավոր ու անթույլատրելի էին, որքան հազար տարի առաջ, և մնալու են: «Գեներալը» առևտուր է անում ժողովուրդ, ոչինչ չի խնայում այն հաջողությամբ ավարտելու համար: Ասում է՝ ես հայրենիք եմ պաշտպանել՝ հախս տվեք: Մարդկանց նվիրական զգացմունքները քրքրում եք, երեսով տալիս «ձեր արածը» ու ձայն ուզում՝ լավ ապրուստ ձեզ ապահովող, չէ՝ շատ լավ ապրուստ, թոռների, ծոռներին, յոթը պորտին… Իսկ մարդն ասում է՝ էս է գալլիս, ձայն տվեք, էն է գալիս՝ ձայն տվեք, առեք մի կոկորդ լիքը գոռամ՝ տարեք բաժանեք… պրծնեմ… «Քանի կաս, ժողովուրդ, «ուզողներից պրծնելը» չկա: Կմեռնես՝ հետդ կտանես՝ քեզ էլ, տալիքդ էլ…»: Աստված չանի ժողովուրդ մեռնի, բայց կարծես էս տարբերակին անդրադարձ չկա… Ինչու՞… Ստույգ չասեմ, բայց դատողությւոն անեմ: Աստված իր բոլոր անկարողությունները, թերի գործերը, խոստումնները և «և այլն»երը թողել է ժողովրդի հույսին ու երևի ասել՝ շատ եմ բեռնել, բայց փոխարենը՝ քեզ հավերշություն եմ ապահովելու, յոլա տար: Մինչև ե՞րբ: Աստծուն պիտի հարցնենք: Հենց այդ հարցերից է, որ Աստված խուսափելով, չի երևում մարդկանց առաջ, գոնե մի ակնթարթով: Մի բան գիտի, ուրեմն խիստ անհրաժեշտություն չի տեսնում: Ով չի ուզում՝ հրաժարվի երկրային կյանքից: Չեմ լսում: Քեզ, ժողովուրդ, պարբերաբար խաբվելու համբերությամբ է զինել Աստված, որի համար դու հաճախ ես եկեղեցի գնում, չերեզ հոգևոր հորը քո երախտիքին ես ուղարկում Աստծուն: Ինձ անհասկանալի բազում հարցերի մեջ մնում է չպարզաբանված քո «վարքը»՝ եկեղեցու և նրա բիզնեսը իրակնացնող մարդկանց «առաջ»: Քո պահվածքը՝ քո ստացածի համար, քո ստացածը՝ քո պահվածքի համար, հարաբերությունը ամենաուշիմ աշակերտին կհանի հավասարաշռությունից: Բնակավայրը, ուր ապրում եմ, իր հարյուրամյա պատմության ոչ մի էջում հիշատակություն չունի եկեղեցուց: Վերջերս ղարաբաղում շատ «բարենպաստ» աստվածային պայմաններ են ստեղծվել, ես արդեն հիշատակել եմ այդ մասին, բայց «ընդգրկման» չափերը, եկեղեցի գնացող խալխը շատ ավելի «նվազ» է՝ քան ընձեռնված պայմաններից ակնկալվողը: Բոլորովին միտված չեմ հակադրվելու, սակայն պիտի ասեմ՝ Ռուսաստանի դաշնությունում 2006թ երկու հազարից ավելի «հոգևոր հայր» (ասեմ քահանա, թե էլ ինչ մարդ) են սպանել: Ասում են Ղհը-իանուղղակի միջամտությունն է հարցին, այն բանից հետո, երբ եկեղեցին առանց խոչընդոտների, լկտի հնարքներով (եկեղեցական խաղեր, Աստծու անվանի պարտադրանքներ, պետության հետ իրավունքները կիսելու, պարտականությունները մի կողմ դնելու, փափուկ տակտիկան ճնշումներով) փորձել է պաշտոնական Մոսկվայի հետ հավասար մասնակցել պետական կառավարմանը: Վտանգավոր և կործանարար, ճակատագրական ու աններելի է, թեկուզ երբեմն, թեկուզ ինչ որ լուրջ հարցում ամենաաննշան նախաձեռնությունը, ակնթարթ անգամ թողնել ուղղափառ, կաթոլիկ, առաքելական, բողոքական ու թե էլ ինչ «ական» «փառ» եկեղեցու իրավունքի տակ: Ալեքսին, ինչպես երևում էր, պոզեր էլ հանեց անգամ, Մոսկվայի քաղաքապետարանի, անուղղակի՝ նաև Պուտինի կողմը կամ վրա: Իսկ Խթը-ի իրավահաջորդը մածեց՝ «хорошего по немножку братцы, Бог с вами: может быть. Нонас голыми руками, даже с божий помошьþ, хрен возмешь» Ասպեսկամ մոտովրապես, կամ նման մի բան նախորդել է երկու հազար սպանություններին: «Дайте знать Батьюшкам…» նման չի՞: Էն է, էն է, որ կա: «Անթույլատրելի է» ասեմ ու մնամ (թերի) պարտք իրավիճակի գնահատականին: Օգտվելով Պուտինի մարդկային (чисто по человеческий) վերաբերմունքի յուրահատուկ դրսեվորումներից, մասնավորապես եկեղեցու գործնեության հետ կապված, և նրա նկատմամբ ժողովրդի ուշադրության թարմացած ֆոնիօ վրա, ուղղափառ եկեղեցին փորձել է «մաքսիմում» քամել նախագահից: Սակայն ՌԴ նախագահը իրեն հատուկ վճռականությամբ և կորեկտությամբ կասեցրել այդ լկտի փորձերը՝ առանց որակելու եկեղեցու կողմից ձեռնարկված աներեսությունը: Կեցցես, նման հանգուցալուծմանը պիտի անդրադառնալ, վերլուծել և հետևություն անել պետական մակարդակով: Իսկ ո՞վ և ինչպե՞ս շտկի մեր տան անկարգապահ անդամի ոտնձգությունը՝ հենց իր հայրենակցի ու իրականության նկատմամբ: «Շառը հեռու» իրականությունը բացահայտելիս… Չի լինի, քեզ կքլոլեն, կփոշմանես: Աչքիդ առաջ սուտ են խոսում, սու՞տ… Կեղծում են փաստերը, բացահայտ անտեսում են զուգահեռ ապրող ճշմարտությունը, թյուր կարծիք ստեղծում հանրության ամենալայն շրջանակներում հանրային հեռուստատեսության էկրանից: Եվ ո՞վ, ո՞վ է անում դա… հենց այդ փակ, բաժնետիրական ընկերության գործադիր տնօրենը, որը «արժանացել» է, կամ որին արժանացրել են մրցանակի: Պարոնայք հեռուստատեսությունը ձեր սեփականությունն եք շինել, ձեր ու ձեր մտերիմների գովքն եք անում (հաճախ անտեղի ու էժան), ձեր գրքերն եք ներկայացնում խալխին, ձեր կարծիքներն ու հիշողությունները պարտադրում խեղճ «լսողին», դիտողին: «Սա» (միայն մի դրվագն է ԼՂՀ ՀՀ «գործնեության») թարգմանեցինք մտավորական ընկերներով: Թուրքն էլ է էդպես վարվում: Իրենը, միայն իրենը տարածում է՝ առանց հաշիվ նստելու որևէ գործոնի հետ, այդ թվում՝ խղճի, սեփական խղճի… Դիտավորյա՞լ… Լսողի համար ինչ նշանակություն ունի հայտարարողի միտումը՝ առավել ևս՝ եթերից հետո… «Դալդան աթան՝ թոփուղունա դայար», կասեր հարևանս»: Պաշտոնյան լսելով պաշտոնական դիրքի չարաշահման ու բարոյական նորմերի կոպիտ խախտման մասին իմ հորդորը, շատ հանգիտս այն օրինականացրեց, ասելով՝ «… էն օրը ինձ հետ նույնն է պատահել, ուղիղ եթերում հարցազրույցի ժամանակ քեզ մոռացել եմ, պատահում է…»:

Այսինքն, պարոնայք, դուք հանրությանը շփոթության մեջ եք գցում, իսկությունը սպանում եք, (սխալ տեղեկատվություն ասելը՝ փափուկ է) ապակողմնորոշում եք, թյուր կարծիքների, տեսակետների, հետևությունների «ձևավորում» եք հիմնավորում, պատմական ճշմարտությունը թաքցնում, ձերը, ձերը սակայն չեք մոռանում, անգամ ձեր մի «նշույլ»… «Փիղը, փղին չենք նկատել…»: Հիմա տեսեք, որպեսզի մեր տարածքում ապրող, կամ չապրող, բայց «հաղորդումները» դիտած մարդկանց ետ «վերադարձնեմ» իրականությունը, «ձեր մոռացածը» հարցնեմ, վերստին պիտի մտնեմ «պայքարի» մեջ, ինքս էլ չեմ պատկերացնում, թե ես ինչպես պիտի հեռավոր արցախյան գյոըղի իմ երիտասարդ հայրենակցին հասցնեմ, որ զորավար Ավոյի մասին գիրքը կոչվում է «Ավոն մեր աչքերով» որ այդ գրքի շնորհանդեսը տեղի է ունեցել 1994թ հունիսին Երևանում, հունիսի 12-ին Մարտունիում այնուհետև ԱՄՆ-ում: Գիրքը տպագրվել է Հհ հատուկ ծրագրերի պետական վարչության կողմից, պաշտպանության նախարարության հովանավորությամբ, Հհ պաշտպանության նախարարի Ս. Սարգսյանի աջակցությամբ Լ.Տ. Պետրոսյանի վերահսկողությամբ (տպագրական թղթի և պոլիգրաֆիայի խնդիրներ կային 1994թ) և վերջապես Վ. Խարգսյանի «Աշխարհի ամենազանիվ մարդը» վերնագրով առաջաբանով: Վազգեն Սարգսյանի վկայությամբ (գրքի առաջաբան) «Ավոն մեր աչքերով» գիրքը առաջին գիրքն է նրա մասին: Նրա կինը՝ Սեդան ողջունել է «այդ Ավոյին»: Հետո պիտի նաև ասեմ, իմ լավ բարեկամ, իմ ղարաբաղցի ախպեր, Ավոյի և նրա զինակիցների մասին կան նաև ուրիշ գրքեր, մի հավատա էկրանից խոսող փափուկ թշերով քեռուն, նա այդքան տղամարդկություն չունի էլ չեմ ասում փառասիրության մասին… չի ասել, չի ասելու նաև, որ դեռևս 1994թ, երբ «Ավոն մեր աչքերով» գիրքը ներկայացված էր տպագրության, Հհ պետական վարչություն զանգ եկավ, որի «ձայնը» պահանջեց վարչության պետից չտպագրել «Ավոն մեր աչքերով» գիրքը, քանի որ իր ձեռքի տակ կա ղարաբաղցի մեկի («…..» ազգանունը նշեց) գիրքը և տպագրվելու է այդ գիրքը: Այդ ձայնը, ցավոք, հայ բանաստեղծ հրապարակախոսինն էր, որը գրեթե սպառնում էր, որ վարչության պետը դադարեցնի գրքի տպագրության աշխատանքները: ՀՀ պետական վարչության պետը զանգեց Վազգեն սարգսյանին, որը գիրքը կարդում էր բնագրից: Մեջբերում եմ.
—Շեֆ, Ավոյի գրքի հաշվով զանգել է Զ. Հ. ինչը, ասում է, որ Ավոյի մասին արդեն գիրք կա, կարիք չկա երկրորդի….
—Չեմ հասկանում….,- դադար,- Մոնթեն իր մոնոպոլիա՞ն է, թե՞ այդ «հեղինակի» թող հազար գիքր գրվի, բայց արժանի, հասկանում ես, արժանի, Մոնթեին արժանի…

Չի ասել ու չի ասելու, որ Մարտունու պաշտպանության և նրա իրոք հերոս տղաների ու Ավոյի մասին (1994թ նոյեմբերին լույս է տեսել ՌԴ) կա ևս մի հիրք, որը գրվել է ռուսերեն (չի թարգմանվել) և կոչվում է՝ «Карабах на пути к бессмертию» և ՏԱՐԱԾՎԵԼ Է ԱՇԽԱՀՐՋ մոտ 60 երկրներում: Իսկ անգլերեն և այլ օտար լեզուներով վերատպագրվելու է՝ «փակ բաժնետիրականի» տնօրենի բրոշյուրան, որտեղ հեղինակը պատմելու է իր «հանդիպումների» մասին Ավոյի հետ: Նա նաև չի ասելու, որ Մոնթեի մասին առաջին գրքի հեղինակը Ավոյի մարտական ընկերն էր նրա պարետը՝ շրջանի, պաշտպանական: Չէ ասելու, որ ԼՂհ պաշտպանության բանակի զինվորներն ու սպաները (առավել աչքի ընկած) «Ավոն մեր աչքերով» գրքի պարգև են ստացել, որպես խրախուսանք՝ հատուկ հրամանով: Չի ասելու, որ գրքի ամբողջ հասույթը զոհված ազատամարտիկների ընտանիքին է հասել:Ինքը չի ասելու, իսկ փաստերն իրենք խոսել չեն կարող, ոչ էլ կարող են բողոքել ու ընդվզել նման «անկարգապահության» դեմ: Իսկ այդ մարդիկ՝ մնալով անպատիժ, շարունակելու են «մոռանալ» ճշմարտությունը, կեղծել, հանրության հիշողությանը պահ տալ իրենց անփառունակ «արժեքները»: «ԽցոՌՍ»-ի նման մնալը՝ ևս «մնալ» է, բայց նախընտրելի չէ, սակայն թողտվության պարագայում «խիզախելը» անմտությւոն է որակվում: Ու մտածում ես՝ «միայն ի՞նձ է պետք, որ ղարաբաղցին, առհասարակ ընթերցողը՝ հայը, ռուսը և այլոք պատմանական ճշմարտությանը տեղյակ լինեն…»: Եթե այո, ապա չեմ հանդուրժելու՝ անգամ գրողների միության նախագահի (իմ դարավոր ընկերոջ) մեղմացուցիչ միջամտությունը ու «պատասխանելու» եմ՝ գոնե ինքնահանգստացման համար: Հոգսս, և որերորդ անգամ, կարգապահությունն է, բոլորի համար անխտիր: Հհ հեռուստատեսության տնօրինությունը հարգի իր հայրենակցին, նախատի իր այն լրագրողին, որը խալխի գրած ռուսերեն գիրքը՝ Ռուսաստանի Դաշնությունում լույս տեսած, հեռավոր 1994թ, կոնֆլիկտի թեժ օրերին, Ղարաբաղի լավագույն պաշտպանական շրջանի հերոսամարտերի մասին «չտեսնի» ու գոնե տեղեկատվության կարգով չհասցնի հանրությանը, որպես պատմական իրողություն: «Էս ոնց եղավ՝ էսինչ գրողի ռուսերենն գրած գրքից մի բառ չասաց տելեվիզորը, բայց էն իրենց աշխատողի գրած գրքի թարգմանության առիթը վերածեցին շոուի՝ կարծես աննախադեպ իրադարձության մասին է խոսքը, ես եմ ասում ու կանգնեմ էլ ասեմ երևանցի Ավետիքն եմ, չեմ սիրում գլուխգովաններին՝ մանավանդ էդքան միակողմանի…»: Պատմությունը՝ լրբանոց էլ եղել է, հազար անգամ եմ կրկնելու: Ինքս եմ վկա, ինքս իմ աչքով, իմ ականջով, իմ վկայությամբ ինձ համոզում, որ խալխին հավասարակշռությունից հանող, ցնցող, վերուվար անող, իր նպատակին ծառայեցնող փոքրամասնությունը «manipuli»-ՐցպՑ և հասնում է մաքսիմումի՝ չունենալով ոչինչ: 0-ից 100-ի, 100-ից 0-ի հարաբերության պարագայում ոչինչ բացառել չի կարել, կամ՝ պատասխան պիտի տաս ինքդ՝ քո անհեռանկար դատողության համար: Քեզնից պատասխան ուզող եթե եղավ, ուրեմն դեռ ամեն ինչ չէ կորած: Բայց կա նաև լսող, միայն լսող, այսինքն ականջ, միայն ականջ: Այսպես լսում է նաև մագինտոֆոնտ: Իսկ երկիրը մագինտոֆոնով պահե՞լ, կլինի՞, թեկուզ՝ ամենաճապոնական, ամենակիրթ… Պիտի հասկանալ սովորենք և գնահատել: Նկարը քթին, թե քիթը՝ նկարին հարմարեցնելը ինչու՞ է վերջնական տարբերակ: Գուցե նոր նկար, բացարձակապես՝ նոր նկար: Անկարգապահությունը երկիրը քանդում է այնպես, որ հեռվից, կմախքը՝ կաշվե պատյանի տակ եղածը, ոչինչ չի ասում իր գույնի, հալի, կերպարի, հոգեկանի, հզորության, բարոյականի, նրա կեցվածքի, մտածելակերպի, բուն էության, առավել ևս՝ հեռանկարի, մտահոգության, որևէ կերպ իր ներկան գնահատող միավորի մասին: Այս՝ հրաշալի տեսնում են նրանք, ովքեր անկարգապահություն են երաշխավորում մի խումբ մարդկանց, օգտվում են նրա պտուղներից ոհմակի կազմում: Այսպես եղել է նաև հին աշխարհում, այսպես կանխորոշված է հենց իր՝ Աստծու կողմից: Փոխադարձ ներողամտության սկզբունքը կայաղնում է մթնոլորտը՝ ինչպիսին էլ նա լինի, վտանգավոր, թե՝ շատ… Սակայն, կարգավորող ներքին նպատակաուղղվածությունը, միևնույն կոնյուկտուրայի շրջանակում գործող ռեալ ուժերը՝ թմրեցնում են խալխի ընդվզումների ալիքը ծնող շփման կետերը, հղկում առավել սուր և չանգռող ցցեչը, կտրում արմատահանում «բարդությունների» երակը: Ժողովուրդը չի կարող միաժամանակ լինել՝ ամեն ինչ, այդ թվում՝ հատուկ նշանակության ջոկատ կամ՝ «карательный отряд»… որ հարկ եղած դեպքում պատժի կեղծիքը թաքցնող, անկարգապահությունը պարտադրող «բեսպրիդելին»: Չի լինելու: Միքայել Նալբանդյանը երկրագործությունը ճանաչեց որպես ուղիղ ճանապարհ: Սա շատ կարևոր էր, բայց իր ժամանակին այն չստացավ հրատապություն: Հարյուր տարի հետո ասում ենք՝ կեցցես Մ. Նալբանդյան, աննկուն, դեմոկրատ, լուսավոր միտք էր: Կոծկելով, ներկելով, փչելով, դզելով՝ դեպ առա՞ջ… ԼՂՀ նախագահի նստավայրի շենքից 12մ հեռավորության վրա, մայիսի 8-ին, ժամը 21 00-ի մոտերքը (հաջորդ օրը աշխարհի հայերը և նրանց բարեկամները այստեղ տոնելու են 15 ամյակը եռատոնի) աղբի սարալանջիկների պես քամուց աջուձախ էին տարածվում անարգել: Անցնողները ընդերքից ձեռքի եղածը շպրտում են նույն շենքի մայթերին: Տառացիորեն 10 քայլի վրա կանգնած նայում եմ մեկ աղբի կույտին, մեկ էլ շքերթի նախապատրաստվող հրապարակին, որը հրշեջները լվանում էին (ասում են՝ առավոտվանից): Այս շենքի առջևի մասը 21-րդ դարում է, իսկ որու՞մ է ետևի մասը… Այսպե՞ս, դեպի ու՞ր… «Քեզ ինչ, թե ուր, կամ ով…»: Այսպես էլ կա: Եթե անգամ երկիրը գրկիդ պահելու հնարավորություններդ շոշափվեն խալխի կողմից, ապա քեզ «ընդունողը», կրկին, ինչպես և միլիարդ տարի առաջ, իշխանության մարդն է ու նրանց մարդիկ: Այսպես եղել է Եգիպտոսում, Ամերիկայում, Քերթում և Քրահունջում: Որ ուզենան՝ դու լավ գրող կլինես, կամ՝ բանաստեղծ: Քեզ կգովերգեն ու ինքդ քեզ չես ջոկի Օմար Խայամից: Սա կա: Չեմ ասում՝ ասածս նորություն է, դրա համար ուշադիր եղեք: Ասում եմ սխալ ապրուստից խուսափենք, էնա լավը կա: Մարզական գորգերի վրա սահմանված կանոներ կան բոլոր մարզաձևերի համար (նաև՝ դաշտերի): Դատավորը (орбитр) չի թույլատրում (համենայն դեպս ջանում է) որ խաղի կանոնները խախտվեն ու մնան անպատիժ: Հենց տեղում, հենց նույն պահին պատժում է խախտողին: «Գուցե ներքև չի կարելի» կանատներից բռնել և հակառակորդին ըապալել կամ օգտվել նրա «ձգվածությունից», չի կարելի, հակառակորդին պայքարի մեջ, թե՝ դուրս, գցել գետնին խաղի ժամանակ (ֆուտբոլ, բասկետբոլ և այլն), չի կարելի գնդակը վերցնել վազելով տանել (գրկած) ու քեֆդ ուզած ձևով ուղարկել գնդակը զամբյուղ, տուգանային հրապարակում տուգանվում է կոպիտ խախտման համար՝ անգամ ամենանշանավոր խաղացողը: Հազարումի կանոն կա, որը դատավորի կողմից վերահսկվում է ամբողջ խաղի ընթացքում, խիստ վերահսկվող կազմակերպությունների շղթայում: Այսինքն կարգուկանոնի (տենդենց) պահպանման սկզբունքը դառնում է կուլտուրայի բաղադրիչ: Որքան նվիրված է անձը (դատավոր орбитр) այնքան վառ է դրսեվորում նրա կարգապահությունը, այնքան գերադասելի է նրա՝ գոնե Եվրոպայում, այսօր: Ազնիվ ու անկողմնակալ դատավորներին ճանաչում են ամբողջ աշխարհում, հպարտություն են ապրում նրա համերկրացիները: Ինչու՞ չունենաք կյանքի ընթացքը վերահսկող կանոններ, նույնքան օպերատիվ պատժաձևերով և նույն խստությամբ: Չէր խանգարի… «Երկու դեղին քարտը՝ մեկ կարմիր» կարգը շատ էլ լավ «կաշխատի», միայն դատավորը նշանակի… Այն դատավորը, որը կունենա նույնքան լիազորություններ՝ որքան մարզական գորգի վրա մեկ խաղի համար դրված է մրցավարին: Մարզական խազը մեր «մեծ խաղի» մի խողն է, բայց օրինակելի է, չնայած հակառակ պարագան էլ մահացու չէ: Էսքան խաղաղ գործի համար «օրինապահ» մարմին են նշանակում, հետապնդում, վազում, նայում, առանց աչք թարթելու, որ հանկարծ անօրեն բան չլինի, էս եքա կյանքը թողել են ինքնահոսի: Ինչ ասես անում են, ոչ սուլիչի ձայն, ոչ նկատողություն, էլ չեմ խոսում՝ «հեռանալուց»: Էնքան են լկտիացել «մարդիկ» որ որոշել են… Ախար սկի որոշում էլ չի բացարձակ աներեսություն է: Ասեմ: Մայիսի 9-ին (Գալիչի) հհ-ի ուսադիրներով ուկրաինացին գիրքը ցույց է տալիս ու ասում է՝ սա ես եմ, ես եմ պայքարել ողջ կյանքս, սկսած 1933թ, կարմիր բանակի, նրա հրոսակային խմբերի, հետագայում նաև կազմավորված բանակի, նրա իզմերի դեմ: Կողքին, հենց նրա կողքին, գնդապետի ուսադիրներով կարմիր բանակի գումարտակի հրամանատարն է լուռ կանգնած: Լրագրողը հետո հարցնում է գնդապետին՝ «…ի՞նչ կասեք, դուք»: սովետական բանակի սպան, գուցե առարկելու բան կա»: Մազդ ցցված նայում էր լակոտ ժուռնալիստին ու պիտի ասեր վայ թե պապդ էլ է հհ-ի սուչկեքից եղել: Բայց ասաց՝ этого палача искали до 1953г. После смерти Сталина» вам грязь, все неладное свалили на самого Сталина, а сучки стали в открытую заявлать о своих деяниях и требовать «признания» Ну и времена...»: Հասկացա՞նք… Լսեցինք՝ որպես հերթական զրույց: Տագնապի նմուշներ չկա՞ն: Դանդաղ, կայուն խարխլիչ ուժի տերը նսեմացվում է իրադրության ոչ լարված տենդենցի (առկայության) կենսունակության տարրերով: Կտրուկ քայլից՝ որոշակի ցնցում այնուամենայնիվ կանխագուշակելի է ու զգոնություն է ուզում տիրող, վերահսկող ռեալ ուժերից՝ «պարապելու» համար հնարավոր հոսքերի կուտակումները «բևեռներում»: Դանդաղ, որպես կանոն, ցասում չի ծնում: Քողարկված դանդաղը նաև պատմության էջին է հասնում մեկի կամ մեկ խմբի, կամ սոցիալական միավորման, կամ պետական հեղինակությունից հովանավորվող կազմակերպության կողմից՝ խնամքով «հիմնավորված» հարմարեցրած, ժամանակի շունչը մեջը, հարատևող գաղափարների թևին, կենսունակ, հարենասիրության, հաճախ նաև ազգային նուրբ զգացողություններով տոգորված կեղծ (անկասկած) ստորաքարշ մոտիվներով: Ինչի՞ վրա է այս կործանարար միայն մեկին (մեկ կազմակերպության, խավի, «հեղինակության») շահ անհոգ կյանք, մի ամբողջ ժողովրդի ճակատագրի հաշվին կահավորված գործարքը… Այսինքն՝ ով կամ ովքեր են նպաստում, աջակցում օրինականացնում այս հանցավոր քաղաքականությունը: Գործին, էությունը, պատմական դարաշրջանի մանրամասներին անտեղյակ, միշտ խաբված ժողովուրդը՝ իր տարերային, բայց՝ հզոր, իր ամենակարող, բայց ապակողմնորոշված առօրյայով: Այդպես էր 301-ին, երբ Տրդատին, անտեղյակ ժողովրդի ուժով ստիպեցին պետականացնել կրոբը՝ հարվածի տակ դնելով հայոց պետականությունը: Մի վիճեք: Այդպես էր, երբ Սահակ Պարթևը, իր ցեղակիցներին «գործի» դասավորեց՝ պետականությունից «հրաժարվելու»ն իր աջակցությունը առաջարկելով պարսից կողմին, բայց մնալով պատմության մեջ, որպես սրբությունը բովանդակող անձ: Այն ժամանակ խալխը հազիվ թե ընկալեր, բուն պատճառները տեսներ՝ առավել ևս կողմնորոշվեր ու որոշում կայացներ: Պետականությունը՝ մեր խոհանոցին խորթ ու չմարսող «անհրաժեշտությու՞նն» էր: փորով ընկալել, մահից առաջ տեսնել մի բան, որը չկա՞ր… ո՞վ, կամ ովքեր պիտի ժողովրդին տեղյակ պահեին, կամ ներարկեին նրա երակը՝ թե ով կարող է փրկել նրան: Կիրթ, ապահով, բովանդակությունը ճաշակող վերնախավը: Իսկ նրանք տարան եկեղեցի, փրկությունը ցույց տալով «խաչի մեջ»: Պատմությունը որքան էլ այլանդակվել ու քողարկել են հոգևորականները (եկեղեցու մարդիկ) այնուամենայնիվ նրա «մաթեմատիկան» չի վնասվել: Պետականի նրա անփոխարինելի կառուցվածքի ունակությունը շոշափել են հազարավոր տարիներ առաջ: Կարծես միտումնավոր դուրս ենք մնացել համաշխարհային առաջընթացի ազդեցության ոլորիտից ու, ինչպես միշտ, փորձել ինքնատիպ ու յուրահատուկ կացություն ունենալ էս երկրի վրա՝ շշմեցնելով հարևաններին: Հռոմին ինչ… Ասորիները մինչև այսօր չեն կարողանում ներել իրենց նախնիներին ու հաճախ են «դուրս շպրտում» իրենց «անկազմակերպվածության» արդյունքի առթիվ գոյացած նստվածքը: Կրասնոդարում մի տեղ հյուրընկալվեցի: «Արաբի ռեստորանն» էր: Այսպես անվանեց բարեկամս, որի հյուրն էինք: Ներքնակարկ, գորգերով պատված պատեր (մասնակի), հատակ, բազմոցներ, անհարմար աթոռիկներ (հենվելու տեղ չունի) փափչուկներ: Սեղանները կարճ ոտքերով էին, ուստի կրկնակի անհարմարություն էինք ճաշակում: Շատ ցրված ծառայություններ մատուցեցին: Քաղաքակրթության էլեմենտար տարրեր էին բացատրում: Ռեստորանի տերը ոչ թե արաբ էր, այլ ասորի, իսկ կինը՝ եզդի: Եզդին հայերեն հրաշալի գիտեր: Ասաց՝ մայրս բանասիրականն է ավարտել Աբովյանի: Որքան էլ սիրալիր ու մտերմիկ էր «արաբի» զրույցը, հյուրասիրության հետ անհամատեղելի էին ծառայությունները, որը մենք կոչում ենք «հաց տալ»: Ասորին անկասկած սպասում էր, թե հիմա մենք մեր հիացմունքով կլցնենք գոնե մեր սեղանի ափսեները, գուցե նաև՝ բաժակները: Փոխարենը ես ասացի «այն« ինչը կրճատեց ասորի մարդու ժպիտը և ճակատի անհարթությունները խտացան՝ կարծես ընդմիշտ:Զգացի որ խողվեղ: Միջոցներ ձեռնարկեցի ընթացքից: ասացի՝ հայերենում շատ փոխառություններ ունենք ասորականից, շատ, գործառական բառեր՝ առանց որի կկաղեինք: Շատ բան ենք սովորել ասորիներից, Արա գեղեցիկը ձեր Շամիրամի շատ դուրն է եկել ժամանակին:Ասորի սեղանի լավաշի պես (յոխա էր) չոր էլ մնաց, բայց մտահոգված հարցրեց՝ պատմությանը տեղյա՞կ եք: Ես իմ հիացմունքը արտահայտեցի Շամիրամի հազարամյա բնավորության, նրա (պատմական անցյալի) թողած ժառանգության առթիվ: Ասորին ասաց՝ «Տեղը չի, բայց պիտի ասեմ, որ մեր իրականության մեջ Արա գեղեցիկի և Շամիրամի միջև «եղածը» որակվել է որպես սև էջ: Նաև պիտի ասեմ, որ պետական տեսակետը այլ է: Ես ևս գտնում եմ, որ Շամիրամը շատ էլ ճիշտ արեց, որ իր ամուսնուն «շարքից հանեց» ու Արա գեղեցիկին տվեց իրեն (թարգմանաբար այսպես հնչեց) վերցրեց նրան: Նա այդ արեց հանուն պետության ամրապնդման: Իսկ ճշմարտությունը չընդունեցին հաջորդները: Արդյունքում ի՞նչ… Ասորական հզոր պետությունը կործանվեց…,- մարդը աչքերի մեջ և՝ ձայնի, կորուստ ապրեց, երևի թե հազարամյա վաղեմության: Հետո զգաստացավ ու շարունակեց,- Հայաստանում ասորատառ դպրոցներ կային, դուք պիտի տեղյակ լինեք, եթե պատմությանը ծանոթ եք: «Խանութ» և «շուկա» բառերը ծանո՞թ են… մերն են: Ասորիները քրիստոնեությունն էին դավանել, հը՞, միջև արաբները իհարկե… Մենք էլ ենք տուժել թուրքերից»: Ասացի՝ Սիրիան Ասորեստանի հիմնական մասի վրա չէ՞, էլ ի՞նչ կուզեք: Ասաց՝ «Շատ կորցրած բան ունենք ձեր պես: Ինչու՞ Ասորեստանը չհասավ 21-րդ դար, ինչու՞ այնքան թույլ ենք, որ մեզ արյուն լվա են անում լկտիաբար՝ առանց պատճառի»:

Մարդն ասաց, որ շարքային ասորիները հիմա էլ չեն հասկանում, կամ չեն գիտակցում, կամ չեն էլ ուզում պարզել, թե՝ «ինչու՞, ինչու՞ առաջնությունը չտվինք պետության հզորությանը ձգտող առաջնորդին»: Ըստ «Արաբի», Շամիրամը Արա գեղեցիկին «հավակնել էր հանուն Ասորեստանի: Թող այդպես… Գուցե իրոք այդպես էր: Ռուսաստանցի մի հայ ասաց, թե ինքը «պետություն» ուսերի վրա չպահած ազգերին խելամիտ ճանաչել չի կարողէ որքան էլ արտակարգ մշակույթ, հզոր ու ճանաչված անհատներ ու հետք ունենան թողած: Ռուսաստանի գիտնականները, ըստ մեր հայրենակցի, անհաշտ պայքար են մղում կրոնական զարգացումների ու նրանց լկտի քաղաքականության դեմ: Վերջիներս գտնում են, որ ուղղափառ եկեղեցու չհիմնավորված և հորինված արգոմենտները ի վերջո խարխլելու են այն հասարակության միջուկը, որը պիտի պատրաստ լինի Ռուսաստանը գոնե պահել իր եղած բարձրության վրա, բոլոր առումներով: Եկեղեցին նրբորեն մխրճվել է իրականության մեջ և վարվում է զուտ իր շահերը ամրապնդելու տակտիկա: Եթե դարեր առաջ եկեղեցին կարողացել է (Ռուսականը) իրավիճակը գնահատել՝ առավելություն տալով պետությանը, ապա այդ տենդենցը դուրս է մնացել ըստ էության: Այսինքն ժողովրդին ռազմի դաշտ կանչելու առաքելությունը բաշխվել է պետական համաշխարհային ստրուկտուրաների միջև: Հիմա եկեղեցին ջանում է ժողովրդական ավանդական ալիքի վրա ստանալ պետության գործերին միջամտելու իրավունք, օրենքով: Օրենքով՝ եկեղեցու՞ն… Ազգային անվտանգությունը ու եկեղեցին անհամասեռ են: Քրիստոնեական եկեղեցին չի եղել, և չկա, և չի լինելու պետության անվտանգությունը ապահովող կամ գործակից ուժ, գուցե նաև՝ մասնիկ: Հազար տարի էլ անցնի, միլիոն տարի էլ՝ պետությունը իր հիմքերում չպիտի ունենա եկեղեցական որևէ տարր, որից ինչ-որ չափով կախված պիտի լինի իր ամրությունը կամ դրան հակող միավոր: Կիրթ ու խելամիտ օրենքը ի զորու է պետություն պահել ի շահ նրա այն լծակների որոնց առկայությունը խոստանում է մինիմալ կորուստներով մաքսիմալ առաջընթաց հանուն ժողովրդի՝ փոխադարձ սիրո, հարգանքի: Դեռևս մինչև «մ. թ.ա. գործող Հռոմի միավորը, անկասկած Աստծու ստեղծագործության նմուշ եկավ՝ երկիր կոչվող մոլորակի կառուցման այդ էտապում: Այնքան կիրթ ու հղկված տարրերով մտավ ժամանակի մեջ, որ երկու հազարամյակից չտուժեցին նրա՝ այդ մեքենայի, հիմնական մասերը և շարունակվում են գործել ու մնալ անպոխարինելի: Տեխնիկական առումով այն տարբերվեց իր (մեկնարկած) հետ մեկ արարքից մեկնարկած, ժամանակի միջով (անխուսափելի) ճանապարհ անցած մարդուն ուղեկքցող մնացյալ գործոններից, որոնք ընդունակ էին մարդու գործունեության էֆեկտիվությանը միջամտելու և էսպես ազդելու նրա բնավորության դրսեվորումներին: Հռոմի ֆենոմենը ուսումնասիրությունների առարկա էր դարեր շարունակ: Նրա կենսագրության մեջ կա հայկական երանգ, գուցե՝ ձեռագիր գուցե՝ նշույլ, բայց՝ կա: Այս մասին ասել են հենց հռոմեացիները: Ինձ դարձյալ մտահոգում է, թե ինչու՞, ինչպե՞ս, ու՞մ կամքով Հայաստանը զերծ մնաց ընդօրինակելու նախաձեռնությւոնից: Փոխառության մասշտաբները (լեզու ենք ստեղծել առանց «քաշվելու») թույլատրում են հաստատել, որ որևէ ընկճվածություն կամ արժանապատվության նսեմացում չէր գրանցվի պատմության մեջ, եթե հայերը հանկարծ որոշեին ունենալ Հռոմեական լեգիոններին համազոր, նույնատիպ, նույնաոճ, նույն առաքելությամբ, ուսումնական նույն ծրագրերով «կրթվող», պատրաստվող բանակ՝ հանուն իրենց ժողովրդի: Այսինքն՝ Հիտլերը ոչ էլ որևէ կերպ, երբևէ իր «երախտագիտությունը» ինչ որ առիթով արտահայտել կամեցավ իր կողմից (ֆաշիզմի) Հռոմի լեգիոնի ստանդարտիվերականգնումը՝ այև էլ 3 Ռեյխի ռազմական միավորի դերում: Գլխավորը ֆաշիզմի համար՝ այդ մեքենայի անխափան աշխատանքն էր՝ ի շահ պետության, նրա խոշորացման, Առանց նախապայմանների էր հաշվարկը՝ որը պիտի իրականացնեն Վերմախտի «Վեր գաղափարները»: Այս փաստը կարծես պիտի եղած լինի սոլոր այն ազգերի քաղաքականության մեջ, որոնք լուրջ մոտեցումներ ունեին երկիրը պետության հասցնելու, նրա օրենքներով ապրելու, գոյատևելու պողպատյա գաղափարին: Անխոցելի մարդ, պաշտոնյա անգամ թագավորի մերձավոր՝ «պահե՞լը»… Կործունարար էր, կա կլինի: Չեք կասկածում, որ 20-րդ դարի առաջատարները ուսումնասիրած չլինեին իրենց նախորդների պայմանական փորձը: Եթե տեղեկատվության պակասը շոշոփելի էր, երբ այն ձիու արագությամբ էր հասնում, (ցանկության դեպքում) «տեղ հասնում» ապա 20-րդ դարում մարդկությունը բավարար քանակությամբ «հումք» կուտակել էր իր արյունարբու առաջնորդների համար: Նապոլեոնը միտումնավոր, գիտակցաբար, տեղեկացվածի վարքում է ապրել իր տնօրինության տակ եղած բոլոր րոպեները՝ գրեթե… Նա տարավ ավելի շատ հաղթանակներ (մարտադածտում)՝ քան Ա. Մակեդոնացին ու Կեսարը, միասին վերցրած: Հանուն Ֆրանսիայի… Հանուն Ֆրանսիայի ժողովրդի,… Այո, բոլոր վերապահումներով հանդերձ, հանուն և միայն հանուն Ֆրանսիայի: Կարևոր չէ, թե հայրենիքի դավաճանության գործիչներից կամ մտավորականերից ու այլ շերտերից եղածներից քանիսն էին անմեղ, քանիսը՝ պակաս «մեղավոր»… Միտումը, ձեռքբերածի, ամենասուրբի՝ ժողովրդի, ունեցած միավորի նկատմամբ նվիրվածություն սերմանելը և դրանով կենալը, ապրելը՝ կարգ ու կանոն դարձնելն էր ու կա՝ իրեն հարգող ազգի առաջնորդի խնդիրը, միակ ու անվերադարձ: Առանց քաղաքական ինտրիգաների չի ձևավորվել քիչ թե շատ լուրջ միավորներից և ոչ մեկը: Այդպես է նախաձեռնել Աստված, թողել է ժառանգություն՝ որպես օրգանիզմի շատ կարևոր դետալ: ձերբազատվելու, այս իրականությունը մաքրելու իբր ավելի մատչելի դարձնելու փորձերը ավարտվել են (շարունակում են մնալ) արյունահեղությամբ: կրկին՝ վերջնական հակվածությամբ, հանուն խալխի… այսպես գոնե եղել է, արդեն եղել է հազարամյակներ առաջ: Ճկունությւոնը հաճախակի է օգտագործվում որպես զենք, որպես հենակ, որպես «միակ» ու փորձված գործիք՝ խուսափելու համար ավելորդ խոչընդոտներից, ծածկելու համար՝ արատը, պակասը, տկարությւոնը, տհասությունը, շրջանցելու համար «այսկամայն» տհաճ, կործանարար, գոնե ոչ ցանկալի գործառույթներ, անգամ՝ պատերազմ: Սա ինքնանպատա՞կ, թե՞ ժողովրդական տիրակալի վարքագծի դրսեվորում է: Ըստ երևույթի ամեն աբն՝ մատուցվելու ձևից, բովանդակությունից, որակից, համից, հոտից, արտաքին տեսքից և նման տարրերից համապատասխան չափով կախված է: Երբ Սենատը (կամ առավել աչքի ընկածները) սկսեց մեղադրանքներ շպրտել ապագա տիրակալի՝ Կեսարի հասցեին, իբր վերջինս անիմաստ կռիվներ է մղում ոչ հանուն Հռոմի, գտնվեց մարդ, որը պաշտպանեց ապագան ներկայի մեջ տեղավորած զորավարին ու լքեց դահլիճը, այսպիսով արդարացնելով Կեսարի, իսկապես ինքնանպատակ և շահադիտական, միտումները, որոնց արդյունքում Հռոմը պիտի ճանաչեր իր «կայսրին» գովերգեր, ծածաներ նրա հաղթանակների փառքը՝ տեսանելի ու շոշափելի դարձնելու համար այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ կլինի վաղը: Թե սենատորներից քանիսին դուր չեկավ գործող տիրակալի վերաբերմունքը իրադարձություններին կամ նրա գնահատականը, գրեթե կարևոր չէ, թե քրոջը տիրակալին կնության տված Կեսարը ինչ ծրագրեր ուներ, որպես անհատ, հռոմեացին հազիվ թե գիտեր (գուցե ասեկոսներից), բայց որ Հռոմին հաջորդաբար կրկնվող փառքը էլ ավելի թանձրացավ, դա շոշափվեց Հռոմի բնակիչը: Կայսրության սահմանները չընդարձակվելու հարց էլ դրվեց և պարբերաբար դառնում էր սենատի քննարկման խնդիր: Ինչու՞… Ինչու՞…

Անկասկած՝ հանուն հռոմեացու: Պետությունը ժողովրդին հայրություն էր անում: Օրենքը զորավար զորավարություն էր անում անգամ Կեսարի անսահման դիկտատի պայմաններում՝ առանց վերապահումների: Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ կան Հռոմի, հռոմեական բանակի դրվածքի, նրա հիմքերի, կայունության, ռազմական հաջողությունների գաղտնիքների մասին: Եվ ամենուր ներկա է պետության՝ որպես գլխավոր, ամենակարող, առաջատար դերը: Այսքան էլեմենտար, տարրական, օգտակար, հասկանալի շոշափելի, սրըին ու գլխին, կաշվին ու բերանին մոտիկ իրականությունը ո՞նց օտարվեց հայերից… ո՞վ օգնեց: Ամերիկայի փոքրիկը, իր խաղալիքից առավել սիրում է իր երկրի դրոշը, այդպես ցուցադրում են գոնե, գենո այդպիսի միտում կա: Դառնանք մեր երկիր: 1988թ-ից սկսած մինչև 1994 թ մայիսի 10-ը՝ չհայտարարված հակամարտության բախումների անմիջապես՝ առանց երրորդ կողմի միջամտության, դեմ առ դեմ զայրույթի, թշնամության, և նման «պարագաների» դրսեվորումներից հետո գոնե պիտի՞ իրար ավելի շատ հարգենք, ինչպես երբեք՝ իմանայինք իրար ղադիր», համախմբվեինք, նաև դրոշի տակ, այն «սիմվոլիկայի», որը մեզ ծածանում է օդում, պահում է՝ յուրաքանչյուրիս անհատական թևերով: Յուրաքանչյուր այս երկրացի, թևեր ստացավ ժողովրդի համատեղ, միասնական պայքարի արդյունքից: Գոնե աս պիտի լինի՝ որպես գույք, որպես նվեր, որպես պարագա, հարաբերություն, փարատիչ, հասույթ, բաժին, հանգրվան, «պյունակալ», և ինչեր, ինչեր… որպես, բայց՝ պիտի լինի:

Կա՞:
—«Ես, նախշուն խոսքերով արտասանած արտիստական ոճի «արտադրանքից» զզվում եմ՝ ինչպես կողտոտ, քրտնած շարից: Յուղելով, իրար գովելով ման են գալիս: Անկեղծ խոսք չեմ լսում հեռուստաէկրանից՝ գոնե երբեմն: Հեռուստատեսության խմբագրությւոնը, հա՝ հանրային հեռուստատեսության, կիրթ ու կարշես իրենց գործի նպատակը իմացող մարդիկ են: Հա՞… Որ այդ փեշակը ուսերին դրած լոպազ, լոպազ փռռում են՝ թե տեսեք, տեսեք մենք ենք էկրանից ձեզ հետ շփվում, ուրեմն պիտի պարտականություն էլ վերցնեն: Էդպես՞… Դե հիմա լսեք: Թոշակի անցած մի կին նամակ է գրում հեռուստատեսությանը: Բերում է Ստեփանակերտ, բարեկամներին պատմում է, որ էսպես, էսպես ուզում է տանի խմբագրություն: Բարեկամը բացում է նամակը. « Բարև, հարգելի խմբագրություն….»։
(նամակը կցվում է)

 Ջանջալ գործ է, ասում է բարեկամը: Կարիք չկա, ասում է, մեծ կնիկ ես, մի ոտդ գերեզմանում, մյուսը՝ կողքին, եղածիդ էլ կզրկվես; նամակը ձերքց առնում է, որ կնոջն էլ մի կարգի համոզի… Կնիկը համոզմունքից լացում է, ետ է պահանջում նամակը ու տեղափոխվում է մեկ ուրիշ բարեկամի տուն, որ գոնե արանց միջոցով ուղարկվի: Ես այդ օրը հյուր էի նախկին ուսուցչիս տանը ու տեսա այդ կնոջը՝ նամակը խտտած: Ասացի՝ ինքդ տար խմբագրություն, ինքդ էլ հանձնիր, գուցե զրուցես նաև խմբագրի հետ: Այդ կինը, որի մասին գրել ես, հենց խմբագրի կինն է: Կինը պլզավ նայում էր ինձ ու բարեկամներին, բայց կարծես այլևս չէր շնչելու ու ապրելու համար նշույլների բացակայություն կար: Ասացի՝ ի՞նչ եղավ, հիմա ի՞նչ ես անում… Ասաց՝ լուրջ ե՞ս ասում, թե՞ հանաքի նյութ ես շինել ինձ ու նամակս: Հասցեատերի ասացներս ու ինքս էլ հանդիսավոր տեսք ընդունեցի: Կինը խղճացած գլուխը սխտորի կոնդ շինեց ճլլորած ու խզխզաց՝ «Էս է՞ մեր շինած, թե վերածնած, թե փրկած, թե ազատ ու անկախ, թե թուրքից ազատված երկիրը… Ամոթ: Ես էգուց քյնողնըմ, պա նահա՞նք, պա սահա՞նք, պա վեր տիլիվիզիր խմբագրող մարդու կնեգը էդ փորմեն ա թլանում, մնացաներն հի՞նչ կանին…» Ասացի նադյոժնի կռիշա ունեցող կինը ինչու՞ չուտի: Ասաց՝ նա լափում է, լկտի լափում է, նրա վախը չի արտնանում, խղճի հետ կուլ կյա ամեն բան: Որ էսպես գցում բռնում եմ, նա շատ էլ ճիշտ է անում, որ լափում է, ումնի՞ց վախենա; Նամակը տանես տաս խմբագրությունը, ոչխարը՝ գայլին: Ինքը իր ձեռքով իր տան դախոդը կտրի՞: Դու կանե՞ս: Ես՝ կլիզեմ, նա լափում է: Լափողները քիչ են մեր համեմատ: Պայմաներն էլ չեն շատ: Ով հանդուրժում է այս անօրինությունը՝ հանցագործ է: Հանցագործը պիտի պատիժ կրի արժանի: Այս մասին գիտեին եգիպտական փառավոնները, այս հանգամանքը նստած էր հռոմեական օրենքի հիմքում և գործում էր անխափան: Հազարամյակներ հետո մենք ունեցանք խնդիր, որը կարծես լուծվել էր դեռ այն ժամանակ, երբ հասարակությունը տկար, սահմանափակ և անկիրթ ուղեղ ուներ: Վերածնվե՞ց, թե՞ մարդկությունը իր հետ բերեց հազարամյակների միջով: Աշխարհի կարգն է էսպես, ձենտ կտրած քո բաժինը վերցրիր գնա, չէ՝ կարծես սովից, կամ ոտքի տակ կգնաս կամ մնաս ինչ անեմ, կամ էդ մնալը՝ մնալ չի»:

- «Կինը ոչ առաջինն է, ոչ էլ… «խոկե՞յ» այսինքն ջոկեցիր: Էն է՝ ուզում ես ասել «խոկեյ» չի, «օկեյ» է, էդպես չի՞ ըհը… Իմ այս սխալից տուժող հազիվ թե, բայց քո կարծիքը, կամ նրա ազդեցություն հետևանքը կնոջը թևաթափ արեց: Հա, կարող է, հուսալքվի ու գիշերը մտածմունքից մեռնի: Ինքը մեռավ, բայց հաշմանդամներրից կաշառք վերցնող կինը, պատերազմից տուժած տղաներին պատժելու, նրանց «պռատած» կյանքը տնօրինելու իրավունքը, պետության հավանու տակ իրականացնելու ուժը չի կորցնում, չի կորցնելու, որովհետև ինքնուրույն և անկախ է, որովհետև սեպտեմբերի 2-ը նրա օրն է, նրա մնացյալ նրանց, ովքեր աչքից վերև ունք ունեն սեփական՝ խիտ, խիստ պաշտպանված, անխոցելի տանիքով վերանաշենքի, «օկե՞յ»: Որ այդ կինը այլազգի լիներ, ի՞նչ կասեինք: Օրինակ՝ ես քո խախոլ, կամ՝ ես քո թուրք, կամ ես քո… բա հայ լիներ, հայի ցավը տանեմ, մոտենայիր, ջանով, ջիգյարով, գործդդզեիր, մի մաղարիչ էլ անեիր, որ հոգիդ հանգիստ մնար: Սա, այս կինը՝ հայ է ղարաբաղցի…Ումի՞ց վախենամ: Ինքը կաշառք վերցնի, ինքը պետության աթոռը իր շահին ծառայեցնի, փոխարենը ե՞ս վախենամ: Ապացուցե՞մ: Ի հարկե, որ ուզենան ինձ կաքսորեն ասածներիս համար, բայց այդ ժամանակները անցել են, իսկ փաստեր՝ ինչքան ասես: Գրանցված զրույց կա, կինը շատ հստակ պահանջում է հաշմանդամից գումար… Իսկ պետք է ասենք: Գայլին չես շփոթի շան հետ՝ առանձնապես՝ եթե նա սոված է ու փորձառու…»:

—«Լսում եմ ու գլուխս խառնվում է էդ զրույցներից: Հառաջանքը չի հերիքում՝ պարպես պրծնես: Պիտի քառ լինես, քոռ լինես, էլ՝ անպայաման, ու նոր միայն հույս պահես, թե «բախտդ կբերի»: Դինջ ապրուստը հարուստ կյանքի հետ անհամատեղելի է ոնց որ… Հա, նայած տեղին, նայած պահին, նայած… Քեզ ինչ կտա, որ էդ կնոջը բռնեն կաշառքի մեջ ու դատի տան: թոշակդ կավելանա՞: Չեմ կարծում: Էնքան կտանեն, կբերեն, որ թանկ կնստի «էն մեկից»: Էդ կինը չվերցնի, էն մի կինը կանի, տղամարդ նշանակեն, հիմա էլ տղամարդը կուտի ու կխմի նաև: Լուսնից եկող չի եղել, որ նրանց էլ փորձենք էդ «գործերում»: Եթե բերան ունենա՝ գրիր կորած է… Ասում ես լափում է… Մի տվեք… մի տվեք…»:
«Դու և քո նմաները խանգարել ու շարունակելու եք: Անատամ մարդը շատ ընկճված է լինում սեղանի շուրջ: Չի օգտվում, շատ է ուզում, բայց չի լինում, որովհետև ատամներից զրկվել է… Վայ էն ուտել… Դու որի՞ց ես… Անատամ լինելդ կա, գոնե մեր «սեղանի շուրջ», բայց կռիսի կյանքով ապրելդ էլ չես թաքցրել՝ հակառակ քո ցանկության: Որ հեռուստաէկրանից է մեզ նայում՝ ոնց որ վերևի՞ց, այո, քեզ հետ եմ: Ինչու՞ վախենա… Թուրքից չի վախեցել, հայից՝ հա՞… Հարևանիս ընտանիքի կեսը «մնացել» է 1990թվ Անտերությունից: Մտել են սպանել, վառել… Էն մի կեսը՝ «կես մարդ» են, այս երկրի տարածքում ապրում են իրարից զզված, իրարից գանգատվող, իրարից դժգոհություն ծնող հարաբերություններով… Ինչ ես նայում թարս-թարս, խոսքս կիրթ չէ՞, թե՞ թթու է… Կեսը տա, կեսի կեսով ապրել համաձայնի ու ինչ որ մեկը էդքանից հետո կաշառք վերցնի՞… Ղարաբաղում ապրող, կենցաղին ծանոթ, նորմալ լսողությամբ նորմալ բանականությամբ ամեն մի մարդ (եթե անձամբ չի շփվել) գիտի, որ առանց կաշառքի հազվագյուտ է գործ գլուխ գալիս՝ մանավանդ թոշակի, նպաստի, հաշմանդամության կարգի սահմանման, էլ ոնց են ասում՝ «пенця на инвалиднсти» ինչ ես դեմքդ կնճռոտում՝ կաշառք ես տալիս, թե՝ տալու… Վաստակավորի կոչում տվին էն օրը, երեք հոգու: Դրանցից ո՞վ չգիտի, որ կարգ նշանակողները (մեծից փոքր փող են ուզում, ուզում են, քիչ տաս՝ կտա զինքդ ցնցի ու հետն էլ մուննաթ գա վրադ: Արձակագիր, տարեց գրող (Եվդուշենկոյի նման… չէ, այ ախպեր հոբելյանական երեկոներ են կազմակերպում իրենք իրենց համար, Եվդուշենկոն պլզած նմա) ճերմակ մազերով մարդ մը ներկայացավ, հեռուստաէկրանից գովեց իրեն, իր «համագրչակիցներին» և անպայման նշվեց, որ շատ կարևոր է, նշվեց որ տարեց գրող մարդ մը շատ համեստ է և մեկուսացված իր հեղինակության արձագանքների «հնարավոր հմայքից»: Իբր շատ տաղանդ ունի մեջը, «իլլյում ա», լափու ա տամ կողքեքին, բայց ինքը փախչում էիր փառքի արտացոլման հասարակական միջոցներից ու ձևերից… Ինչպիսին վեհություն, ինչպիսի մաքրություն մարդկային որակի- Լացս եկավ: Ինչու՞ Ադրբեջան կոչվեց:……………………………………………. Ուրիշ «տարեցը» չունենք՝ շատ, թե քիչ «ճերմակ,… Եղա՞վ… Որ ինձ տանեք կախեք, պիտի ասեմ փառասեր եք, ինչից, որնչից փառք եք շինում: Եղածից, եղած մափեմատիկներից ֆիխտենգոլց շինել չի կարելի՝ գոնե որ ծիծաղելի չլինի: Իսկ տեսլան ևս մեխանիկ է, ինչպես՝ իմ գյուղի կես շտապով տրաքտորային պարկի (չորս միավոր՝ ավտոպարկ) Սարգիս քեռին: Որ չշփոթենք՝ լավ կանենք: Ես էդ մարդուն ծանոթ եմ, «քծնվում են» մի երկու ջահել, սա էլ հնդուհավի նման փքվում էվերևից խոսելու բնազդը դիմացինին տհաճություն է սրսկում: Եթե գեթ մեկ անգամ հիշի, որ իր կենդանության օրոք եղածը ծովափի ավազե շինություն է, ապա բարոյական մարդ մը պիտի որ միջոցներ ձեռնարկի՝ իր սին երևակայություների ամրոցը իր իսկ գլխին փլվելու տագնապից խուսափելու: Այո, այս փաստը չի կարող անմիջական բնաս հասցնել պետության շինարարության մեջ զբաղված խալխի տրամաբանությանը այնպես, որ շոշափվի ու ծունկ ծալվի… բայց չի կարող հետք չթողնել շղթայի հաջորդ օղակի ամրության վրա՝ որպես որակ: Հիմա և միշտ պիտի ժամանակ գտնենք ու հին, անպետք, ժանգոտած, շարքից դուրս եկած «գույքից» ազատվենք՝ հանուն ինքնամաքրման, որովհետև նոր կառույցի համար հին գույքը… Գոնե չի սազում»: «Նոր կառույցի մարդիկ նորը, միանգամից նորը հագնելու «նորից» խոսելու, նորով մտածելու, ամբողջովին նորովի շարժվելու ցանկություն գոնե ունե՞ն, պիտի, որ ցանկությունը ներկա լինի՝ հրվի ու ընթացքից դատի «պակասը»: Հա, հաճախ էլ շատ տենչանքից, իշխանության հասնելու մոլուցքի դրսեվորումները «որակ» են հուշում թյուր… Վերևներում «շոշափում» են այդ .հնազանդությունը», «նշանակում»… ո՞վ տուժեց… Պետությանը՝ ինքնուրույն մեքենա, բայց անխափան աշխատանքի ապահովման կասկածելի օղակ ունենք: «Օղակներ» կունենաք օր օրի, թույլ, անվստահելի, ապաշնորհ… Շղթան մատնված է…

—«Ասածներդ՝ հին ու մաշած տրեխի ճակատագրով մի անկյունում կմնան՝ մինչև տիրոջ մեռնելը: Հիշում եմ, պապս չէր հագնում, բայց ասում էր՝ ձեռք չտաք, թե ինչին էր՝ աստված էլ չգիտեր… Հնից չկշտացած, նորը բերի… նոր հագուստներ, նոր կենցաղ, նոր, մեր փորին անծանոթ մթերքներ, տեխնիկա ու հազարումի շքեղություն: Չենք ընտելանում միանգամից չի լինում: Ասում են, Ֆրանսիայից, Ամերիկայից, Ռուսաստանից՝ էսպես պիտի լինի էսպես, էսպես… Հասկացա՞ք: Ասում ենք՝ հա: Ժուռնալիստներն ու մեր ղեկավարները սկսում են նրանց ասածը մեզ «բացատրել»: Իբր իրենք իսկույն ընկալեցին ու հիմա խալխին են հասցնում եվրոպականը, ամերիկականը, հայրենականը: Որ պոզեր ունի՝ ուրեմն կով է, եթե դեղին է՝ լիմոն է: Պոզեր ունեն մի շարք այլ կենդանիներ: Դեղինը մինչև լիմոնն էլ՝ կար: Ապրել է պետք, այդ «հումքով» սնվել ու կենալ ժամանակի մեջ, եվրոպականի կամ՝ գոնե թամամ մարդավարի: Այնպես, որ օրենքով ապրելը «западло» չլինի: Պետության կողմից վարձատրվող ավտոտեսուչը ում պիտի ծառայի… Պետությանը: Պետությունը ո՞վ է: Այո, ժողովուրդ է: Ժողովուրդը ո՞վ է… Հ՞ը… Ե՞ս, դու նա՞… Այ հենց այսպես էլ գործը մարդավարի չի ստացվում… Առանձին, յուրաքանչյուրս առանձին հեչ բան ենք, հեչ… Այստեղից՝ եթե երկրի բնաքչությունը (իհարկե առանց իշխանավորների ու նրանց մերձավորների) 150 000 մարդ է, ապա 150 000 x «հեչ» (կամ՝ զրո) =«Օ», զրո է (ևս չեն ասել) մաթեմաթիկան արել չի կարող:

—«Չկա մի չինովնիկ, անկախ ազգից, ապրելու տեղից, որ իր «փեշակը»՝ նստած աթոռը, պահել, պահպանել ու մի բան էլ ավելացնել չջանա: Բայց «էդքանը» անելիս աթոռի ստորոտում եղածներին մարդու տեղ չդնելը՝ մեր կողմերում է փարթամ ապրում: Տգիտությունից չի՞… Եվրոպայում ապրած մարդը ունեցած կլինի նման վարք: Հիմա՝ հազիվ թե: Փալանը որ կա՝ ուրեմն փալանը տանող էլ կար իր ջնաղին: Էս փալանը քոնը Պետությունը երկիր պիտի պահեր, որ ժողովուրդը հայրենիք ունենար, գոնե մի բան՝ որ բոլորին հերքիում է, էր ու դեռ կհերիքեր…էլ էնա ջնաղին, էս ու՞մն ա… Բա մի օր էլ էր քեզ պահում ջնաղդ որ չտուժի… Որ պահի, մարդ իր փալանը պահի՝ լավ կանի, հիշողությունը զգույշ և զգոն կլինի ամեն անգամ փալանը տեսնելիս… «Խելոք մնա, թե չէ՝ ջնաղդ առանց աթոռ՝ կլինի, բայց առանց փալան՝ վայ քո օրին»:
—«Համաձայն չեմ: Փալանդ պահեցիր՝ անգամ հիշողության մեջ կլինի, կհարմարվես… Փալանի էլ, կարողի էլ, դնողի էլ… Էշ լինելդ որ դու չմոռանաս, խալխի համար ռուզի ա, ռուզին գիտե՞ս… Հա, էդ ա, գտած ա, օնգատն ընկած ա… Որ կոխքիդ միշտ էշ կա, փալանը վրան, թե՝ առանց, շալակ տալը կայֆ չի՞… Տեսա՞ր… Պապս էլ է շալակ տվել, ես էլ միտք չունեմ փալան պահելու մանավանդ որ տղերքս թազա ռամկեքով են նստում վերկենում: Չինովնիկ չեն, բայց նրանց հետ են գնումգալիս, միասին են կանգնում, միևնույն ժողովում նստում, նույն շորերն են հագնում հեռվից նայողը ոչ մեր պապական տան պատի քաքուռն է տեսնում, ոչ հորս ուշունցներն է լսում… Էլ փալանը ի՞նքս է, կամ տղերքիս ինչներին է… Սովետը քրքրում էր օխտը պորտը… Փլանքյասը կամ քույրերը, սպանեցին հորը՝ վերջ ու չի եղել… Մարդ սպանեցին ու տղան «դամկա գնաց»… «բոզի» տղան էլ է համաձայն առաջ կենում ու դեմը առնող չկա, ես էլ ասում եմ՝ էդ է, մի փալան է՝ կորցնում եմ, մտքիս էլ եմ հանում, պատմությունիցս ջնջում եմ,… Հա՝ չի եղել, ես ազնվական ծնվել ու մեծացել եմ, վերջ: Հաջորդ սերունդը սկի չի էլ կասկածի, որ «ընկեր փլանքյասը փնթի փալան ունեին վախտին… Թազա կենսագրություն կգրեն ու կդնեն նկարի տակ: «Թևանը կոմունիս չի սպանել, իր ազգի սիրելին է եղել, որ ազնիվ ու խալխի համար կյանքը նվիրաբերող ու շատ ուրիշ «բաներ» անող մարդ է եղել՝» երեկ իմացա 21-րդ դարի 7-րդ տարում: Իսկ ինքը Թևանը տեղյակ չէր դրան: Նամարդության օրինակ եղել է և Թևանի, և նրա կողմնակիցների կողմից, վկաները կան, կային, կեղծելու խնդիր չէր… Իր մահից հետո Թևանը փոխվեց: Ինքն էլ չի ճանաչի, եթե հանկարծ վերկենա ու ծանոթանա իր թազա «վարքին»: Էսպես կարելի՞ է, հա՞… Դրան՝ հա, Թևանը՝ հա, իմունքը՝ չէ… Գիտե՞ս երբ է հալալ կոչվելու երկիրը… Չես խոսում: Գործը լավ իմացողին տեղ տան՝ առանց խտրականության: Էս մարդը լավ ղեկավար է, բայց նշանակողի «մարդ» չէ: Կլինի՞ այսպես: Նոր նախագահը լավ ագրոնոմին փոխեց, լավ «զավգարին» հանեց, նոր տեղակալ նշանակեց: սովետի օրոք էլ կար: Մնում է, կլինի… Վնաս է տալիս ընդհանուր գործին: Նախկին կոմսոմոլի՝ անկարող թուլամորթ, անվճռական «ավարտված» մարդու մեջ «գտնում» են «հիմք» ու ղեկավար շինում խալխի գլխին: Ի՞նչ անի՝ ապաշնորհ քաղաքագլուխ, (կամ ավելին ընդգրկող) միավոր ստացած ժողովուրդը: Նրան ո՞վ, ե՞րբ և ինչ առիթով են հարցրել… Իմ բարեկամը կգա՝ «ձեր մերը»… ձերը կգա՝ «մեր մերը»… Միշտ «մեկի մերը» պիտի տուժի, որ լիարժեք գինը գրեթե հեչ բան է…»:

—«Ով խոսում է՝ չիշտ է: Բոլոր «ով»երի ասածները ամանում են, որ շփվում ենք՝ ճաշակում ենք: Անգամ գրողները իրենց խերն ու շառը կշեռքի վրա են պահում՝ իմը քոնից ոկելով: Ճապոնացին ինչքան էլ գլուխ գովի, իր ռոբոտներով բարձր տեխնոլոգիաներով առաջին տեղը գրավի աշխարհում, միևնույն է՝ կաշառք էլ են ուտում, շահ էլ են հետապնդում, իմուքո էլ կա, կշեռքը ձեռքներին, գլխներին, գրպաններում և այլուր՝ ման են գալիս որպես ճապոնացի: Ճիշտ էն է, որ պետությունը գոնե պետությունը չտուժի: Ինչպե՞ս: Միքելանջելոն ինչպե՞ս է ասել… քանդակելիս… Ավելորդ ամեն բան հեռացնում է քարից և ունենում է քանդակ: Ինքը իրավունք ուներ նման փիլիսոփայություն թույլ տալու իրեն, որովհետև գործ կար, աչքի առաջ էր ու աչքն էր հանում ծուռի: Համա տարիներ շարունակ ոչինչ չանի՝ քաղաքապետը, գյուղապետը, ու դառնա փիլիսոփայի՞… Դառնա ասի՝ ընտրվեմ պիտի նորից: Դու կասե՞ս, նրան կասե՞ս, որ ինքը իր իր «մարդկանց» համար է «եղել», հիմա էլ թող նրանք «լինեն» նրա համար: Լավ չասացի՞… դու հասկացա՞ր, ըհը, հերիք է… Ամեն անգամ ասել եմ, հիմա էլ եմ մնում նույն կարծիքին: Բա էդ ստորություն չի՞, որ մարդ տրիբունայից կանչի՝ ժողովուրդ ձեր ձայնը ինձ տվեք՝ ձայնավոր լինեմ ամենաձայնավորը լինեմ, գամ գլխներդ աղա դառնամ, ձեր եղած չեղածը ուղարկեմ շատ անհարմար տեղեր… Իրար կրծում են, իրար վարկաբեկում, թշնամանում… Որ ի՞նչ…»: Իմ հայրենիքը սպանեցին աչքիս առաջ, աչքերիս առաջ: Քսան միլիոն զոհ տվինք փրկեցինք 1945թ: 1991-ի ավարտաին, առանց կրակոցի, վերջը տվին աշխարհի ամենահզոր միության՝ ՍՍՀՄ-ի: Ֆաշիստին չէր կարելի, մեզ՝ այո՞… Պետությունը սպանեցին, ժողովուրդը՝ մնաց: Ուրեմն պետությունը ոչ մեկինը չի՞, չէ՞ր… Բա որ չէր, ինչու՞ էին ինչու՞ էիք, ինչու՞ էինք գլխներիս պահում, ծածանում, արյուն թափում, նրանով կենում, պոետանում, երգում… Պետությունը երկիր պիտի պահեր, որ ժողովուրդը հայրենիք ունենար, գոնե մի բան՝ որ բոլորին հերիքում է, էր ու դեռ կհերիքեր… բայց… Մի քանի հոգի, «մի քանի»՝ արին այն՝ ինչը աշխարհի ուժերին համատեղ չէր հաջողվել տարիներ շարունակ:Ժողովուրդը չհասկացավ, միանգամից բիթի չընկավ, անգամ այդ օրը, դեկտեմբերյան այդ սովորական ժամերը ոչնչով «չնշանավորվեցին»: Ասացի՝ «ՍՍՀՄ-ը մեռավ, ժողովուրդ…»: Խոսքս քաղաքական ամանի մթերք էր՝ չճաշակվեց, առավել ևս չմատնվեց ոչ խուճապի, ոչ գոնե մի հալի, որ կորուստ «ազդարարեր»… Անհարազատ էի՞նք, մեզ տիրություն չէ՞ր արել, չէ՞ր հագցրել, չէ՞ր սնել, ո՞րբ ենք մեծացել,… Բա ինչու՞ մայր հայրենիքի մահը մի մարդու՝ մահկանացուի մահի չափ էլ չեղավ, որ մի կաթիլ արտասուք բերեր, չեմ ասում՝ ողբ ասեինք, չնայած՝ չէր խանգարի: Ուրեմն՝ 1920-ից հետո ծնվածները կեղծ հայրենիք ունեին, սու՞տ էր,… Մի բան կա՝ էն չի: Ես գիտեմ՝ վարունգ, խյար… իսկ դա նաև կոչվում է՝ սալատ: «Սալատ», թե վարունգ, թե խյար՝ համը նույնն է, եթե միջամտող չկա: Ո՞վ կարող է միջամտել ու հայրենիքը դարձնել տարածք, ժողովուրդը՝ հոտ, պետությւոնը՝ շուկա, կամ՝ գործիք, կամ՝ ինչ ուզեն… Միշտ նույն մարդիկ բայց խալխի ուժով… Մի տուր, ժողովուրդ, ձայնդ մի տուր… Հա՞… Վեր, վերկացեք ասեք օրենքը միակողմանի է ու անարդար հենց արմատից: Խոստումներ տալը փեշակ է դարձել: առատորեն բաժանում են՝ ով ինչքան ուզր՝ վերցնի: Ընտրվեց պրծավ՝ հետույք է ցույց տալիս: Խալխին խաբողները, վերբովշիկները, «ծառայություններ, մատուցած (ամենատարբեր ու ստոր) էլեմենտները ու նրանց հատողները օգտվում են հաղթանակից: Այ մարդ, ի՞նչ հաղթանակ, ի՞նչ պարտություն… խալխը բաժանվում է մի քանի մասի կամ գոնե՝ երկու: Իրար թարս են նայում հարազատները՝ դու քո նաչալնիկի բարեկամին ես ձայն տվել, քո ախպերը՝ իր: Որ նա լինի՝ դու կայֆ արա, որ քո ախպորը՝ ինքը: Սա՞ է դեմոկրատիան: Վայրենություն է: հետո, ընտրվողը իրեն թույլատրում է «վարվել, այնպես, ինչպես իր կուլտուրան (դաստիարակությունը) հագեցված է: հակառակ պարագայում՝ այսինքն նորմերի շրջանակում, մենք քիչ կնմանվեք մեզ, կունենանք մարդկային հավասարակշիռ հարաբերություն և քաղաք կամ երկիր ղեկավարելու առաքելությւոնը կդառնա «պատրիատիզմի» գերին, որը կհեռացնի թայփայականություն պահող և պաշտպանող ուժերի անհյուրընկալ բազուկներից: Իսկ սա նախընտրականի լուլիսների ետևի նախապայմանն էր ու կլինի: «Каму ты нужен без нас, урод безмозглый...»: Իսկ խալխը լծակ ունի՞, ահա այսպիսին կոնկրետ ու հակադարձ հատվածի պոտենցիալով… Ոչ: ետ կանչելու «պրոցեդուրան» ստեղծել են նրանք, ովքեր վաղը կարող են հայտնվել այդ թակարդում: Ուրեմն՝ թակարդը պիտի ունենա դուրս պրծնելու կամ օղակը չփակվելու հենակետեր: Ժողովուրդ, քո խելքի բանը չի, չէր ու չի էլ… որովհետև քո զբաղմունքը էդ չի, քեզ հաց բերող փեշակը շատ հեռու է այդ դաշտից, այդ երկնքից, այդ օդից և ջրից, կամ ուրիշ մոլորակի պատմությւոն է: Նոր ղեկավարությունը իր «կամքով, է առաջնորդվելու: Նրա կամքի շրջանակը, եթե ձեզ չի ընդգրկելու, ապա .տուն» գնալու վտանգը կախված է հենց գլխիդ վերևում այնպես, որ դու ընդունելու ես այդ «վայրէջքը»՝ հակառակ քո մակքի: «Տունը» շատ սառը մի պաաստան է՝ անգամ ամառվա տոթին: Սա մի կողմ: Անպայման պիտի վախ սրսկե՞լ ժողովրդին՝ ինձ, քեզ, նրան, և ելքը դարձնել արցունքո՞տ: Մի չինովնիկ, օրինակ, լաց եղավ, երբ «ազատելու եկան»: Սար ես բրդում, ձոր ես իջնում, տիեզերք ես մտնում, հոգի ես քանդում, փնտրում էդ արցունքների աղբյուրը, էն՝ որ պաշտոնազրկվելիս ծորացին… Ամենից մի քիչ քանդում ես, շինում, մասն դառնում հոգիս, ու մի տարբերակի վրա ծանրանում ես: Էդ մարդուն հանել են երկինք, զարդարել խոսքերով, դարձրել կուռք: Էսօր որոշել են՝ հրել նույն բարձունքից… Որ մարդն իմանար՝ էս է շարունակությունը իր երթի՝ «կգնար»: Աստված գիտի: Նա է թույլատրել, նա է կանոն շինել սկիզբն ու վերջը: Պասյծառ ու անհոգ սկիզբը, դաժան, անողոք վերջ: Որտեղից նայես Մասիս սարին, որ հոգուդ ցավ չտա: Որ դարի տրամաբանությամբ դատես, որ ներելդ կսկիծ չտա խղճիդ, ու անկեղծությունդ չպղտորվի, խոսքդ ճիշտ վճիռ լինի ու վնաս չտա ապագային: Մեր երկրում հերթափոխելու առաքելություն ունի նրա ժամանակով ապրող յուրաքանչյուր ոք, անգամ՝ այլազգի: Ինքնանպատակ ապրելը ճնշումից զերծ է՝ էգոիզմը ունի մեջը,օտարացնում է շրջապատին, կաղապարում է, մեկուսացնում է ու դարձնում գիշատիչ: Էսպես ապրելը՝ համայնքը մասնատում է, երկիրը դարձնում մարգագետիների, դաշտերի, սարերի, ձորերի ու այլ աշխարհագրական միավորների գումար: Դարձյալ գումար: «Գումարի» էությունը՝ մարդուս կողմից ցուցաբերվելիք գգվանքի մեջ է: Դրա մեջ նաև սերն է՝ որից էլ լինի, ով էլ ստանա, բայց՝ անաղարտ, անսահման, անկեղծ, կենսաբեր, փրկիչ, հրող հաղթանակների, խիզախությունների, շոյող, ներող, հուսալի, շատ ու հուսալի…

«Աշխարհագրական դիրք» է նաև պաշտոնը, նաև ցնցումներից տուժող: Այս ու նման դիրքերի ցնցումները՝ խարխլող բնույթ ունեն, ու կործանարար են երկրի ինքնությունը ապահովող միավորի համար: Սա հարաբերական չէ: Չի կարող գնացքի ուղևորի, նրա վրա մանեկող մրջյունի միջև կապը հարաբերականության տեսության ըեսանկյունից գնահատվել նույն «համաձայնությանմբ»: Որ երկուսն էլ կանգնեն, չշարժվեն դադար չի նշանակի, հասկանալի պատճառով: փորձի, թող փորձի պաշտոնը չգործի, կամ՝ պաշտոնները… Պետությունը հարաբերական կանգառի օրենքից չի օգտվի: Ապրեցնել է պետք՝ ինչպես դա անում է Արարիչը՝ պտտեցնելով երկրագունդը: Սնել է պետք… Անգամ Աստծուն խորթ է անկեղծությունը: Իր իսկ արարած կյանքի անդամների արդարացի բողոք-ցասումներին արձագանքում է արտակարգ դաժանության օրինակով: Եթե այդպես չէ, թող ուղարկի պարզաբանումների (բացահայտող) մի փաթեթ՝ իր «կապի միջոցներով»: Չեմ ասում խոստովանությունների կարգով դրսեվորի (իր «բաց թողումները թանկ են նստում) որոշակի վարք, որ մենք հասկանանք… Շոշափենք գոնե, մաշկի վրա զգանք, որ էսինչ գործում՝ նախկին, ավանդույթ կամ ճակատագիր կարգավիճաները հանված են: Եթե ինքը յուրաքանչյուրիս ճակատագրի հեղինակն է կամ վիճակահանության գործով զբաղվող բաժին ունի իր հսկողության տակ, ապա ինքնահոսի, ոչ հիմնավորված, կասկածելի դրույթները բացառի կոնկրետ օրինակներով, որ մեզ դրված ուղեղով ջոկենք՝ ինչը չի կարելի, ի՞նչը կբերի վշտի դուռը ու առանց հոգին հանելու (նրա ներկայությամբ) ողբի դասեր կմատուցի մարդուս: Իմ բոլոր բողոքները հասցեագրում եմ Արարչին՝ դու քո հաշվեհարդարի ձևերը մարմնավորել ես մեր գիտակցության մեջ այնպես, որ քո «արածի», քո դաժանությունների (մանավանդ) պատճառները քո վարքից դուրս ենք թողնում քեզանից վախենալով, երկյուղի տակ ճնշված: Այս դեպքում՝ էլ ինչին է մարդուն՝ քո առաքինի պարգևների փաթեթը: Չօգտվե՞նք դրանցից, ե՞րբ… Մի դեպքում քեզ հարմարեցնում ես քո զոհին ու պատժում՝ իբր «այդպես չի կարելի»: «Տեղին է», ասում է մարդը ու հարմարվում… Աստված չի կարող ճիշտ չլինել՝ մենք ենք չափը անցնում, անցել: Ո՞րն է չափ, ու՞ր է՝ օրենքի տեսքով սահմանիր բոլորի համար, ու արդար լինելդ պարզվի… Կրկնակի ստանդարտի ձևը ևս Աստծու պարգև է մարդուն: Մի մասը այն իր իսկ իրավունքից ու ամոթի կիրառում է, իսկ մյուսը՝ փարքից, չի օգտվում իր իսկ իրավունքից՝ կանխագուշակելով Աստծու անողոք ու պարտադրված ճակատագրի գալուստը: Մեկ ազգի համար սահմանած կարգավիճակը վաղուց չես վերանայում, թողել ես քմահաճույքներիդ հայացողությանը, Արարիչ: Չեմ իմանում, անմիջապես քեզ հե՞տ խոսեմ, թե՞ մեկ ուրիշին պատմեմ արարքներիդ մասին, որ սիրտս ազատվի, հոգիս դադարկվի… Ֆրենկը, իմ հեռավոր համերկրացու ընկերն էր ու կա, նա քեզնից երեխա խնդրեց, մի զավակ ունենալու խնդրանքով ապրեց յոթ տարիների հոգսերով: Փառք քեզ, տվիր աղջիկ, ունեցավ բերկրանք, քո օգտին քաշեց իր վզին հագած լուծը: Երկու տարի հետո միակ աղջկա միակ մորը տարար: Որքան հեծտ գրվում է՝ «տարար»: Մորը տարար ինչու՞ թողեցիր փոքրիկին, էն մի բուռ բալիկին՝ կռացած, մեջքը կոտրված, ողնաշարը քանդված հոր հույսին թողիր: Ասի՞նքն երեխան պիտի մեծանա առանց մոր քնքշանքի կամ՝ առանց մոր՝ միչև վերջ: Նա չպիտի իմանա քո կողմից նախատեսված գլխավոր գործող անցերից մեկի՝ բալիկին մեկացնողի, կաթ տվողի, մայր կոչվող անձի միավորի հմայքի մասին՝ իր հոգու, սրտի, ուղեղի մեջ: Էսպե՞ս, էսպես ամենու՞ր, մշտակա՞ն, քո թուլտվությա՞մբ,… բա հորը ինչու՞ ես պահում; Էն երեխայի համա՞ր, որ հայր ունենա գոնե: Էսպե՞ս, էսպես ամենու՞ր, մշտակա՞ն, քո թողտվությա՞մբ… Բա հորը ինչու՞ ես պահում: Էն երեխայի համա՞ր, որ հայր ունենա գոնե: Լավ, տեսնենք՝ ինչ արիր… ֆրենկը, հսկա ֆրենկը կծկվեց՝ այլևս չբացվելու, այլևս չձգվելու և աչքերը չպարզելու որոշումը ուղեղի մեջ: Բլանկան՝ աղջիկը, խախտեց այդ որոշումը: Մեծացավ, տարիներին բաշխեց հոր վշտի կորացնող մասը և նրան պարգևեց ապրելու ցանկություն: Ֆրենկը դղյակ կառուցեց «փոքրիկ»՝ իր և Բլանկայի համար, անտառիկի փոքրիկ բացատում: Մինչ այդ, աղջիկը հաճախում էր իր հոր կողմից խալխի համար կառուցված մանկապարտեզ: Գործարարը այն նվիրել էր կնոջ՝ Նեսիի հիշատակին, և շենքի մուտքի պատին ձուլվածքը կար կնոջ պրոֆիլի: Մայրաքաղաքը՝ այդ պետության, (Ֆրենկը հայտնի անձնավորություն էր նաև երկրից դուրս) գլուխ էր խոնարհում գործարարի առաջ ու գովերգում իր զրույցներում: Էսպես, կարծես թեթևացավ, մարդու հոգին ազատվեց խեղդող գործոնից ու սկսեց սպիանալ քո աստված, քո թողած վերքի ցավոտ, միշտ նվացող լարը, թե կարը, Ֆրենկը հայրենակցիս հետ եկավ Երևան: Շրջեց ամենուր՝ ուր Աստված առաքյալներ էր թողել: Ասաց՝ Աստված սկսել է մեղքերիս համար ներողամտություն ցուցաբերել Հայաստանը, ասաց, Աստծու կացարաններից մեկն է ոնց որ՝ նստավայրը, գահարանը, գուցե Մասիսից Աստված եձրևա, եթե ժամանելու պահին հայտնվես բարձունքին: Հյուրասիրեցին աստվածավարի, շալակը կապեցին հայկական արտադրանքներով և Ֆրենկը իր հետ տարավ Հայաստան երկրի գթասրըությանը բնորոշող շատ փաստեր, զրույցներ… Իր ծննդյան օրը, երբ գործարարը չորս տասնյակից անցավ մի քանի ժամ դեպի հաջորդ օրը, զանգեցին… Անծանոթը շնորհավորեց Ֆրենկին և ասաց՝ ես քեզ չգիտեմ, չէ, ընդհակառակը՝ դու ինձ չգիտես, բայց իմ ականջը լսել է, որ դու խանգարում ես մեկ խոշոր միավորի ու չպիտի խանգարես: Գործավարը պարզություն խնդրեց մարդուց, բայց հեռախոսի լսափողը տու, տու, տու, Ես մեկ շաբաթ հետո մի ձայն ասաց՝ ակյդքան առատաձեռն մի եղիր, աչքի ես ընկնում, մի գլուխ բարձր ես կանգնել, կզրկվես «բարձրությունից»: Ֆրենկը աղջկան տարավ, տեղափոխեց այլ բնակավայր ու սկսեց հետամուտ լինել՝ էս ի՞նչ բան է, ի՞նչ են ուզում: Հիշեց Աստծուն ու օգնություն խնդրեց: Լսե՞ց… Նստեց թանկարժեք մեքենան ու գնաց աղջկա՝ Բլանկայի մոտ:

Աշխարհի էն մի ծայրում էր թաքցրել բալիկին: Աստված էլ չգիտեր նրա տեղը: Շենքի բակում շունը չկար: Կհաչեր: Մտավ ու կանչեց պահակներին: Ձեն չկար: Ֆրենկը նայեց երկնքին ու կարծես Աստծուն փնտրեց՝ բան ասելու: Երկինքը պարզ էր ու Աստծուն թաքցնող մի կտոր ամպ էլ չկար: Կոկորդը սեղմվեց ու կիսատ ձայնով կրկին կանչեց՝ Բլանկա, տիկին Էվի… Սոսիները ևս լուռ էին: Այսքան լու՞ռ է աշխարհը, այսքան անտե՞ր… Կոկորդից բղավոց հանեց ու վազելով հասավ մենավոր տան հոյակերտ շեմին: Դուռը բաց էր, բայց չէր շնչում շենքը: Անշունչ շենքից մտավ ներս: Նորից կանչեց հուսահատ ու կորչող ձայնով: Շենքը հաստատեց մարդու կասկածը: Ֆրենկը զգուշորեն բարձրանում էր աստիճաններով՝ շունչը պահած լսողության համար: Հայելու մեջ տեսավ համակարգչի էկրանը, որի վրա լողում էր անհասկանալի մի խճանկար: Քնա՞ծ է աղջիկս, մտածեց Ֆրենկը: Կանչել չհամարձակվեց… Հանկարծ չարձագանքի, հանակրծ վախենա, հանկարծ… Բլանկա՜, Բլանկա՜… գրեթե շշնջաց… Չի լսում, քնած է բալիկս, մտածեց հայրը: Մտնի՞, Աստված. մտնի՞ հայրը, հո՞ ձեռք չես տվել…Ես երկու, գուցե երեք քայլ արեց մարդը և աղջկան տեսավ՝ գլուխը համակարգչի սեղանին դրած: Քնած է, փառք քեզ, Աստված… Բլանկա, աղջիկս, քնել ես, քեզ թողել են առանց հսկողության… Ասաց ու ձեռքը տարավ դեպի Աստծու տված միակ բալիկը: Իսկ նա՝ չկար… հատակային արյունն էր կուտակված, կրծքին արյունոտ խուց կար, հոգին Աստծու մոտ էր արդեն, մարմինը սառած էր ու հենված սեղանին…
Շարունակե՞մ… Ի՞նչ ասեմ: Ֆրենկը գլորվեց գետնին ու երեսով ողողեվեց աղջկա արյունով: Հայրենակիցս պատմեց հետո, թե ինչ ասաց Ֆրենկը, երբ հեռանում էր երկրից:

«Ծնվել եմ ու դաստիարակվել օրինակելի ընտանիքում: Հայրս բժիշկ էր, մայրս՝ ուսուցչուհի: Աստված իր ձեռքով (այդպես էր թվում) իր արդար կարգով ներկա է եղել մեր օջախում: Հայրս շատ էր սիրում իր հայրական տունը, գոհ էր իր այն հարգանքից, որում ծնվել և դաստիարակվել էր: Հարգում էր ու առանձնակի հպարտությամբ էր խոսում «պետություն» միավորի մասին: Ֆրենկ, ասում էր, մոլորություն չապրես հանկարծ, հանկարծ գլուխդ չգցես, թե պետությունը պապդ է, կուտակածից կտա, կուտես քեֆ կանես… Պետությունը ես եմ, դու ես, էս երկրի հողն է, ջուրն է, օդն է, երկինքն է, մեր բաժին Աստվածն է՝ մեզ հետ: Քո տեղն էլ, իմ տեղն էլ գիտի Պետությունը՝ ակնկալում է բարեխիղճ հոգատար վերաբերմունք եղածի նկատմամբ: Նրան պահելով ես քեզ պահելու: Պաշտիր այդ միավորը՝ Աստծու ստեղծած ամենակատարյալ շինությունը՝ մարդկությանը հայտնի: Իսկ ես, ընկերս, հեռանում եմ ու հորս խոսքերը թողնում եմ անտեր: Պետությունը՝ ընտանիքդ է, քո կինը, քո երեխաները քո տունը՝ թեկուզ քառ.մ Իմ պետությունը իմ տան մեջ մեռավ՝ ինչ կարևոր է, թե Աստված ինչ կարծիքի է, պետությունը՝ ինչ: Հասարակությու՞նը, ե՞րբ է եղել միավոր, երբ են հաշիվ նստել… Նրա բյուր դժգոհությունների հետ… Վճարում է մարդը՝ թե ու՞մ, ինչի՞ համար, Աստված գիտի…»:

 Հայրենակիցս կիսեց ընկերոջ խուճը, համաձայնեց, որ դպրոցում և տանը՝ գոնե ազնվական ընտանիքներում, կյանքի օրենքներին ծանոթացնում են մեկ այբուբենով, հայտնվում ենք մեկ այլ իրականության մեջ ու սկսում ենք կմկմալ՝ կարծես տառաճանաչ չենք, էս գիրն ուրիշ գրեն ա, էս կյանքն ուրիշ կյանքեն ա, մենք էս խաղադաշտի հյուրերն ենք, մեզ ճնշում են սեփական տան պատերը, թե մթնոլորտը՝ ճնշում կա: Ըմբոստանալը չի լինելու: Մեր խալխին թասիբի դեմ չես հանի: ՈՒ չես համոզի, որ եղածը թասիբ չէ: Ինքը քոնն է, քո հարգանքի օբյեքտը, քո պարծանքը, քո քաշվելու պատճառը՝ որպես խոստովանության… դու ո՞վ ես, դու նրա ի՞նչն ես, քեզ տեսնելու առիթ չի լինելու՝ եթե ուսիդ բեռը ուսիդ տեղ պահելու ես՝ որպես անհրաժեշտություն, կարգ, կանոն: Ըստ էության՝ քո հայրենիքը ղեկավարն է, որից կախված ես: Դու ծառայում ես ոչ թեերկրիդ (պապերիդ թողած հողին, սարին, քարին, ջրին, շենքին, շինություններին և այլ հարստությունների) այլ կոնկրետ մարդու, որը քեզ հաց է տալիս: Որ ուրիշ մի ոք նախնիներդ ժառանգությունը խլել փորձի, քեզ հաց տվողի խաթրին չէ, որ պիտի գնաս, վերկենաս պաշտպանես: Ոտնձգություն է, քո երկրի «խալխին կպնել» է, խայտառակություն է, ծաղր է, կոպեկ չարժեն՝ տառերդ, հարուստ մշակույթդ, հրաշակերտ շինություններդ, քաղաքներդ՝ մեկը մյուսից աստվածապաշտ, ցեղիդ անունը նաիրի, մասխոդ, նոյդ… Ինչպես եղավ երկու հազար տարի շարունակ: Խալխի ասելով՝ «մերոնցից» ավելի շատ են իրենց կյանքի համար վախենու՞մ, քան՝ թշնամուց: էդ լավ չի, խալխ կազմող մարդիկ: Թշնամին սպանել կարող է, մերը՝ չէ: Հոգի՞դ… Մի տուր, հոգիդ մի տուր ոչ մեկին, պաշտպանիր նրան: Մի էլ թող որ ծանրանա, ամեն քայլափոխի նստեն էս ու էն ու «վարք» դրսեվորեն կամքի: Նա է քեզ պահողը… ոգու ամրությունը որոշիչ է, երակիդ պես անպաշտպան թողնես թե՝ վայ քո օրին: Հայրենիքը՝ առանց անպարտ ոգիների՝ կամացանա: Հռոմեացին ոգի գինը արյամբ էին ապահովել՝ հարկ եղած դեպքում: Ոգին էլ պետություն պահեց՝ հայրենիքի տանիք: Այլ բան է վարորդի խնդիրը: Մեքենան պահել է պետք: Վարորդը՝ եթե սեփականատեր չէ՝ կվատնի ու ցավ չի զգա: Լավ չի՞ պահում, միայն շահագործու՞մ է՝ փոխեք: Գույքը հո՞ չի դառնալու բողոքի իր հալից: Մի կետից դեպի էն մյուսը գնալիս՝ խնայողաբար վարի, փոսերը, խորթուբորդները լքի, ցնցումներից հեռու պահի ընթացքը, տեղ հասցնի անվնաս:

Ը՞վ կարող է պետություն վարել: Ժողովուրդը կարո՞ղ է տեսնել այդ մարդուն: Չէ, ինքը, իր մտավոր կարողությամբ ջոկի, որոշի ու անսխալ տեղադրի՝ այս մարդը էս ունի, էս ունի, էն ունի, ունի այն ամենը, ինչը պետք է՝ որ խալխին հեռու տանի ամեն հնարավոր փորձություներից՝ տաքից, սառից, խոնավից, չորից, փափուկից, կարծրից ու՝ էլ ինչ կտա ժամանակը… Կարո՞ղ է: Եթե հրապարակում խոսող հռետորի ելույթին հավատալու լինենք՝ ժողովուրդը… Սուտ է, ժողովուրդս, սուտ են խոսում, իրենք իսկ չեն հավատում ու ելույթից անմիջապես հետո՝ «…»: Դու երբեք, ոչ մի դարում, գոնե հայերիս համար, չես եղել որոշիչ: Կոմունիստների լիդերը 21-րդ դարի յոթերորդ տարում ասում է՝ «էսքան» կաթողիկոս ընտրած ազգին ընտրել են սովորեցնում: Անթիվ հարցականներից բաղկացած անհավատություն է, պարոն կոմունիստ, ասածդ: Կաթողիկո՞ս, պետությու՞ն, ժողովու՞րդ, ընտրությւոն: Ղարաբացու ասած՝ սըս. սըս է, սըս…
Կաթողիկոսը երկիր ղեկավարո՞ղ էր, թե՞ եկեղեցու ու նրա սեփականության (հողեր, շինություններ, հարստություն և այլ՝ ինչ համ ու հոտ ուներ մեջ, բայց «մեջքից կռանալը» չկա) տեր: Երկիր պահող էր թե, ու՞ր են մեր երկրի մայրաքաղաքներն ու ծովերը, լճերն ու գետերը, սարերն ու ձորերը: Բագրատունի Աշոտ երկաթին հարցրեք, նա կասի թե ուր էր կաթողիկոսը, երբ երկիրը հարձակաման թիրախ դարձավ: Մարզպետունի Գևորգ իշխանը ստիպված եղավ հանձն առնել երկիրը կայացնելու, իմի բերելու, համերաշխացնելու (էլ Ցլիկ Ամրամ, էլ Սահակ Սևադա, էլ ԳՆթունիներ… էլ Շապուհյան՝ Յուսուֆի դրածո) հայոց մեծերին… Կաթողիկոսը փախել էր, խաչը վզին, թե՝ ծոցում: Բա ասում էիր ու ասում եք խաչը փրկարար էր, ու կա, էդ ինչու՞ հազար անգամ ինչու՞ չօգտագործեց, կաթողիկոսը հայոց երկիրը հրոսակների հարվածից փրկելու միտում անգամ չունեցավ: Ամոթ, ամոթ, ամոթ… Գուցե՞ ասենք «էսինչը» փախավ, կամ, «էսինչը» օգնեց, էնինչիը սիրեց… Գուցե «կաթողիկոս» լինելը չէ, որ Ներսեսին պատմություն բերեց մաևդու հիշողությունը, խալխի կարծիքը: Ներսես, թե վազգեն, Սահակ, թե Գարեգին՝ լիարժեք մարդ, ոգին կենսատու, ինքը Աստվածավարի, կամ մարդավարի ասենք, խալխին ծառայեց, ծառայում է, ծառայելու է… Որ սիրտը չմղկտա, որ հոգին մեկնվի հանգստանա՝ թեկուզ ազգին սրի քաշեն, բայց կաթողիկոս է կարգված՝ (կամ ընտրված) ուրիշ գործոն է պետք, հրող, գուցե վախ ակնկալի՝ վերևից, ներքևից, կողքից ու իր գործին կպնի, էսպես կոպիտ ասենք… Խալխից կամ պետությունից պիտի «քաշվի» աստվածատուր անհատը, առանձնապես կաթողիկոսն ու նրա հարող միավորները, որոնք պետության հովանու տակ են 301-ից: 21-րդ դարի բնավորությւոնը մեր կողմերում ձևավորվում, նրանց հիշեցի էս առթիվ: Դասդ սովորե՞լ ես, հարցնում էր ուսուցիչը: Հա ասում էր, բա ոնց, սովորել եմ: Դե պատմիր… Սկսում էր… Էս ինչե՞ր ես ասում , այ տղա, դասից խոսա, հայերենով, կարգին, հասկանալի… Ասաց՝ ես պատմում եմ, հասկանալը՝ ձեզանից… ոնց ուզում եք…

Դպրոցում հետո իրար ասում էին՝ ես պատմում եմ, որ դուք չեք հասկանում, դրա համար ե՞ս պիտի պատասխան տամ… կարևորը, որ տղան չէր ընկճվել, ոչ էլ քաշվել էր չիմանալու համար, ընթացքից ստեղծում էր՝ հասկանաս չհասկանաս… Այ էս տնաշենի տղան, մեր դասարանցին իմ ժամանակակիցն ու ընկերը, էն օրն ասաց՝ բան չեմ հասկանում, թե էս մեր ղեկավարությունը ի՞նչ է անում, ի՞նչ է ասում… Ասացի՝ քեզ հիշու՞մ ես… քեզ էլ չէին հասկանում: Ասաց, իմ արածը՝ նրանց, չհասկանալը՝ ինձ էր վնաս… 40 տարի առաջ: Իմ չհասկանալն ու նրանց արածն էլ 40 տարի հետո՝ դարձյալ վզիս է: Այսինքն՝ ես, ասաց, էսպես եմ հասկանում: Ես մի ուրիշ պատկեր եմ տեսնում: քեզ և քեզպեսներին կրթել էին ուզում, ինչ էլ լինի, բայց դու, էս պետությանը և էն պետության (ցանկացած…) վզին ասեմ, թե հարմար տեղի սովորած, անձդ սկի միտք չունեիր նեղություն քաշելու, փոխարենը՝ քեզ հիմարի տեղ դնելը ընտրեցիր, շատ հանգիստ: Չհասկանալու շատ բան կա՝ թե էս պետության, թե էն անցածի ոլորտներում: Իմ չհասկացածի և՝ քոնի մեջ, էական շատ բան կա: Դու փորով ես ընկալում: Իսկ դա, ընկերս, սպարապետը, և ոչ միայն, փոխում է, որակը արմատապես է առանձնանում: Աստված, իր գործնեությունը ծավալում է (էր և…) իր իսկ կողմից տեսակավորած երակներով: Մի դեպքում արյունը մարդ է պահում, մյուսում՝ կենդանի, ասենք՝օձ, նապաստակ, առյուծ և այլն): Դրա համար է, որ հաճախ, իրար չենք հասկանում: Չեմ բացառում, որ Աստված գիտակցաբար է անում: Նայում ես՝ կարգին մարդ է, բայց նապաստակ է, կամ օձ է… Առյու՞ծ… Որպես կանոն, թե որպես Աստծու կողմից սահմանված անհրաժեշտ լծակ, թե մեկ ուրիշ կոմպոնենտ, այդ կենդանին հազվագյուտների շարքում է: Մարդկանց մեջ էլ.. Անհրաժեշտություն չի՞ տեսել, թե՞ չարժեզրկելու միտումն է առկա: Սա է՝ թե ինչու՞, մեզ չի ասում: Պետությունը ո՞վ ղեկավարի: գոնե այս հարցին կոնկրետ պատասխան չունի մարդը՝ որքան էլ հռոմեացի, կամ՝ Ռազմես լինի: Թուլամորթ մարդը սեղանի շուրջ էլ թող ցուցակում չլինի: Հա, թող սովից մեռնի: Մնա՞, մնա ինչ անի, ուտի՞… Ուտի՞… որ լափելը կարգ դառնա՞: Ուտող՝ միշտ էլ կճարվի: Կտանք, խոզի միս կունենաք՝ բարիք: Որ ժամանակի ու մնացած հայտնի չափերից դուրս գալ կարողանանք, հստակ կգիտակցենք ու հեղափոխության պես մի բան կլինի՞ երկիր մոլորակի բնակիչների կողմից: Ոչ, իհարկե ոչ: Դե որովհետև Աստված մի մեխի խփելու ընդունակություն տվել է, հետն էլ՝ յուրաքանչյուրին իր հայացքի, իր տեսակետի ընտրություն թողել: Ամենաանբարոյական կնոջ մասին մի շրջապատում՝ չէ, չէ մի քանիսը կելնեն բան կգտնեն կասեն, կմնաս շվարած: Սա է, որ թույլ չի տա՝ մարդն ինքնիշխան լինի ու համարձակվի ըմբոստանալ իր կյանքի ոչ կատարյալ ու անիմաստ բնույթի առթիվ: Որ ապրելու համար՝ մեզ աշխարհ բերելու ձևը սովորեցրել ես, ինքներս մեզ աշխարհ ենք բերում, ինքներս հայթայթում ենք, քո ասած, քո հուշած ձևով, ինչու՞ ես զարկում, մեջքներս կոտրում, խլում տանում, անտեր կյանքեր թողնում կես ճամփի…Հիմա էլ ես չեմ հասկանում թե ինչ պիտի հասկանամ, որխաթիրդ գտնեմ, քեզ շոյեմ, հետույքդ պաչեմ, որ ձեռք չտաս, չխոսես, ողնաշար չփշրես, հոգի չսպանես՝ կենդանի հոգի՝ զարկերակի աշխատանքը անիմաստ չկոչվի: Դա գիտեմ: Ոչ մեկին չես ասել, չես ասելու մարդավարի: Հազար կարծիք կա հազար պատմություն, հազար շինություն, թողած ժառանգության ծննդի, կառուցման, ստեղծման մասին: «Փարավոնը իր զբաղմունքը դարձրել է նաև պատմական ժառանգություն աշխարհի համար»: Մարդիկ են ասում: »Մարդու ուղեղը, ֆիզիկական ուժը, մնացածը կոմպոնենտները հազիվ թե նման կառույց «ունենալուն հերիքեին»: Սա էլ ասում է մարդ ու հաստատում իր ասածները: Սրանց սխալներից ոչ Քեոփսի բուրգն է տուժելու, որ էլ՝ լսողները, համա ոչ ճիշտ ընտրությունը, կարո՞ղ է վճռական լինել… Իհարկե, եթե ժողովուրդը իր ուսերին տեսնի եղածի ծանրության չափը ու ինքն իրեն գնահատի ու համարի, որ ավելի լավ ապրելու արժանի որակ է, տեսակ է: Հաղթանակած ժողովուրդը, թռչող ծտի պես է՝ շաք չունի, եղածը՝ քթութի արդյունք է լինելու… Իր (ղադիրը) արժեքը, իր կշիռը, էս երկրագնդի վրա ապրելու «սարքը»՝ պայմանավորված հաշվեկշիռի (ընդհանուր մարդկային արժեքների) մեջ պարունակությամբ մեզ թույլ տալի՞ս է պահանջատիրոջ ողնաշարով քայլել ու կուրծք պահել փորից առաջ: Սա պիտի պարզենք՝ առանց ավանդական կույր, ազգայնամոլների, չհիմնավորված, երբեմն սին հիմնավորումներով ուռչեցրած բացականչությունների: Մեր տեսակի հումքը չափարից այն դին ուրիշ որակ է ստանում: Որ երկրում ապրում է հայը, այն երկրի կանոներով է «նստումվերկենում»՝ ստանալով այդ երկրի իշխանությունների համակրանքը: Շատ լավ: Ամերիկայի հայը Ամերիկա է կառուցում, ֆրանսիացի հայը՝ Գրանսիա, Իրաքինը՝ Իրաք, ավստրալիացին՝ Ավստրալիա, Կատարինը՝ Կատար… Էլ ասե՞մ: Աշխարհում էլ պուճուր չկա, ուր հայ՝ եղած չլինի… էդպե՞ս: Նշենք նաև, որ բոլորն էլ երախտապարտությամբ են խոսում իրենց նոր հայրենիքի մասին ու շատ զգույշ: Այսինքն, պետությունները՝ ուր հայեր են ապրում, դժգոհության տեղիք չեն տալիս) մեծ հաշվով, ջրի երեսինը) կամ՝ ներողամիտ են, խելամիտ են, հնազանդ են վերջապես «այդ հայերը»: Էս առթիվ մի բան հիշեցի: Եղբորս ավագ դուստրը՝ Լուսինեն, փոքր էր՝ Լուսին, էն հարևանի աղջիկը՝ Մելոն, քեզ որ տեսնում է, ծիծաղում է վրադ, հենց նոր անցավ ու հռհռաց: «Քաք ա կերալ…»: Լուսին, Արփի տատիկը, թաքուն էլ լինի, ծիծաղում է վրադ, երեկ եմ տեսել, որ եկել էր… «Քաք ա կերալ»: Լուսին, Նաիրա տյոտան ստրաշնի ծիծաղալա քեզ վրա, համարյա մազաղա ա ըրալ… «Է՜ վեչինչ, երևի ինձանավ չի ծիծաղալ, վեչինչ, Նաիրա տյոտան վեչինչ, թող ծիծաղե…»: Տեձսա՞ք… Լուսինեն, տատին անգամ չներեց, բայց Նաիրա տյոտային… Ինձ հիմա ինձ հուզող հարցի պատասխանը. էդ ինչու՞, հազար անգամ ինչու, ուրիշ պետությունում ուրիշ կարգուկանոնը սրբորեն պահելը՝ հոգու ուսի, ողնաշարի, և այլնի պարտք է, իսկ մերում՝ «….»: Մի բան կա, կա՝ էն էլ էական, շատ չեչոտ ու դժվարամարս հանածո է, տղերք:

—«Հավը ձվից, թե՞ ընդհակառակը: Օրենքի բացակայությունը, թե՞ օրենքի շրջանցում: Օրենքը մարդկանց բանի տեղ չի դնում, թե՞ մարդը՝ օրենքի: Երկուսն էլ առկա են: Ո՞նց «որտեղ»: Հայրենիքում, մեր հայրենիքում, էն որ սփյուռք չէ: Օրենքը ն/գ շրջանային բաժնում, թե նախարարությունում մեկը չէ՞: Ըհը, ուրեմն պատիժն էլ պիտի համապատասխանաբար լինի՞: Ահա: Պիտի, բայց… Օրինախախտը էս երկրի քաղաքացին է, բայց… Այ էդ «բայցի» մեջ է ճահիճը: Ասում են շատ հնում, երբ Հայաստանը դեռևս Ուրարտու չէր (այսպես են գրում գիտնականները՝ ոչ հայ) իսկ Եգիպտոսը փարավոնի իշխանության տարածքն էր, կառուցում էին քիչ, բայց ամենակատարյալ կառույցներ: Իբր Եգիպտոսում եղած ապշեցուցիչ շինությունները ստեղծել է եգիպտացին՝ փարավոնի հրամանով, նրա նշանակած ինժեներներով ու երկրի բնակիչների ուժերով: Դեմ չեմ: Եթե դրանք երկրացի մարդն է ստեղծել, ապա թող լինի այդպես: Ուզում եմ հասկանալ, թե այդ մարդկանց ինչն է հրել սխրանքների, ինչն է մղել հոգու հանգստության, որ նրանք հոգի են դրել այդ անկրկնելի կոթողների հիմքում, պատում, քարի մեջ վերջապես… Փարավոնի բարի վերաբերմու՞նքը, իշխանության գթասրտությու՞նը, հայրենիքի նկատմամբ եղած սերը (ի դեպ՝ ես այս արտահայտությունը համարում են շինծու և մոլորեցնող կաղապար) հարգա՞նքը, թասի՞բը… Ասենք՝ նվիրվածությունը: Ինչի՞ն նվիրվեր, ինչու՞ նվիրվեր… գուցե մտրակի՞ տակ, գուցե՞ ողջ մնալու պայմանով, գուցե՞ մեկ ուրիշ բռնության միջոցով… Իսկ եթե դրանք կառուցել են ստրուկներ… Ստրուկները՝ պատժված մարդիկ, գերիներ, հանցագործներ… պարտատերեր, սուտասաններ, անպատասխանատու մարդիկ, գողեր, օրինախախտներ տարբեր տեսակի ու որակի… Կարո՞ղ է… Չեմ ուզում հավատալ, թե անորակ մարդիկ կամ նրանց աշխատուժը, կամ նրանց «պարտքը, կարող էր վերածվել հրաշալիքի… Ի դեպ, ապացուցվել է, որ անգամ գլադիատորները կարող էին ազատություն վաստակել՝ իրենց գեղեցիկ մարտով, ճանաչեվել ժողովրդի սիրելի, ստանալ կայսեր ներողամտությունը, հաղթող ճանաչվել անընդհատ երկու կամ երեք մենամարտերում: Եվ եթե տարբեր ժամանակներում այս կամ այն ռեժիսորը (կամ սցենարիստը) միտված են եղել հին աշխարհն ու նրա կենցաղը ներկայացնել դաժանությունների ֆոնի վրա, դա ոչինչ չի ասում իրականության մասին սպառիչ ուվեչջնական: Կարելի է հասկանալ դաժանությունը խալխի գլխին թափող կայսեր տրամաբանությունը: Նրանք ընտրել են ամենավստահելի ու փորձված ձևը, եթե խոսքը գնում է պետության անվտանգության, երկրի բարգավաճման և այլ անհետաձգելի խնդիրների մասին: Եգիպտացիները թողել են անջնջելի հետք՝ (կառուցելով անկրկնելի բուրգերը, սֆինքսը հրաշակերտ և բազմաթիվ ահռելի չափերի հասնող արձան և այլն)) և ոչ մի խոսք կոնկրետ կառուցողների մասին: Պիտի ենթադրենք, որ դրանք մահկանացու բնակիչներ էին եգիպտոսի, որոնց կամքին ենթարկվեց նման հավերժություն: Իսկ թե ինչն է նրանց մղել այդ սխրանքին՝ մեր հետևությունը թողնենք, օգտվենք այդ գործոնից: Ի՞նչը կարող է (երկրի քաղաքացին՝ երկրի ամենաորոշիչ ռեսուրսն է) պետության բարգավաճմանը խթանել… Ընդհանուր ու վերացական թվացող այս հարցը էլեմենտար ընկալում ունի նաև: «Իրար պահենք, իրար շահենք» արտահայտությունը թե որ պատի համար է տաշվել՝ չեմ ասի, չգիտեմ, բայց գեղավարի ասած՝ որ պետությունը չտեսնի մարդուն, նրա հետ չկապի իր գոյությունը՝ հոգ չտանի նրա առողջության համար, մաշկի վրա չզգա նրա վիշտը, հույսը պիտի դնի խալխին ստրկացնելու «կարգուկանոնը» կիրառելու վրա թե դա ինչպես կտանի հեռուներ և ինչքանով հարազատ կկոչվի այդ «հեռուն» իր «ներ»ով… Գանք տեղ հասնենք ու նոր տեսնենք կամուրջը փլվա՞ծ: Որ «կամուրջը փլվելու» է՝ Պողոսն էլ գիտի՝ Պետրոսն էլ, բայց որ էդ կամուրջը նրանց պետք չի, փլվելը փույթ ա՞… Պիտի հոգսերից, տան հոգսերից տան մարդիկ թեթևանան, ուշքները հավաքեն ու սկսեն ազատ ու անկախ ուղեղով, հանգիստ ու բաց հոգով հասկանալ, թե ինչքան մեծ ու հպարտ հասկացություն է Պետություն կոչված միավորը: Այն՝ որի համար մարդկությունը արյուն է թափել ու շարունակում է, որի կարոտը քաշել ենք մենք՝ հայերս, որի ղադիրը բոլորից շատ պիտի իմանանք ու գուրգուրենք յուրաքանչյուրս իր փայով»: Ապունց Հայրապետի թոռն է ասողը: Սրանց պապը քյոխվա է սպանել՝ նստել: Սովետը բանտից ազատել է էդ մարդուն: Քյոխվան «կոնտրա» էր, իսկ «կոնտրան» պիտի պատժվի իր էության համար: Սովետը պետության տեղը չիմացողին՝ «ցույց էր տալիս», որից հետո, հազիվ .մոռանա» մարդը, խելքը գլխին մարդը: «Տեղը չիմանալը» թող որոշի օրենքը, ազգային ժողովի կողմից սրբագրվի, բերեն տան խալխին՝ կարդացեք ու իմացեք: Էլի խալխին, էլի օրենք, գրողն ու տարածողը դուրս մնացին: Որ ուժը պատում է նաև «օրենքին» բանի տեղ չդնի, այ էն, էն որ կամ նախագահ է, կամ նաչալնիկ է, կամ դրանց տան անդամն է, կամ անդամի փեսան, բարեկամը՝ էն՝ որ երևանում էլ կա, բաքվում էլ, թիֆլիսում էլ, Մոսկվայում էլ, Փարիզում էլ, էն մի մայրացամաքում էլ…

Եթե լուսնի վրա մարդ ապրելիս լինի՝ պիտի որ ունենա: Ամենուր, որտեղ մարդ՝ էնտեղ «իմուքու», բայց խակը, խակը «վեր անել» չի կարելի, կամ ինչի՞դ է, խակը ինչի՞դ է… Մեկն ասում է՝ էդ խակը ուրիշ աչքով լավ էլ հասած է, հավատում եմ, որ էդպես էլ կարող են տեսնել: Բայց չի լինում, երկու տեսակետը մի իրականության համար՝ վեճի առարկա է: Ուրեմն իսկական աստվածային նորմ է, որը գործոն է, լծակ է, անհրաժեշտություն է, առանց դրան Աստված չի կարող ղեկավարել իր «տարածքներում»: Ուր գնա մարդը, եթե իր ծննդավայրում օրենքը դուրս է խաղի կանոններից, խաղի կանոննեը՝ օրենքից: Այդ մարդը թող լինեմ ես: Ապրեմ Սովետի երկրում, հասունանամ, Սովետը աչքիս առաջ կործանվի, ես հայտնվեմ մի երկրում, որ Աստված ձեռքերը խաչած նստի ու ինձ և հայրենակիցներիս թողնի տարերային մի հալում: Սկսե՞մ… Սովետական բազմազավակ ընտանիքի զավակներից մեկն եմ: Մեր տունը հսկա ժայռաբեկորի կրծքին է ասենք, կամ թառած է քարի կատարին, կամ տողին կպցրած է Աստծու ձեռքով այնպես, որ ժայռը փորձում է տունը պահել իր դոշին, իսկ տունը փորձում է պոկվել, կամ թռչել, կամ ժայռի աջակցությունից ազատվել, կամ ոչ մի կապ չունենալ քարացած քարի քարե հատկությունների հետ ու լինել անկախ տուն՝ կարծես ուզած ժամանակ մի քայլ վերև, ներքև, կողք տեղափոխվելու ընդունակ է նաև: Ե՞ս ընդունա՞կ… Տունը, տղերք, տունը, մեր էն քարե տունը ու թե տեղափոխվելու, մեկ քայլ անելու… Էդ ինչեր արեց, ինչեր արեց, մեր էդ քարե շինությունը… Հայրս իր հորից ժառանգություն չէր ստացել: Թթի այգի էլ ունեինք, հողակտոր ունեինք՝ հաց էինք քամում կամ պոկում: աղբյուր ունեինք: Մեր տան գլխավերևից սկսվող քարե կածանի ավարտը համարվում էր աղբյուրի թացը: Շատ հեռու էր: Սա էն աղբյուրն է, որ մերոնք մի քնաի հարյուր տարի առաջ մեր այ էդ գյուղ գալիս, հեռավոր մեկ ուրիշ բնակավայրից (այս մասին հետո) քոչելիս եկել հասել են այս սարալանջին, հիմնվել են ժամանակավոր, աղբյուր են հանել մի մետրից ու մնացել են այնքան, մինչև տներ են շինել տղամարդիկ ու տնավորվել: Եղբայրներից մեկը, որի ծոռն է հայրս, գուցե՝ կոռը, մեր այ այս տան հիմքն է դրել: Հիմնավոր շենք է ,առան էլ ունի, գոմ էլ կա ընդարձակ, ցախ էլ ենք պահում չոր՝ թոնրի համար կտուր ունենք՝ տակը մերն է՝ ցորենի գարու ու մթերքների պահեստ է: Գինին ու օղին՝ տնից մեր ճաշելու տեղից շատ մոտ է: հայրս էլ, նրա հայրն էլ հացի էին նստում խմիչքով, բարի լույսը մի բաժակ արաղով էին նշում, մի մի ձու թնխարավ կուլ տալիս: Մնացի հորս ժառանգության մասում, աղբյուրից հասա «զավտրիկին»: Կոլխոզը պապիս այգին, հողակտոր, կոբ, էլ ինչ կար «ուզեց», որ ընդհանուրից բոլորին փայ հասցնի, սոված մարդ չլինի: Հանուն Սովետական պետության ու մեր գյուղի, տվեց պապս, տվեց ու ասաց մեզ պահող պետության համար եզ էլ կդառնամ կլծվեմ: Կեցցես՝ ասացին խորհրդային մարդիկ, օրինակելի կերպար է, Սովետը կարիք ունի նման գյուղապետի: Հայրս ու նրա եղբայրը պապական տունը կցան տվին ևս մի քանի պատ, տանիք դրին ու հպարտ իջան գյուղամեջ՝ «դուքանի առաջը»: Քացախ խմող Արտաշը երեխա չուներ, բայց շատ էր սիրում բալիկների հետ խոսել, բան հարցնել «կանեփ» տալ՝ ժեվեր: Էս ու էն ասում էին՝ Արտաշը լավ մարդ է, բայց օջախը պահող չունի, խեղճ, խեղճ մարդ: Ես էլ լսում էի ու կեսը չէի հասկանում: Հերս ու պապս էլ էին կրկնում ու իրենցից գոհ զրույցներ էին անում: Մեր տանը 13 շունչ կար: Պապս ասում էր՝ օջախի հավերժությունը ձեր ուսերին է: Հորս ու նրա եղբայրներին էր ուղղում: Նայում էի, երևի նայում էի նրանց ուսերին՝ ոչ հավերժություն էի տեսնում, ոչ իմաստի տեղը գիտեի: Աշխօր էին անում տան հասունացած տղամարդիկ, կանայք օգնում էին: Կով էին պահում, ոչխար, հավ, ղազ, հնդուհավ: Այծ չունեինք պապս ասում էր՝ անկարգ կենդանի է այծը մատղաշ ծառերի շվիները քլպում են անխնա: Ջուր էինք կրում էլ ով, աղբն էինք մաքրում գոմի, խոտ էինք ճպռոտում բերում հայվանը ուտի, որ շատ կաթ տա: Տատս ասում էր՝ մի կռոճ պանիրը մի հացի չի հերիքում: Մի տաշտ հացին՝ մի շաբթվա հավաքած կաթի պանիր է գնում: Հացի խնդիրը լավ էլ լուծել էին մերոնք: Յոթ տղա մի հայր որ ելնում էին՝ տան հոգսերը մեղմանում էին: տատս իրիկունները պատմում էր անցյալից, լավից, վատից, քյասիբից, հարուստից ու վերջում շեշտը դնում օջախի, էդ մեր տան հասարի (ընդլայնման խնդիր կար) վրա: Սուրանից քար պիտի բերվեր մի սենյակ էլ պիտի կառուցվեր, որ պսակվող լինի՝ չքոչի: Պապս իրիկվա մի հացի ժամանակ ասաց՝ ըունը հրելով չի շենանում, որ էլ՝ ձգելով պիտի քերծը փորվի:Ասաց՝ ես կգծեմ, նշան կանեմ, քող կկապեմ: Քար կրեցինք, հա, ես էլ հետները: Էս ու էն ասում էին՝ հալալ է տղերքին էլ, թոռներին էլ: Պապիս պապի մուրճով ժայռի դոշին պապիս գծագրով, պատի համար հիմք տաշեցինք, ես էլ հետները: Ասում էին՝ գյուղը պահող տղերք են, սրանք ապրողն եմ… Սովորում էինք նաև, մանավանդ՝ ես: Գերազանցիկ էի: Լավ հոկտեմբերիկ, պիոներ էի օրինակելի, կոմսոմոլ,՝ որից պիտի անթերի կոմունիստ առաջ գար մեր երկրի հզորությունը ապահովեր, մեր օջախը շենացներ, գյուղը երկինք թռչեր՝ որ ցնծությունից խալխը իր զրույցներում մեր անունը հոլովեր: Գյուղը, մենք էլ գյուղի թևին, գնալու էինք հավերժություն: Հիսուն, մանավանդ վաթսունական թվականներին մեր գյուղի թռիչքը ապահովող դետալներ «ստացանք»: «Բա՞,- ասաց տարեցներից մեկը, ու կակարդով փափախը գլխից հանեց,- Սովետ կասեն սրան, էս սարից էն սարը ճինջեխ գցի, դուք տեսնենք»: Մեր տունը ավտոտրանսպորտի համար նախատեսված չի: Դուքանի առաջից մինչև մեր տան դարպասները (հազիվ թե դուրպաններ) դիք ժայռերի շարվացք է՝ կարծես դրա համար էլ էինք շնորհակալ՝ մանավանդ որ՝ ցեխ չէր լինում երբեք: ութի մասով հեռու է, բայց բեռնած էշի համար հարմար է ու բեռը ամբողջովին տեղ էր հասնում: Իսկ քարե շարվածքի վրա էշը հաճախ էր չոքում՝ հրաժարվելով բեռի հետագա տեղափոխումից: Մի օր հայրս ասաց՝ ժամանակ կգա «վերտալյոտով» տուն կգանք: Էդ օրը քունս չտարավ (մերոնց հետ գործ չունեմ նրանց մասին չեմ պատմելու մանր): Մտածում էի՝ էդ ոնց պիտի լինի, այ մարդիկ, գուցե մեր կովերն էլ վերտալյոտով տանենք՝ մեր աղբյուրի կանաչոտներում արածեն, աղբը վերտալյոտով տեղափոխենք, էլ էշը ինչների՞ս է… Խեղճ էշեր, անտուն կմնան, կթափառեն անտեր, կմրսեն, կսատկեն: հայրս չի՞ խղճա… կխնդրեմ, կովերի հետ կտանենք, կբերենք… տեխնիկան էլ մի բան չի, վնասներ կտա, մտածում էի ես ու էշերի հոգսը մեջս՝ այլլևս չէի ծեծում՝ թեկուզ ինչքան էլ էշություն անի: Մի օր էլ գյուղը լուր եկավ, թե «ամերիկացի» Ավագը գյուղ է գալիս: Տարեցները գյուղամեջում քննարկեցին այս լուրը ու որոշեցին՝ Սոքվետը մեղմացրել է իր վերաբերմունքը դեպի հայրենիքի դավաճանները: Հորս հետ միասին Ավագը ռազմաճակատ էր գնացել կամ տարել էին: Ավագը պատերազմի կեսին թե մի քիչ պակաս, ռազմաճակատի մի հատվածում հաջողությամբ դուրս էր պրծել ու հասկանալի կամ անհասկանալի ճանապարհներով հասել Ամերիկա: «Խթը»ն թե ոնց է հանդուրժել՝ հիմա Ավագը գալիս է տեսակցության: Հայրը վաղուց էր մահացել ախպերքը կենում էին ու հասցրել էին նվերներ ստանալ Ամերիկայից, այդ թվում՝ «Վոլգա» ավտոմեքենա: հայրս ու մեր տնեցիները հաշտ ու խաղաղ ընդունեցին լուրը: Հորս դպրոցական ընկերն էր, հարևանն էր: Որոշել էին սեղան գցել, հյուրասիրել, որ չասեն… ըստ մերոնց՝ կասեին: Հայրս ասաց՝ չտեսություն չանեք՝ հետո ինչ Ամերիկայից է գալիս, ամերիկացի է… հորս որոշումը պապս էլ ընդունեց ու «միտը պահեց»:

Ավագը եկավ: Քանդեց, Ավագի գալը գյուղիս թռիչքը չեղյալ հայտարարեց ու մեր տան հոգսերը ծանրացան ու պինդ նստեցին մեր միակ էշի վրա: Կամ էշը մնաց իր տեղը ու որպես անփոխարինելի ներկայացուցիչ գյուղի՝ հաստատվեց: Ավագը գյուղ եկավ շատ վերևից, վերտալյոտի թռիչքից բարձր ու ազդեցիկ մտավ գյուղացիներիս պարզ ու միամիտ աշխարահայացքի համեստ ընդունարանը: Հազար կամ քիչ պակաս պատմություններ հերթի կանգնեցին «դուքանի առաջ» հրապարակում: Հրապարակը ուղանկյունի կլիներ, եթե տեփնանց Երվանդի փոքր տղի համար մի «կրավաթանոց» սենյակը չկառուցվեր: Եթե դա չլիներ՝ մեր գյուղում մի ընտանիք պակաս կլիներ, մի դասարան կփակվեր ու էլի ինչեր, բայց փառք Երվանդին: Աստված կապ չունի: Ավագին Ամերիկայում ո՞վ տվեց տեղ, տուն, գործարան… Ըհը, այ էդ եմ ասում: Ավագի պատվին սեղաններ հերթի դրին: Ամենահարուստները պատիվ ունեցան առաջին շաբթվա ընթացքում հյուրասիրել ամերիկացուն: Ասլան քեռին ասաց՝ իբր գեներալ է, կամ մի հայտնի գիտնական է, կամ հեղափոխական է, որ սրան ղուլուղ են անում ջաններով նիընհկած: Հետո պարզվեց, որ սև ավելի «ձեռնտու ղոնաղ» է… Ղոնաղ կանչողները ակնկալիքներ ունեին խայտաբղետ: Օրինակ «դուքանի առաջ»-ին խոսք եղավ, թե երեքին խոսք է տվել «վոլգա», մեկին «մոսկվիչ»: Հայրս Ավագից իմացավ, որ մեզ համար, մեր ավանի «պասիրկա» է ուղարկել Ավագը, բայց Խաչատուրը չի տվել: «Посылторг»-ի աշխատողն ասաց՝ թող քո հասցեով ուղարկի, թող «довостребование» ուղարկի… Հայրս ասաց՝ որ պետք լինի՝ ինքս եմ առնելու, ամերիկացուն չեմ մուննաթ ընկնելու: Աչքիս շատ բարձրացավ հայրս, հպարտ, Ամերիկայից ու նրա քաղաքացուց անկախ հայրս, մեր գյուղի ամենալավ հասկ հավաքող, հունձ անող, խոտ հարող, ճեխ անող, էշ բեռնող բազուկը պինդ հայրս, Սովետական փառապանծ բանակի սպա, Բեռլին մտած, բայց չմնացած, Եվրոպան ոտքի տակ տված, հինգ մարտական շքանշանակիր հայրս, պապիս հույս, մեր քարե տան սյուն, բայց Ավագի սպրոցական ընկեր հայրս: Ավագը հորս գանգատվեց մի օր երեկոյան: Հարցրեց, թե էս գյուղացիները էսքան խարջերը ում հաշվին են անում, սպոնսո՞րն ո՞վ է: Հայրս պատասխանեց: Ավագը ջինս հագած ղոնաղ գնաց: Գյուղացիք ասացին՝ ամերիկացի, ամերիկացի, ղադագից շալվար է հագել, կարգին կաստիմ չունի: Ավագը Հարությունանց կտրին կանգնեց, դեպի ձորը, հետո դեպի կարմիր քերծը նայեց ու ասաց՝ Ամերիկայում տուալետի թղթի կոնկուրս է, իսկ էստեղ դեռ «պեզնիգն է գործում»: Հետո շատ կասկածելի զրույցներ շպրտեց մեր՝ Սովետական, կենցաղի հասցեին: հորս դուրը չեկավ ու ասաց՝ զինքդ գավաքիր: Ավագը հավաքեց ու փափուկ դրեց լեզվի տակ: Ամերիկացին չի՞ հավատում, որ մեր գյուղը թռիչքի է պատրաստվում: Հորս հարցրի, բայց պատասխան չստացա: Ուրեմն ճոպանուղի չի լինելու, վերտալյոտ չի զբաղվելու մեր կենցաղով, բայց էշը մնալու է իր տեղը՝ իր բոլոր էշություններով: Կարո՞ղ է Սովետը «պատվադիտ» անի: Էդ ո՞նց կլինի… Բա՞ կուսակցությունը, բա՞ ընկեր Լենինի պատգամները, բա՞ հնգամյա պլանները, բա՞ սոցպարտավորությւոնները: Բա՞ կոմունիզմը… Ավագի ասածը գլուխս մտավ ու սկսեց խոշորանալ: Ամեն օր, ամեն «Время»-ից առաջ սիրտս ու հոգիս կծկվում են՝ մի բան ասի, մի այնպիսի որոշում լինի, որ մեր գյուղին էլ բաժին հասնի, գոնե հասնի «դուքանի առաջ»: Դպրոցում, պատմության դասին, ուսուցչին հարցրին մեր գյուղի ապագայի մասին: կմկմաց ու պարզություն չտեսա: Հա՜ ա՜… Դասերից հետո ինձ կանչեց ու հանցավորի պես խոստովանեց…

—«Վստահ չենք քայլում, տղա ջան, դու պիտի հասկանաս, երկիրը պատերազմից ուշքը չի հավաքել, որոշ անհարազատ էլեմենտներ երկիրը քանդելու լուրջ քայլեր են ձեռնարկում: Ձեռքը, սովետի ձեռքը պիտի հզորանա, երկարի, որ մեզ էլ հասնի: մեր գյուղը շատ հեռու է այդ երակներից: Մեր նախագահը հաճախ է լինում մոսկվայում, շփվում է, փորձ է փոխանակում, բայց տեմպը էն չի, քեզ եմ ասում, իմանաս, բայց բալտատ չանես: Որ էսպես գնա… Չեմ ուզում ասեմ, բայց դա կլինի… Կդատարկվի, գյուղը կքոչի, պրյամոյ եմ ասւոմ, կքոչեն, էստեղ ջահելին չենք պահի, չի լինի, աղբի հոտից, կովի թրիքից, ցախ կրելուց, ջուր կրելուց, բեռ տեղափոխելուց էլ որն ասեմ… կփախչի ջահելը: Դու կմնա՞ս… Ցորենը կրում եմ տուն, հետո կրում ջաղաց, հետո ջաղացից տուն, էշով ջուր կրում, խմոր անում, շալակով ցախ բերում, թոնիր վառում, որ մի կտոր հաց տամ տանս: Քաղաքացին մտնում է երեսուն կոպեկ տալիս հաց առնում, բուլկի հաց՝ տանում տուն: Մենք ի՞նչ գործի ենք: Կդիմանա՞նք:
Ավագը չդիմացավ, ասաց՝ գնում եմ Երևան անցկացնեմ մնացած օրերը: Հայրս ասաց՝ լավ կանես շուտ գնաս, իսկ Ավագը ամերիակցու հայացքով նայեց հորս ու նրա կողքին կանգնած գյուղացիներին: Կար, նրա այդ նայելու մեջ վիրավորող նետեր էլ կային նետված, բայց հազիվ տեղ հասնող, որովհետև գյուղացիները, որոնք Ավագի պատճառով քանի օր է աշխօր չեն անում, չեն կարդում ամերիկաու աչքերինը, դեմքինը, կամ կարդում են՝ ոնց որ ես լատինական տառերը… «Ավագը մեր սիրելի Ավագը, մեր գյուղացին՝ Ամերիկայի ձորերում ու սարերում, խորթ և օտար աչքից կամ աչքերից .տուժած» միշտ օտար, միշտ որբ Ավագը»:

 Ավագը վերջին երեկոն անցկացրեց հորս ու նրա մտերիմների հետ: Հարազատները դեմ էին այդ «հանդիպմնը»: ԿԳԲ-ի ագենտ է հայրս իբր, «իբր»ը ես եմ ասում, բայց ինքս էլ չգիտեմ ու չէի իմանա… Հիշում եմ՝ մի նախկին քաղաքաբնակ ասաց՝ Ավագին «վերբավատ» անելու իմաստը կորած է, ինքը խաբար չունի «Խթը»-ին հետաքրքրող թեմաներից, չի էլ ունեցել գուցե: Իսկ ես ավագին համարեցի իմ թշնամին… Ինչու՞… «Կորոճչողը» կամ գյուղն է կամ՝ իր տունը: Ինքն ու կինը առանց ժառանգ են ապրել հիսուն տարի, բայց քրոջ աղջկան որդեգրել են ու ապրեցրել իրենց երկհարկանի տան երե քյալլին… Գորգեր պատին, հատակին կարպետ, առաստաղը ներկած, փալաքյաները կարմիր փայտից, դրսում օջախ (բուխարիկ) առաջին հարկում՝ օջախ, վերևում՝ օջախ, պեխե փադը ճրղոտած տարսած, կարտոշկան, Բաքվից, ինչու միայն էդ, ամեն բանից ուղարկում էին, անգամ ասետրինա, իկրա… Բայց խոսքը սրանց կորչելու մասին չէր… Ուրեմն Ավագը… Եթե անգամ ճիշտ է, ապա այդ «ճիշտը» ինձ ամեն առավոտ քնից հանում է ու սգալու, ողբալու, հեկեկալու մթնոլորտով ինձ կախում անորոշության թոկից: Հորս թե ասեմ՝ վերջս կտա. «արա, այ նեմցի քլյուսար, դեգյունի պես ցեց կացած պեն փեշակ չոնիս, կլյոխդ լցալս զիբիլավ, տեսուտեն քյինիլավ կենումս էս տանը…»: Հետո կասի՝ էգուց չէ էմին օրը կնիկդ մի խոխա է բերելու, բայց քնելու տեղ չես ունենալու, էդ մասին մտաշիր: Այսինքն՝ պատ պիտի դրվի նորից, կցան տալով յասնենք կողքի ժայռին ու սպասենք պապիս ու տնեցի ավագների որոշմանը: Հանկարշ թե ասեն՝ ժայռը պիտի դեն տանք, պիտի… Հանդիմանե՞լ, հակաճառե՞լ, դժգոհե՞լ… Պահո՜, պահո՜… Փլանքյասաց տոնն ա՞… բայց էսպես ապրել չիր լինի: Կամ պիտի համոզվեմ, որ ավագը .բալտուն» է ու «կոնտրա», կամ պիտի նրան համարեմ «ճիշտ», բայց՝ արյունս պղտորող մի մարդ ու անձամբ իմ թշնամի: Դպրոցի շենքը քյոխվի տունն է: 1908-ին են կառուցել աղուհացով, մաճառով ու գիով, թթի օղով, թխծրած հացով՝ պողի վրա: պապս էլ է քար դրել էդ պատին ու վարձը ստացել: Մինչև շենքը չփլվի՝ նոր շենք շինելու մասին գյուղսովետը չի հիշելու: Խոսք կա, թե հետևի պատը ճաք է տվել ու կանաչ է բուսել շատ փարթամ: Նոր շենք կառուցեն ու գյուղը քոչի՞: Չէ: Սովետը ավելորդ փող չունի՝ շինի, սարքի ու թողնի անտեր: Ուրեմն սպասում եմ դպրոցի նոր շենքի շինարարությանը: Սա է փրկությւոնս: Ավտոբուսի մասին էլ են խոսում: Ասում են՝ մեղք են, հնադարյա գյուղ են պահում, աճ կա, որ ավտոտրանսպորտի խնդիրը լուծվի, մարդիկ չեն հյուծվի: Օրինակ հորեղբայրս երեք կմ ճանապարհ է կտրում հասնում միջնակարգ դպրոց, (մեր գյուղում ութամյա է) դաս տալիս, էդքան էլ կտրում ու տուն դառնում: Մերոնք ասում են՝ սա կյանք չի: Որ կյանք չի՝ մերոնք կլցվեն դժգոհություններով ու մի օր «լավ կյանքը» մեզ կկանչի իր գիրկը: Մենք չենք դիմանա ու կհանձնենք մեր տունը, մեր չքնաղ բակը, մեր կարոտագին ժայռերը, մեր մեջքը, մեր հենք Սուրանը, կլքենք հարևաններին ու… Իսկ մեր դպրոցում կամ քյոխվի տանը ուսուցիչները շատ լուրջ և հետևողական ուսուցանում են սովետական կրթության սահմաններում, և գյուղի մասին հոգատարությունը համարում են կուսակցության առաջնահերթ խնդիրներից մեկը: Որ Սովետական մարդու կյանքը հսկողության տակ է՝ էդ ապունց Հայրապետն էլ գիտի: Վերջ: Ավագը իր տեսակետը իր Ամերիկայից այլևս չհանի, գոնե մեր գյուղ չբերի:

«Տելեվիզորի էկրանը բացվեց մեր գյուղում ու ինձ թվաց, թե ես նրա գյուտարարն եմ, իսկ այս գյուտը գյուղը կամրացնի էս քարերին, սարերին, ձորերին: Ապրեք, ժողովուրդ ջան, տեսեք, տեսեք սովետի ձեռքը ինչքան է երկար, որ Ղուզղունա քարին էլ է հասել: դենը՝ Աստված է իր դրախտով: Ամերիկան կապ չունի թշնամության հետ՝ գոնե ուղղակի: Թշնամին փշալարերից էն կո՞ղմ է: Քո ունեցածը խլողը, քոնը ավերողը, սպանողը ինչ է, որ թշնամին էլ չի: Հույսս խլեց, թե սպանեց, թե ուղղակի չեղյալ հայտարարեց… Ես այլևս չունեմ, կամ գզգզված, տեսքը փոխված, իմաստազուրկ, կամ հարցական, կամ՝ էլ ինչ որ կար՝ էն չի: Պապիս մուրճով, քիթը սուր մուրճի կտկտոցով քանի տղամարդ, քանի ամիս, քանի սեղան, քանի զրույց, քանի մաղթանք, քանի բարիլույս, քանի մեջք ենք, կերտել կռացել վերկացել ու մեր շատ հաստատուն ու մնայուն կարծիքով հպարտություն ենք բերել մեր տան կրծքին, անգամ քարե: Էս մարդը՝ ամերիկացին, իբր մեր համագյուղացին, մի բերան խոսքով խփեց ու՝ փառք մուրճին, փառք կրակին, փառք երկրաշարժին, փառք պատերազմին, փառք քեզ աստված… Ասաց՝ ձեր արտաքնոցը ծղոտից եղել է, հիմա էլ հնացած, ժանգոտած ժեշտի, կարդոնի գույնզգույն կտորներով եք ծածկել, իսկ Ամերիկայում մարմարե հատակ ունի հասարակական արտաքնոցը ու կոչվում է տուալետ: Իսկ ես հիշեցի կամ միտս ընկավ, որ գյուղում էլ, գուցե քաղաքում էլ, ասում ենք՝ «տուվալետնի ստոլ» կամ տուվալետ ու հասկանում ենք սեղան: Էս մենք երբ պիտի մարմարը հասցնենք մեր գյուղ, մեր մառանի մի անկյունում սև քարերը մարմարապատենք… ջուր քաշենք, էլ ինչեր անենք, որ Ամերիկային հասնենք՝ գոնե էս հարցում: Բա փոսը, մեր ժայռերը «մեր զուբիլկով» չեն քերվում: Բա ջու՞րը: Օխտհորի աղբյուրից 24 ժամում մեկ տոննայից պակաս ջուր է ծորում: Չէ: Ավագը իմ թշնամին է: Մեր գյուղը որ լսի այս մասին՝ ավագը ուրիշ ելք չի ունենա, թշնամի՝ էն էլ էն յառլիներից: Մեղքը Խթը-ինն է: Ինչու գա, ինչու՞ կզակին տա, ինչու՞ ես, էս հասակում, դեռ ոտքի չկանգնած՝ չոքեմ, թշնամի ունենամ: Քաքուռը պատին կպցրած կամ թխած, խալխը չի անհանգստանում, չի մտահոգվում որ Ամերիկայում, որ մեր գյուղում, որ մի ուրիշ տեղ՝ այլ կյանքեր են սպասվում: Որ համն առնի՝ ատամի տակ կմնա՞… Քմալանց Մանիշակը կամ նրանց հարսը, կամ հարսի քույրը՝ որ հարևան գյուղում է հարսություն անում, ե՞րբ են զինք փշրելու, կտրից գոռալու՝ «վատ կյանքին՝ ոչ…»: «Կորչի քաքուռը, գազ մատակարարեք»: «Ջուր՝ մեր անլվա մարմիններին, ծարավ կովերին, ոչխարներին, բոստանին…»: Դիվերսիոն, խառնակիչ, հրահրող ասեմ գուցե, պրովակատոր, չէ, մի ամբողջական խոսք չկա, տամ էդ Ավագի ճակատին, կպնի ու մնա դրոշմ: Բա Սովետի մարդուն, սովետի հողում, Սովետի օրոք գաս «մուծիտ» անես կործեն մաչին ինդի անիս, քյինի՞ս… ու մնաս անպատի՞ժ: Ես ինձ չեմ ճանաչում, ուզում եմ զայրույթս օգտագործեմ մտքիս կամ մտածողությանս տեղաշարժերը կասեցնելու, բայց էդ շանորդու ասածները ուղեղս կեղտոտել են, դարձրել են եչկու կիսագունդ՝ տարբեր տարողությամբ ու պարունակությամբ լրիվ կամ՝ գրեթե տարբեր: Ուզում եմ իմանամ՝ մերոնք ինչպես պրծան Ավագի տրոհիչ, վարակիչ, կործանարար «ժամանումից»: Չեն խոսում: Բայց դուքանի առաջ կա, կա, ես դրա ինչն եմ ասել, գոնե միայն ես տուժեի, ես ինձ կմաքրեի, մի ձև կմշակեի ու կձերբազատվեի… Դպրոցի հին ու հեղինակավոր ուսուցիչները քողարկված, որ ուղղակի սովետից դժգոհեցին: Սա էն ժամանակները չի, որ պնգլ ասեն: Չուբանանց Արսենը կազեթ կարդող, աշխարհ տեսած մարդկանց հետ նստած զրուցած, հաց կերած, քյեֆացած մարդ է ու ասաց՝ մղափուն, մղափուն, մղափունս ա կյամ, ստի եշումս ու հասկանումս վեր կորչողնա…

 * * *
«Տելեվիզորը» հայերեն չգիտեր: Ադրբեջանական երգեր, պարեր, հումոր, կինո, թատրոն՝ ինչքան ուզես: Սովետական բազմազգ պետության ինտեռնացիոնալիզմը մեզ համար ուղղենիշ էր ու ապրելակերպի որակ: Ռուսերեն կինոներ, համերգներ ու ֆուտբոլ: Մեռնում եմ ֆուտբոլի համար, մի կերպ ենք տեսնում խաղացողներին ու նրանց գնդակը, բայց ուղղություննը շատ կարևոր էր, հակառակորդի տեղը գիտես՝ հերիք է: Եթե քո թիմը աջից է, ապա ձախի վրա գնացող գնդակը կարող է գոլ լինել: Գոլը կարող է չերևա պարզ, բայց մի շարք հանգամանքներից կհասկանանք, որ… Մեր գյուղի համար խաղադաշտ սարքել չի լինի՝ ֆուտբոլի: Գնդակը եթե դաշըից դուրս եկավ, Աստված էլ չի պահի, եթե ուզենա էլ: «Արարատի» խաղը լսում ենք ռադիոյով՝ երկրորդ խաղակեսը միայն: Մերոնցից միայն հայրս էր ֆուտբոլասեր: Մեր գերդաստանի պապերը ֆուտբոլի մասին հազիվ լսած լինեին, իսկ պապս ԼԸԽԸ-ի բալելշիկ էր: Ասում էր Ստալինի տղան լավ պահում էր տղաներին: Յավ պահող ղեկավար պիտի շատ ծնվի: Լավ տուն պահող մարդն էլ մեր գյուղին օգուտ է: Պանիկյորներին ու վախկոտներին պատերազմի ժամանակ պատժում էին: Նույն բանի համար խաղա օրերին չեն նկատում, կամ լավ չեն նկատում, կիամ չեն ուզում… Մեր հարևաներից մեկը մնացածի փոխարեն խոսում է, իր փոխարեն պատ են շարում ախպերքը, տղերքը, հայրը: Ասում է՝ դոլչավ կլխեն ճուր ածելավ յեխտը վերչիկամ, այ մարդիկ, մեր շենումը տանա ավիլ իննականչի, մունք էլ թմզլականչընք… հարյուր տարե: Հորեղբայրս էլ, էն մեծ հորեղբայրս, ամենամեծ ու կրթված հարազատս, Երևանում, համալսարանում, ինքնուրույն, կայարանում փող վաստակելով, ինքն իրեն հագցնելով, կերակրելով, ծխելով, դիպլոմ ստացած հորեղբայրս էլ… պրովակատար հարևանիս խոսքը կուլ տվեց ու խղաղ վեր կացավ… Բայց ես սպասում էի, թե կողքից աչքը չհանելը սխալ կհամարեն՝ մանավանդ հորեղբայրս: Ամեն օր լուրեր եմ հավաքում գլխումս մշակում, համը առնում, նորից տփտփում, մեկը հանում, մեկը ավելացնում, աղով, ջրով, կանաչով, խառնում մարսում՝ մինչև հաջորդ առավոտ…

 Տատս հորս ասում է թոնիր վառելու ցախ չունենք, ալավ անող ցախ է պետք… Հայրս, որ մինչև այդ համբերատար լսում ու շալակում էր տան ցանկացած բեռ, ասաց՝ խելքը գլխին մարդը վերկենա գնա ծմակը՝ մի կմ չի, երկուսը չի, ցախ շալակի, գլորելով, տեղից տեղ, սարից ձոր, ձորից սար, բերի հասցնի թոնիրը, կրակ անի, հաց թխի խոխա պահի, հա՞… Պապս կծկվեց ու հազի միջից ասաց՝ կա… Ես պատրաստվեցի գնդակահարության, կամ ինձ կյանք պիտի պարգևեին հանկարծ, կամ մի հորիզոն պիտի լուսավորվեր ինձ անհայտ երկնակամարում:
—Հը,- ասաց պապս,- ասա, ամա կադրյել խոսք ասա, որ կրթությունդ անտեղի չկոչվի:
—Ասեմ՝ պիտի խոսքդ չհաստատեմ, ասեմ…
—Որ թույն կա մեջդ՝ նշանց տուր նայե՞նք:
Տրաքտորիստ հորեղբայրս հորս պաշտպանեց, իսկ տնեցիների մեծամասնությունը շունչ չքաշելը գերադասեց՝ գոնե այդ պահին: Հայրս պահանջեց՝ հորեղբայրս իրեն պաշտպանություն չկազմակերպեցի, կիրթ հորեղբայրս գնաց ջուր խմելու, գրեթե հավասարակշռված պահ ունեցանք պայթյունից առաջ, պապս հարցը կրկնեց՝ «ուրիշ ելք կա՞, բալա…»: Բալան նորից ասաց՝ հա ու լռեց: «Քոչենք պրծնե՞նք, հը՞, բեյնամուս ասեն մեզ՝ հնամյա ցեղին… Գիտե՞ս էս տան ամեն քարի համար քանի ակոս քրտինք է կաթել կնճիռներից, քանի ջահել բազուկ է քերծվել, քանի ոտք է քարի տակ մնացել, քանի աչք է ջուր կտրել, տանիքի սպասել… հը՞… Էլ ասեմ, թե «ելքդ» պահում ես, բայց առաջդ կտրող չկա, ուզում ես, գնա, գնա համա էլ ետ չեմ ընդունելու, էդ էլ իմանաս»:

Ես մի կամաց ասացի՝ պապի բոլորին թույլատրու՞մ ես… Ասաց՝ դու հենց հիմա էլ կարող ես չամադանդ կապել: Ես վիրավորվեցի, վերքս ցույց տվի պապիս ու տնեցիներին: Արձագանք չկար, ես ապշած էի՝ պապս էն չի ասում, էն չի անում, խոսքս էլ անտեղի քարի պես ընկավ ու ոչ ձեն հանեց, ոչ հանել տվեց: Հայրս աշակերտի էն լավ աշակերտի ուշիմությամբ գոտին կապեց, ցակատն առավ ու սարն ի վեր՝ դեպի ծմակը: Ասացի՝ ես էլ գամ: Համաձայնվեց: Մեջքներովս ցախ բերինք, ուրեմն հաց հասցրինք տուն: Պապս հառաչեց կամ հոգսերի տակ լինելը շեշտեց: Տատս ասաց՝ ըրթունանց տունը շուտով կդատարկվի: Երկքու եղբոր մի հարկի տակ Աստված ժառանգ չտվեց: Արուսի մարդը Բաքվում ամուսնացել է 60 տարեկան հասակում: Զինա քույրիկը Ապրես անունով եղբոր դիակը ստացավ բանակից՝ չբացեցին: Ասլանի տղանները այլևս ետ չեն գալու: Փոքրը Բաքվում է գլուխը պահում, մեծը՝ Հայաստանի Մեղրի քաղաքում կամ՝ ավանում, Կոլյան ու Ծովիկը երկու տղա մի աղջիկ են հասցրել երկրի մարդկային ռեսուրսին, բայց մեկի հույսին են՝ էն էլ՝ հարց է: Սրաթանց տանը մի սուրու մարդ կա, բայց ոտքի կանգնածը միայն Էնիկն է: Հավ, ճավ, կով, ոչխար են պահում, Ամերիկայից օգնությւոն էր ուղարկում Ավագը՝ վայ հոգի… Էլ ո՞վ մնաց… Սաղաթելի տան ուշքը դեպի արևմուտք է: Արևը մայր մտնելիս սրանց տանը մոտ մեկ ժամ հանգստանում է, հովանում ու գնում իր ճամփով: Անասնապահությամբ են զբաղվում տղերքը: Արևածագը սրանց համար չէ: Որ արևին սպասեն՝ օրը մթնած կդիմավորեն: Սաղաթելը որ վեր է կենում՝ տղերքն էլ հետը: Բա սրանք մարդ չեն՝ ձեն հանեն, դժգոհեն, քոչելուց զրույց անեն: Սրանք քոչողը չեն, սրանք գյուղի ապրուստը քաղաքի բարոյալքված կենցաղի հետ փոխեն… Ասում են Սաղաթելը կասկածելի հեռու է պահում տղաներին: Ինքը քնեց՝ տելեվիզորը կանջատի: «Брак по италяхский» կինոյի համար «սալդաթսկի բլյախան հանեց, սութունին կապեց տղերքին ու սկսեց տլսմել: Մայրը, կինը, հորեղբայրը, հարևաններից մի քանիսը պղատանք են արել, որ ների… Սաղաթելն ասել է՝ սրանք անջախ ստի պեներավ կզբաղվին, պա կոմունիզմը հուվա՞ կառուցլական, ես էլ էսա պրծալ ըմ: Գյուղի մեծերը կտրից չիջան, բայց խոսք գցեցին ներքև՝ մինակ Սաղաթելավը պեն չինիլ: Սաղաթլը մենակ տեսավ իրեն՝ կոմունիզմ կառուցողների մեջ՝ գոնե այս պահին, մեր գյուղում: Հաջորդ անգամ գլխիվայր կկախի, լսվեց, նման մի բան լսվեց: Մեծերը ասածներին այլևս բան չավելացրին, միայն գլուխները ճոճեցին:

 * * *
Կոմունիստական կուսակցության համագումարներից մեկի բացման օրը Բռնդուրանց ցեղը քոչեց: Տնամեջը տվին բարեկամներին: «Քյասիբ քյուսուբի» մի թել էլ չտվեցին: Պատմության ու հասարակագիտության ուսուցիչն ասաց՝ որ ուզենա քաղաքական աստառ կտան, գործը կբարդացնեն, հանգիստ չեն տա, կտուժեն բոլորն էլ: Երգի, աշխատանքի, բիոլոգիաի և քիմիայի ուսուցիչը պռոշից պոկեց սիգարետը, մի թանձր քաշեց ու փոքսի պես փսացնելով ասաց՝ որ գնալը ադաթ ընկավ՝ Բեռլինի պատն էլ չի օգնի: Չինական պարիսպն էլ… Որ ուզենամ, ասաց, դպրոցը կփակվի: Սա որ լսեցին ուսուցիչները՝ ուսուցչանոցը չստացավ, դարձավ չարաճճի դասարանների հավաքական: Խեղճին պատուհանից «դուրս հրավիրելու» փորձ էլ եղավ: Դիրեկտորը նիհար բռունցքը խփեց սեղանին: Սեղանը դիմացավ՝ բայց ուսուցիչները՝ ոչ: Ասացին՝ գնա, թող գնա, ազատիր, թող գնա, մի տեսնենք ոնց է փակվում հարյուրամյա դպրոցը: Չորս առարկաների ուսուցիչն ասաց՝ չէ հազարամյա, ձեր տունը շինվի, մի բան էր, զրուցեցինք, մեկն էլ ես ասացի: Նեղացած դուրս եկավ գնաց: Մի տարի, մի տարի էլ չքաշեց: Կնոջն ու դպրոցական երեխային վերցրեց խեղճ մարդն ու քոչեց Գռոզնի: Դպրոցը չփակվեց, բայց զգացվեց մարդու բացակայությունը: Տնօրենը կամ դիրեկտորը մանկավարժական խորհուրդ հրավիրեց ու մեղքը իր բարակ վզից հանեց: Էս ու էն ասացին՝ խշտեցին խեղճ մարդուն, ընտանիքը վերցրեց գնաց: Մեղքը չկիսեցին՝ մնաց օդում: Մեղքը մի կտոր հաց լիներ՝ կմնա՞ր… Գյուղը քթից էր հանվելու, հետո, շատ հետո… ԷԴ քիթը քանի մեղքից պիտի տուժեր՝ որ տեղ հասներ:
Ես ու հասակակիցներս դպրոցն ավարտեցինք ու գնացինք սովորելու: Այդ տարի առաջին դասարան եկած երեխաների համար դպրոցի դիրեկտորը ելույթ ունեցավ: Ծնողներն էլ բան չհասկացան: Դասատու չունենք, ժողովուրդ, անհասկանալի ի՞նչ կա: Ո՞նց թե… Բա հարյուրամյա դպրոցի առաջին դասարանը որ էսօր չկա, տաս տարի հետո սովորելու գնացող կլինի՞: Տունդ քանդվի Ավագ, էս ի՞նչ արիր… Սովետ, էս ինչե՞ր ենք տեսնում: Դանդաղ մեռնում ենք՝ խաբար չունենք: Վայ մեր տունը, վայ մեր մարաքը, վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ մեր չքնաղ բակը, մեր կովերը, մեր կտուրը՝ որտեղից Թիֆլիսը երևում է, մեր, մեր, վայ մերը կորչի մերը էլ վայելող չլինի՞, մեր անտե՞ր, մեր տունը առանց մե՞զ… Մտածող կլինի՞, էսպես շարունակվել չի կարող: Համագումարի դրույթներում ուրվագծվում են շատ հզոր ծրագրեր: Ճոպանուղին առայժմ չէ, բայց գյուղի կյանքը քաղաքի կյանքին «մոտիկացնելու» մասին շատ են խոսում: Ընդհուպ մոտեցնելու հնարավորություն ունի Սովետը: Ջուր, ճանապարհ, դպրոց, մանկապարտեզ, մշակույթի պալատ կամ՝ տուն, էլ ի՞նչ մնաց… Ճոպանուղին թանկ է ու առայժմ կսպասի… Հա՜ գազ, գազ մաքրություն, հարմարավետ կյանք սովետական գյուղացուն: Ամերիկայի գյուղերում ժողովուրդը տեսնես ոնց է ապրում: Մեր օդը չունենա, մեր ջուրը չունենա, բայց ջուր շատ կունենա, մեր բնությունից աշխարհում «Շվեցարիայում» կա մեկ էլ: Գազ կունենա, ճանապարհները ասում են «ատապլենի» գցած է, սար ունենան՝ ճոպանուղի կսարքեն հաստատ, թող ունեն, հարուստ խալխ է: Մեր գյուղացին Ամերիկայում սեփական զավոդ ունի «կանսերվի», մի տես ամերիկացին ինչեր կունենա… Համբերություն, այսքան շատ համբերությւոն Աստված էլ ում բաժին հանած լինի… Տատս հացը անձամբ է թխում: Մայրս օգնում է մի թեթև, տատիս կամքին հակառակ: Մերոնց, մեր ընտանիքի մնացած ընտանիքներում էլ այս մասին առարկելու առիթ չի «լինելու», անգամ՝ եթե լինի: Տատս սալահատակի վրա տաշտը բացում է, ալյուրը մառանից կամ «պահեստից» ջամով կրում, ինչքան պետք է՝ 60 հաց է թխում, մոտ, գուցե պակաս կամ ավել: չորս օրում ուտում ենք: Ամսվա յոթ օրը թոնիր ենք վառում, յոթ անգամ ալյուր «շաղ տալիս», տաշտը խտտած հանում երկրորդ հարկ, խմոր անում, նորից ներքև, հասցնում՝ թոնրի մոտ, ու տատս յոթ օր՝ առնվազը, խաշվում է էդ կրակից, էդ կռըպեցուրից հոգնում՝ թեք ընկնում: Պապս ու որդիները ասում են՝ հերիք է, տուր թող հարսերը թխեն… Տատս թոնրից էլ կարմրում է ու աչքերը ճակատին դարսում՝ հալա մեռալ չըմ… Ամերիկայում տատիս նման տատ չի ապրել, չի ապրելու: Պատճառները աստվածային ծագում ունեն երևի: Ոչ տատս կուզենա ամրիկացու կենցաղով ապրի, ոչ ամերիկացի տատը կգա մեր գյուղ կենա… Չնայած չէր խանգարի, որ եղածը խառնեինք ու կիսեինք: Եթե տելեվիզորը եկել է հասել մեր գյուղ, ապա աշխարհի երեսին եղածը, մանավանդ չեղածը, կտան տելեվիզորին, սա էլ կփոխանցի նաև տատիս: Հարցը նա է, թե տատս ինչպես կընդունի «փոխանցվածը», կամ կընդունի՞, կամ «կհանի՞»: Չեմ ուզում խորանամ այս մտքի վրա, ինքս ինձ հրում եմ բոլորովին այլ անդունդ, բայց ելք ունեցող: Համա տատիս խմորը «վաղը» հունցող չլինի վայ թե… Իմ նշանած աղջիկը ասել էր՝ հաց թխելը հիմարություն էլ չի եթե, ավելորդ չարչարմունք է: Գյուղում հաց վաճառելու մասին չեն խոսում: «կալաջ» հաց որ ասում էինք, տեսել էինք: Բաքվեցի հարուստ մարդ, երկու տարի մեր գյուղում ապրեց, «կալաչ» հաց էր թխում իր ընտանիքի համար ու ծախում էր դրանից: Հրաշք հացեր, հրաշք, առ կեր… Տատս այն ժամանակ էլ «զուբով» նայեց հացին ու չկերավ: Պապս ասաց՝ լավ հաց է, բայց սրան սովորելը՝ տուն կքանդի: Հացը թանկ չէր, մենք էինք շատ, փողը՝ քիչ: Գյուղը քաղաք գնալու ոչ հալ ունի, ոչ՝ շանս: Գյուղը՝ ես ու դու, կամ՝ մենք ու դուք չէինք: Իսկապես միայն մարդիկ հավաքվեն մի հովտում, մի բացատում, մի անտառում, մի անապատում, մի կղզում՝ հետո՞… Կունենանք զանգված, մասսա, ամբոխ, հավաք և էլ ինչեր, բայց՝ գյու՞ղ: Հիմա վերցնենք մի հարյուր տուն կառուցենք, թողնենք դուրս գանք, սրա անունը ի՞նչ տանք հետո: Առանց բնակիչ՝ գյուղ չի, միայն «բնակիչներ»ը գյուղ չեն՝ որ բոլորը իմաստուն լինեն, բոլորը գյուղատնտես լինեն, բոլորը ամերիակցի լինեն անգամ՝ լինելու բան չի: Գյուղացին որ կա՝ ուրիշ, այլ ազգի նման բան է: ռուս գյուղացին, բելառուս գյուղացուց չի տարբերվում: Ավելի հարազատ են, քան հարևան քաղաքացիներւ: Գյուղացու ու խիղճը ուրիշ որակ ունի: Քեզ լսում է, ուշադիր լսւոմ է, քեզ մարդ է տեսնում ու գնահատում՝ առանց ակնկալելու… Մեր գյուղացին իր կենցաղից չի բողոքում՝ չնայած չէր խանգարի: Ասենք դուրս գան դուքանի առաջ կանգնեն ու գոռան՝ վերտալյոտ, վեր-տա-լյոտ… կամ տաք ջուր, տաք ջուր, կամ գոնե՝ ջուր, ջուր… Այսինքն գյուղացին իր պետությանը «նեղություն չտալն» է սովորել, սովոր: Պետությունն էլ .լացող» խալխից երկյուղ ունի՝ աշխարհի որ ծայրում էլ ստուգես: Երկու վեդրո թութ ենք հավաքում թաքուն, կոլխոզի, հիմա կոլխոզի, բայց մերպապական ծառերի տակից, դողալով, ամաչելով, վազելով բերում բաքմազ եփում կամ արաղ քաշում: Էս է մեր օգոիտը՝ էն էլ վայ՝ հոգուն, վայ՝ տարան… Մի օր էլ ասացին՝ ով խոզ է պահում՝ թութ է գողանում, շտրաֆ ենք անելու, մեր ինչի«ց է շտրաֆ ուզում կոլխոզը: Մեր տանը դասատու էլ կիա, տրաքտորիստ էլ, պիոներ էլ, կոմսոմոլ էլ, պարտիական էլ՝ հարյուր տարվա ստաժով… Ավագի չափ էլ չկանք՝ մեզ էլ ներեն, մի քիչ, երբեմն, բայց՝ ներեն, որ ապրելու ցանկությունը չպարտադրվի, որ կենալը ծանր չլինի, գոնե կենալը:

Կենալ ցանակցողները գյուղի որ մասուը կկազմեն ու կկազմե՞ն… Բերդի, նախկին բերդի տարածքում հիմա մարդ չի ապրում: Բայց գյուղը նաև այդ հողակտորի վրա էր ու հզորություն ուներ: Ժամանակը բնաջնջեց բնակավայրը: Թե ով ուր գնաց, թե ո՞վ, ինչու՞, հազիվ ստույգ ասեմ: Հիմքի քարերը պահպանվել են: Տեսնում ես՝ տունտեղ է եղել, կացարաններ են մնացել անտերության մեջ, օտարացրել ժամանակին ու նրա բնակիչներին: Քոլերը ծածկել են օջախ կոչվող երբեմնի շնչավոր պատերի անցյալը: Կարծես դիակներ են՝ առանց դագաղի: Ծառերը այնպես են վերացել, որ հողը այլևս իր վրա չի վերցնի նման առաքելություն ու սնուցելու շնորհը պիտի չհերիքի այգի ունենալու այդ մասում: Կոշտացել է սարալանջը, արևից չի օգտվում, կնճռոտվել է՝ վշտից, թե վիրավորանքից, թե՝ լքումից, թե՝ անտարբերությունից: Չես հասկանում՝ տեղի՞ն է, իրավացի՞ է այս անշունչ, անխոս, անատամ, անզարյութ, մոռացված այս հողը: Որտեղի՞ց, ինչպե՞ս, հանուն ինչի՞ մարդ գտնվի, բերվի այս մասում կապվի, ապրեցվի, շալակին մնա: Առանց ողնաշար կամ փշրված ողնաշարի՝ չեղած մեջքին տեղավորվի մի կերպ ու ասի՝ եկել եմ շենացնեմ հարազատ հայրենիքս, հա՞… Կար, կային, շեն ու շենացնող, շենացին… Աստված խաղից հանեց դրանց: Խաղի կանոններն էլ փոխեց: Այսինքն՝ այս խաղում գործելու է մի կանոն, որին հարազատ է նրանց օգտվող խալխը: Կիսատպռատները, դաշտում մնացածները, նրանք՝ որոնց Աստված չի թոխել առայժմ՝ ձենները չկտրեն էլ՝ մի հաշիվ է: Խնդիրը, ինձ համար չպարզված այս բծախնդիրը չի հուշում, թե ե՞րբ է սկսում իմ, երբ՝ քո, երբ՝ նրա խաղը: հետո՝ որ խաղը սկիզբ ու վերջ չունի, մուտքդ ու ելքդ Աստված է որոշում՝ էլ ի՞նչ կանոն: Որ կանոն չունի՝ ինչի՞ց բողոքես, ինչի՞ սահմաններում պահանջդ տեղավորես, փռես, շաղ տաս… մտնում ենք՝ մտնելու են՝ դուրս են անելու՝ այ քեզ կանոն: Խաղի մեջ չմտած՝ հանել է, կեսին մոտիկ՝ հանել է, մեկ մեկ ասեմ՝ խաղս չի հերիքի, հանում է չի հարցնի, չի մոտիվավորում, վեճի մեջ չես մտնի, չի լսի՝ թեկուզ մտիր, թեկուզ ինքդ դուրս արի, բայց կրկին ետ գալդ չկա, այ էս կանոնը շատ հստակ ու միակողմանի գործում է: Հիմա ուզում եմ գոնե թեթևակի պարզեմ, թե ես՝ երբ, գյուղը՝ երբ, այս խալխը՝ երբ, որ եզրերը միացնելու ջզնքերս կիսատ չմնան: Տագնապից՝ ինքս եմ հանելու ինձ: Որ մեր գյուղի բնակիչները իմ այս տագնապից խաբար չունեն, իրենք չեն պահում՝ պակա՞ս են ապրում: Էնիկին մի թեթև իմաց տվի, որ ինքն էլ ընկղմվի «ջրիս» մեջ կամ՝ ճահճիս, կամ հորիս, կամ փոսիս, կամ անդունդիս ջրերում: Ասաց՝ էդ ու նման անհարմար ու նեղ, խոնավ ու վտանգավոր տեղերից հեռու եմ՝ քեզ էլ չեմ երաշխավորում, իմ հոր հերն էլ անիծած՝ քոնն էլ, եթե տակը ուրիշ էլ կա՝ նրանց էլ, ես իմ բաժինը ապրելու եմ՝ որտեղ քեֆս տա, որտեղ հաց լինի, հաց, տաշտի հացը չէ, հաց, սեղանին դնելու ապրելու երեխա պահելու հաց: Բա ձեր տու՞նը, Էնիկ… Կանչեցին, լսեց, բայց չպատասխանեց: Էսա ես էլ գնալու են սովորելու, գյուղը մնալու է «ժամանակի» ձեռքին: Ժամանակին բոլոր ժամանակներում չեն վստահել: Կտաս կգնաս, կգաս՝ ոչ եղել է, ոչ տեսնես, ոչ ուզես՝ առանց երկխոսության վճիռդ կկայացնես ինքդ՝ էնպես, որ քեզ գոհացնի, ցավ չզգաս, կամ «տանելդ» չվերքոտի եղածչեղածդ: Պիտի չտաս, րոպեին էլ չվստահես պիտի, եթե կարող ես անտարբեր մնալ տվածիդ համար: Գնում եմ սովորելու: Ուզում եմ կանչեմ «ժամանակ»-ին, ասեմ ես գնում եմ գործով: Էս, էս, էս, սրանք՝ քեզ եմ թողնում, կպահես, մարդավարի, տիրոջ հոգատարությամբ, կպահես, բան չպակասի, չտուժի, չմաշի, չկոտրվի, չընկնի, չպատռվի ու մի շարք ինչեր «չ»ով: Վստահելի չէ, ժամանակը մարդուց էլ դաժան է, չէ անտարբեր է, չէ չի վերահսկում ինքն իրեն… Որ մի հիսուն տարի գյուղս պահեր՝ ոնց ասեմ՝ սառնարանու՞մ, չէ կոնսերվացներ ու կես դար հետո հաներ՝ մեզ էկ հետը տար տիրող ժամանակին, այ դա ուրիշ օգնություն կկոչվեր: Հիսուն տարի հետո գրեթե Ամերիկային հասած կլինենք, իսկ Ամերիկայի համար գյուղ պահել քաղաք դարձնելը հաճույքի հավասար գործ է: Ռուսաստանի մի քանի քաղաքամերձ գյուղերում ֆերմաներ կան՝ մտնես ու թրիքի հոտ չզգաս: Վագոններով, վագոնետկա են ասում նրանք, սովորական ռելսերի վրա, սովորական սայլերով գոմաղբը հանում են տանում պահեստավորում ու վաճառում, բա ՞նց, վաճառում են՝ Ամերիկայի նման, նրանք ամեն ինչ վաճառում են, բայց հայրենիքի դրոշը շատ են սիրում, այնքան շատ, որ ես էլ եմ սիրում: Նրանցը նրանց նման արտասովոր է ու հանելուկային անհասկանալի: Էս մարդիկ Աստծու դոբրոն ունենան թե, մեզ կուլ կտան: Վախկոտ են, կինոներում են մեծ-մեծ խոսում: Ռուսի մոտ՝ հեչ են: Բայց նրանց ֆերմերի կենցաղը մեր գյուղում լավ էլ կապրի, ցնցումներով՝ բայց կմնա, կկրծենք, ստեղից ընդեղից կտաշենք, կկտրենք՝ որը «խանգարի» կամ «մուրճ» ուզի, կտանք կջարդենք՝ հետո կպարզվի, որ դա մի մատով էլ կլիներ: Մի մտերիմ ամերիկացի լիներ, մոտս նստեր ես հարցեր տայի, ինքը պատասխաներ: Օրինակ՝ ոնց անենք, որ մեր գյուղը մնա, մեր տունը պահի, մեր քարաշեն, հոյակերտ, անջուր, հոգսով լի տունը ժամանակից չտուժի: Եթե ասի՝ տունը պահենք՝ գյուղը մնա, սուտ է: Արտաշին ու Հարություն պապին ես ոնց հասկացնեմ, նրանք ոնց հասկանան, որ առանց ժառանգ՝ տունը չմեռնի, ապրի ծառի նման, ինքը իրեն կանաչի, ծաղկի, պտղաբերի, ածուն ապրի, ձմեռը դիմանա ցիկլը ավարտի ու էսպես շարունակ: Ավագի նմանները շատանում են՝ վայ գյուղի օրին: Գյուղը թրիքո՞վ է գյուղ, էշո՞վ է գյուղ, ջրի պակասո՞վ է գյուղ, չդժգոհող մարդկանցո՞վ է գյուղ անհասկանալի միամտությամբ զրուցող խալխո՞վ, թե՝ քաղաք չլինելու պատճառով… Գյուղը բեռ է դառնալու՝ (ոնց ասեմ էլ) որ ծանրանա: Բեռ, որից ազատվելը մեղք է, շալակիդ՝ չես պահի: Եղածի գծանկարն եմ ասում ընդամենը, ոնց որ ասես՝ հարսանիք ու վերջ, էլ նկարագրելդ պիտի չլինի, որովհետև հարսանիք կոչվելու համար էդ միջոցառմանը մարդիկ տարիներ շարունակ պատրաստվել են, ծրագրել են, բանավոր հարսանիք են արել, սեղանին խոսք են ասել, լսել, ուրախացել, ապրել, ապրել են դրանով ու պատմել չի լինի մի բերանով, մի լեզվով, մի տարում, մի տեսակ, սպառիչ… չի լինում, չի եղել, պիտի չլինի՝ այլապես էդ հարսանիք չէր, հարսանիքը մեծ, անսպառ, քաղցր, լիցքավոր, փառավոր էջ է, մի ամբողջ գրքի փոխարինող: Դրա համար էլ ասում եմ «բեռը», որը լինելու է ըստ Ավագի, ըստ գյուղի հեղինակություններրի ըստ նաև էության՝ հակառակ իմ կամքի, շատ շանր, չեչոտ, բազմանկյուն միավոր է, որը ունի հինգ չափ՝ գումարած Աստվածատուր ամեն մի արժեք, որից օգտվում է ողջ երկրագնդի մարդկությունը:

Երեկուսի կամ՝ էն անգե կուսի աղջիկները շատ են, քան՝ մեր թաղումը, կամ՝ ներքե կուսին: Մի դաչնիկի ասել եմ хорошие девушки, невесту выбери: Ասել եմ այսքանը ինքս էլ ասել եմ, Բաքվում եմ սովորել, нахватался, ասացին, ես էլ հավատացի, օգտագործելով, տելեվիզոր լսելով մտա տակը ու «հանեցի շարքից…»: դաչնիկի պատասխանը շատ դառն էր, բայց ես մարսեցի ու մաշկիս վրա զգացի՝ շատ իզուր: հաջորդ օրը օբաիզի տալիս կոնդը կպավ սրա ճակատին, տղան ուշաթափվեց, արյուն էլ եկավ: տատը ծնկները խտտած եկավ, առանց գործից բան իմանալու բոլորիս «տակը» տնտղեց հանեց դրեց գլխներիս ու փրփուրը բերանից փչելով մեղադրեց ինձ: Իբր մեր աղջիկների հասցեին իր կարծիքը «կոնդի տեսքով» ետ է դարձել բումերանգով (այն ժամանակ բումերանգին ծանոթ չէի) ու պատժել տղային: Իբր դա ես եմ խփել, կամ կազմակերպել եմ: հարցը տեղափոխվեց գյուղսովետ: Տատն ասաց՝ շատ էլ ճիշտ է ասել, «զապոի» ոտքեր են, մի բան էլ ավել են, հողեմ գլուխներդ, աղջիկ չեք տեսել՝ երկու սևւ քյոսա ունեն՝ ուզում են բուլկի թոռնիկներիս գլխին կապեն: Բուլկին շատ էժանացավ՝ մանավանդ աղջիկների բերանում: Ես, օրինակ, դեմ էի, որ մեր, թեկուզ «զապորոժեց», թեկուզ յաբա, թեկուզ ղարղու, մոշի քոլ քեզ բարև տային, բուլկի տղա: Չեմ ուզում մեր աղջիկները գնան Գրոզնի կամ՝ «Կռոզնա», Բաքու, Պիտիգորսկի, ուրիշ այլ բնակավայր: Գնան նրանց համար երեխա ծնեն, տները լցվեն մարդկանցով, երեխաներով, խնջույքները քաղաքը դարձնեն կուրորտ, մարդիկ կլոլված գնան մնան, մնան ու էլ ետ գալ չուզենան, մեր գյուղը մի փունջ է, որից մեկ-մեկ էլ որ գնում հեռանում են՝ փունջը չի դիմանում…

Հյուծվում է, թոշնում է ու մի հատով, երկուսով նախկին փունջ անվան տակ «աչոտ» են տալիս «Գյուղը՝ բարգավաճում է…»: Ես մեր թաղում եմ խաղ անում, որ ուրիշ թաղերից գան հետս ու ընկերներիս հետ խառնվեն, շատանանք ու վտանգը՝ գյուղիս մեռնելը մոտակա տարիներին՝ արի… հերքեմ՝ գոնե այպես: Մեր թաղի հագին չմռանը մի տերև էլ չի լինում: Քամին տկլորացնում էր տները, բակերը ու այդ ժամանակ ավելի շատ էի շոշափում թաղիս, գյուղիս անօգնական, քյասիբ, նիհար, մի ոտի վրա, գեղջուկ գյուղիս մայրամուտը: Ինչ ապշեցնում էր մեր ու ռեսպուբլիկայի մնացած գյուղերի գյուղսովետների անհոգ կյանքը: Չեն հասկանում, որ «պակասելը», մի ինչ որ տեղից ինչ որ բանի պակասելը, ամբողջից պակասելը «Ժամանակին» չի դիմանալու ու հավատվելու է զրոյի: Զրոն որպես սկիզբ է նաև, բայց մեր գյուգի զրոն նրա ավարտն է: Գյուղսովետի աչքերը, ուղեղը, սիրտը, հոգին աշխատավայրի են ծառայում, գյուղին՝ չէ: Այս մասին ասելու եմ, դուքանի առաջ ասելու եմ, թող չլսեն, թող կշտամբեն, թող ականջիցս քաշեն, բայց գյուղը «քարշ չգա» ժամանակից շուտ, կամ ժամանկի երևից, գյուղը քարշ չգա առհասարակ, մեր տունը ծառի նման չչորանա քարի պես խունանա, ոտքի կարոտ չմնա, շնչավորի տաքություն ունենա թիկունքում, անթռաշ կտուրներ չունենանք, միրուքավոր խութից գնանք «ավել» քանդենք բերենք ծրտաթաթախ բակերը սրբենք, մեր նորահարսերի դիք-դիք մանգալը ապահովենք իրենց բոլբոլ ծնած երեխաների խաթրին: Կոլխոզի նախագահի զրույցներում էլ «մտահոգություն» կա: Գույն է տալիս իր ելույթներին, որ ես ու ինձպեսները դուքանի առաջ արտասվենք, ձենը գնա հասնի կազեթներին, օրինակ՝ չուբանանց Արսենի գրած նյութով: «Սովետական Ղարաբաղ» թերթը ամեն տեղից խաբար էր բերում մեր գյուղը, բայց մեր գյուղից՝ հազվագյուտ տանում: Մի մարդու հոբելյանի առթիվ, մեր գյուղացի, գյուղատնտես, հեկտարական, լավ ուսուցիչ, երկարակյաց՝… գալիս էին գրում, երկար գրում, մի քանի տող տպում: Մի թերթ՝ մի ամբողջ Ղարաբաղ: Թերթի թղթակիցը հարգված հյուր էր նաև մեր տանը: Մեր տան մասին գրել են, ջնջել են, համաձայնեցրել են խմբագրի հետ ու նոր՝ տպել: Պապս ասել էր՝ իրենք էլ երեխա ունեն, տունտեղ, ապրուստ՝ միջինից ցածր, պիտի մի «բան գրեն» սովետի օգտին, որ պաշտոնում կենան: Նաև ասաց՝ Ստալինը հոգ էր տանում, գյուղի համար մտածում էր: հայրս էլ նույնն էր ասել: Բոլորը «մտածում» են, բայց գարին ցորեն դառնալով, միայն ցորեն հացով գյուղացուն գյուղում պահել կլինի՞… Թափուր տներ կան ու կլինեն, ասել են դուքանի առաջ: Հարցուփորձ եմ արել միամտորեն, թե էդ ինչու՞ են թափուր այդ տները: Կուլակաթափ են արել, «վայեննապլեննի» են եղել՝ Սիբիր են քշել, ծերերը մահացել են, ջահելները գնացել են քաղաք: Ասում եմ՝ չգնային, թե գյուղը իրենց հայրենիքն է, իրենք էլ՝ հայրենասեր, թող մնային: Մայրս խեթ-խեթ նայեց ինձ, ախպերքս էլ բան կասեին, հորեղբայրս էլ, բայց աղջիկներն ու կնանիքը ծպուտ չարին: Եվ չի կարելի, և պիտի լսած չլինեին մեր զրույցը, և իրենք իրենց տերը չեն, որ հայրենիք ընտրեն: Մարդու կգնան, մարդն էլ կորոշի… «Սովետը որոշողների ու որոշումների գործը լավ է հինել, վատը լավից ջոկելու խնդիրը ժողովրդի վզից հանել է: Գյուղացին ինչ գիտի ինչ ասի, ինչի՞ց է հասկանում, որ դեռ որոշի էլ…»: Շատ փորձառու մարդու խոսք է, զակազով ասել է դուքանի առաջ, «արձագանքել» են՝ մեկը տուգանվել է մի առթիվ, մյուսը՝ նստել է…

 * * *
«Մեր գյուղը իրենից բան էլ չներկայացնի՝ Սովետի փայում միավոր է: Սովետի ներսում մեր գյուղից տկար ու նիհար էլ կան գյուղեր՝ էն էլ ինչքան… Որ մի օրում մեռնեն՝ «պակասելը» տագնապ կբերի, պետությունը կցնցվի: Դանդաղ մահը, մանավանդ՝ գյուղի, ձանձրույթ է ծնում, հոգնեցնում, դարձնում կյանքի բաղկացուցիչ մաս, արժեզրկում սուգը, անտարբերությունը շինում ելք՝ էս է, հո չենք «գնալու հետը», մահը Աստվածատուր բաժին է… Որ մեկ միավոր մարդ «մեռնի» մեկի ձեռքով՝ կտուժեն, քրեական գործ կստեղծեն ու հոդվածը հագուստի պես կնստի մարդու հետագա կյանքի վրա: Համա մեկ միավոր գյուղի մահը առանձնապես չի նկատվի, հոդված չի գա ու չի նստի իր տեղը՝ որքան էլ ապշելի… անօրեն ու օտար… Ինչու՞ օտար: Ո՞վ է մեղավոր այ այս գյուղի մահվան մեջ, կամ դուրս, կամ հարցում, կամ ո՞վ է սպանել… Աշխարհի քննիչները, դատախազությունները, միլիցիան Խթը ճՁը Ղհը ՃՀղ և այլն, անգամ Գեստապո՞ն, չէ, գեստապոն կդնի, կնստեցնի, լավ էլ կնստի ու չես փոչձի… չեն կարող իրական պատկերը վերականգնել ու մեղադրանք ներկայացնել որևէ մեկին: Ինչու: Պարզողների կաշի չի վառվել ոչ գյուղը շենացնելիս, ոչ՝ քանդելիս, ոչ՝ պահելիս, էլ ո՞վ, ինչու՞ դառնա, ողնաշարը ուղղի ծանրության տակ, երբ առանց դրան էլ ապրել կարելի է: Իսկ գյուղը ատամի փոշի կամ պաստա չի ու «չի էլ», այլապես ամեն օր կարիքը կնստեր լեզվի վրա ու «պետք» կլիներ առնվազը: Բա գյուղը ի՞նչ է: Գործո՞ն, պարագա՞, մա՞ս, դետա՞լ, թե՞ կենդանի օրգանիզմ, կոնկրետ ֆունկցիոներ, գուցե՞ քաշող եզ: Պետությունը նաև սկսում է գյուղից: Ուրեմն գյուղը՝ պետություն է նաև կամ առնվազը այդ հզորությւոնը ապահովող օղակ: Օղակ՝ մեծ ու կարող շղթայի օղակ: Հարգենք այդ օղակի էությունը: Այսպես պիտի մտածեի, այսպես գուցե և… բայց՝ առանց գնահատականի, ընդհուպ մութ էի՝ սեփական մորթուս «տարածքով»: Սա այն մասն է, որը ավելի մոտ էր կանգնած գիտակցությանս թերին հատուցելու խնդրին: Որ գյուղը, որ մերոնք, որ դուքանը, Արտաշը, Հարությունը, Ջումշուդը, որ շատ ուրիշ հանգույցներ մնալու են շամանակի ոտքերի տակ ու ջնջվելու են առանց ափսոսանքների, ու նողկալի հալը ողբացնող գեթ մեկը չի հայտնվելու թաղմանը, այսքանի թաղմանը՝ եթե նման օր սահմանելու անհրաժեշտությունը մտնելու է օրակարգ, գոնե ինչ որ «կարգ,, որի համաձայն՝ հողարկավորությւոնը յոթ օր, քառասունք օրենքները կատարվելու են: Որ այսքանը մեր «հորիզոնում» էր՝ ես չգիտեի, բայց տագնապը մեջս էր ու նույն բարությամբ կեղեքում էր ներկաս, ապագայիս մասին խոհերս դարձնելով հողմից հետո սարից գլորվող քարերի տարափ, որից չտուժելու բոլոր փորձերը անհեթեթ էին:

 * * *
Ավագը ճիշտ էր՝ գյուղը սկսեց նիհարել շատ ավելի արագ՝ քան ես էի կարծում: Կոմունիստական կուսակցության ծրագրերը մեր գյուղ էին հասնում փշրանքների տեսքով կամ «սառցե հատիկների» ճակատագրով: Գյուղսովետի նախագահը իր ռոճիկի խաթրին գալիս էր օրը սպանում, որ չասեն, մի բան չասեն՝ «վնաս» տվող: Կոլխոզի նախագահը տնտեսության ճյուղերի դարդը պահում էր կոլտնտեսականների նիհարող կամ չորացող բնի վրա՝ ինչքան «կգնա»: տանող բերող մեքենաների կամ ավտոբուսների մասին զրույցները կոնֆետի ֆանտիկների պես գնացին օդի բերանին, գուցե՝ քամու, գուցե մեզ անտեսանելի արհավիրքի ձեռքով… բայց՝ չմնացին: Ո՞վ ասի: Ի՞նչ ասի: Խաբար ունեցողների զրույցներում՝ Երևանից, Բաքվից, Մոսկվայից և այլ (հեռանկարով լի) բնակավայրերից մեզ էր հասնում, թե մեր բաժին ապրուստը տալիս են քյասիբքյսուբ երկրներին՝ որովհետև մեզ ճանաչում են՝ բարեկամ, ընկեր, կոմունիստակն, հյուրասեր երկիր… Իբր պիտի հեղինակություն պահենք բոլորիս ջանքերով, մանավանդ՝ մեր գյուղացիների՞ս… Հանուն ՍՍՀՄ-ի անվտանգության կարելի էր՝ մերոնք կիսում էին այս «հումքը», առավոտյան, կեսօրին, երեկոյան սնվում դրանով: Կերեք, կուսակցությունն էր ասում, մեզ մատաղ արեք, խնդիրը վերջնականապես լուծվի, պրծնի գնա: Եթե լսեին՝ «կանեին» ու չէին հարցնի: Որովհետև դա խարխլում է Սովետական պետության հիմքերը: Ասողի մոտ թույն կար, իսկ թույնը՝ թշնամություն է, առավել ևս հայրենի երկրի հասցեին, դավաճանություն է: Կամբոջա երկրի մասին, կամ բանգլադեշի, կամ «վետնամի» ինչու՞ պիտի մեր գյուղի դուքանի առաջ զրույց բացվեր, մեր դարդերը քի՞չ էին: Պատասխան՝ մարդասեր, հոգատար, ազնիվ, եղբայրական ՍՍՀՄ-ի համար մեծ պատիվ էր օգնել երկրագնդի անօգնական երկրներին: Ֆեոդոթովը արտասվեց և լաց եղավ անգամ՝ նման մի պահի: Մեր գյուղում էլ աչք թացեինք այդ առթիվ, իսկ ուշունցատու Դադարը ձեռքը փաթ տվեց ու ասաց՝ «…»: Նրան անվանեցին գազան, անբարիշ, հետամնաց… Ես էլ էի դրանց թվում: Իսկ ես մտքումս ասացի՝ Դադար քեռին, քեզ հետ հազիվ Ամերիկային անցնենք: Նա էլ մտքում մի բան մտածած կլիներ՝ բայց չհանեց, Գուրգենի պես հիմար հո չի: Հա, տրիբունայից խալխին դիմեց ըմբոստանալ, Գուրգենը՝ պահեստապետ հալով: «Էշ է, էշից էլ «բեյթահա», ամեն առավոտ մեղրով արաղ էիր խմում, այ էշ, էս կոլխոզում ինչ գարգնար՝ քո հափռով էր… ծակե՞ց, թոշդ պատռե՞ց, բաժակդ ջարդե՞ց, թե) շալվարդ հանվեց տնաշենի հայ, մի ձեն կուլտալը՝ շա՞տ էր վնասատու, «երգիդ» կարոտ մարդ կա՞ր, թե՞ ձենդ հարց պիտի լուծեր ու քեզ, քո էդ դատարկ գլուխը, դնեին ընկեր Լենինի կողքին՝ որպես «կյանք հարակեզ»: Որ կախեն էլ՝ տեղն է, էշ շանորդուն»: Գուրգենը չհամաձայնեց այդ «տեսակետի» հետ ու ասաց՝ «պրինցիպի հարց էր»: Ամեն «էշ չլինել» չէ որ արաղ կտար մեղրի հետ, որովհետև մեր գյուղումկոլխոզի հաշվին միայն Գուրգե՞ն էր ապրուստ անում: Բրիգադավար մեկն էլ ասաց՝ Գուրգենը «բանի» մեջ է ընկել: Գուրգենը լսեց ու ճշտեց իր «ընկնելու տեղը», իսկ մարդիկ կրկնեցին ու մազալու ծիծաղեցին, գուցե լացելն էլ կսազեր, մեր հալին լացը կսազեր, տեղին կկոչվեր: Միայն անցյալ տարի՝ երբ Հոկտեմբերյան հեղափոխության հիսուն տարին հասավ մեզ, գյուղից հեռացան՝ քսանմեկ մարդուկին, յոթ տղա երեխա, չորս՝ աղջիկ, ութ կթան կով, քսաներեք ոչխար: Մահացան՝ երեք ծերուկ, մեկ ջահել կին, մեկ տղա երեխա: տասնմեկ տնից ծուխ չլավ ու որ ոք չնկատեց: Կլուբի կինոն կրճատվեց՝ շաբաթական երկու օրով: Մոսկվան շատ հեռու էր, Բաքուն աչք չուներ մեզ նայելու, մարզկենտրոնը ամեն ինչ ուներ՝ տջկար ու անօգնական: Պարտիան հազար աչք ուներ՝ դրսին սեվեռած: Քանի գնում՝ մեր տան, մեր ընտանիքի կորուստը ակնհայտ էր դառնում, իսկ անտարբերությունը խալխին տանում էր «բնաջնջման»: Բա էլ ոնց ասեմ: Մի կուժ ջրով տուն պահող մարդկանց գումարը ինչքա՞ն ժամանակ է գյուղ կոչվել: Ժամանակը բուլդուզերի պես մաքրում է թաղերը՝ լցնում անորոշության գիրկը՝ ընտրություն չթողնելով տրամաբանության մեջ անգամ: Մի օր էլ հասկացա, որ իմ «տագնապից» շատերի մոտ կա: Մի ռոք քար միշտ հոգուս ծերին, մի եզրին պահ տված է՝ թե ու՞մ կողմից… Ուզում եմ կովի համար խոտ ճպռոտեմ մի հափուռ, քիչ էլ լինի՝ բերեմ տուն, ոչխարը կուտի, հորթը կթաթախվի, բայց ձեռքս հափուռ չի անում, մատներս դագանակի պես ցցված են, ուղեղս ասում է՝ ինչի՞դ է, տանում ես՝ որ ի՞նչ, մեկ է՝ քոչողն եք, մի օր դատարկվողն է ձեր տունը: Հայրս էլ չի քնում մարդավարի: Գոմի պատը անձրևաջրերից ուռել է, մենք էլ տեսել ենք, բայց չենք խոսում: «Շինե՞նք, ի՞նչ անենք» հը՞… Ոնց որ՝ հա: Մի կիրակի օր առավոտյան ելա պատի ուռած փորին նայել սկսեցի: Պապս հազալով անցավ՝ չխոսեց, հայրս անցավ՝ չհազաց, եղբայրներս կտրից չիջան, հորեղբայրներս զբաղմունք գտան, կիրթ հորեղբայրս շորերը փոխեց ու շատ շտապ դուրս գնաց՝ չփակելով դարպասը: Մայրս մզմզալով իջավ գոմի առաջ կանգնեց ու ասաց՝ էնքան սպասում եք, որ կովը իր գլխի ճարը տեսնի՞, թե՞ ես մի օր մնամ տակը, որ տմբհան ինեք… Պապս ասաց՝ սարքած սեղան լինի՝ ասել էլ պետք չի լինի, ինձ էլ պետք չի… Հետո ազգականից մի զրույց սկսեց, բայց տատս սաստեց: Իբր՝ որ մտավորականը պատճառը, գյուղից հեռանալու պատրվակը, խալխի բերանի զրույցն է շինել, մնացածներին էլ կհերիքի «լավ ապրուստի ետևից գնալը» արդարացնելու խոսքը տեղ հասցնելու շնորքը: Էս էր, հիմնական կորիզը՝ որի վրա «ծիրան հավաքվեր»: Մեսրոպ անունով ազգականս թողեց գնաց: Ռուսաստանի մի ցրտաշունչ ծմակում անտառահատը բրիգադի մեջ ընդգրկվեց, վաստակեց, տուն շինեց ու ընտանիք տարավ: Որդուց նեղացած գնաց, բայց նամակ թողեց գյուղին՝ մեր տանը: Երբ կինս կար և որդիներս մայր ունեին, մեր բարոյականությունը քննության առարկա չէր ոչ տանը, ոչ՝ այլոց պարապ վախտի զրույցներում: Մենք մեր երջանկությունը տեսնում էինք մեր շքեղ սեղաններին, մեր ինքնագոհ մեջբերումների էության մեջ, կիրթ ու ինքնադիպ զրույցներով, «վեճերում»: Կյանքը բազմերանգ ապրած, մտավոր փարթամ կարողություններով օժտված, փորձառու այրը պիտի որ ապագան կերտեր «ժամանակին՝» հարազատ մնալով օրվա պահանջներին, դիտարկելով կեղեքող ժամանակի պարտադրանքները խուսափելու համար լուրջ փորձություններից, անդառնալի կորուստների շեշտակի ու անխնա հարվածներից: Ես այս մարդը չեղա: Ինչը խանգարեց: Ինչը՞ խլեց՝ ունեցած պոտենցիալիս ուժը «տեղ հասնելուն»: Հակվածությունս, կանխակալ միտված լինելու՝ ընտանիքիս բարեկեցիկ կյանք ապահովելու խնդրին՝ անգամ ֆիզիկականիս շոշափելի կորստի գնով՝ առանց հաշիվ նստելու հնարավոր սպառնալիքների հետ, եթե այդպիսին կլինեին: Ես հեռացա քաղաքավարությունից: Որևէ պաշտոնի հավակներու ներքին բոլոր «հրումները» խեղտեցի մեջս՝ հույս ունենալով հետաքրքրություններիս շրջանակը սահմանափակել ընտանիքիս հետաքրքրող մթնլորտով:

Միակողմանի և նպատակասլաց մաքառումներս՝ ձորից՝ սար, սարից՝ սար, անտառ, քարքարուտներ, անսանսպահության, հողագործության, հողվաներ, ստեղծագործություններ, ուսումնասիրություններ՝ մեր անցյալից, մեր հնամյա գյուղից ու նման մոռացված, խոնացած աղբյուրներից՝ փող էին հանում բերում տուն: Ամեն անգամ ակնկալում էի երախտիքի մի խոսք, գոնե՝ բառ, որը ինձ կմղեր «նոր սիրածքների»՝ ընտանիքիս բարգավաճմանն ուղղված իմ ծրագրերը կյանքի կոչելիս: Քիչ անց շոշափելի, որ իմ՝ նվիրվածության որոշված (իմ կողմից) յուրաքանչյուր փաստ փալանի տեղ նստում է իմ նիհար մեջքին, որի տակ չուղղված ողնաշար ունեմ, կամ բեռից չազատվող «թիկունք»: Իմ թիկունքը՝ կամքս էր որ կար: Կինս այլընտրանք չէր տեսնում, կամ կինս այլ կերպ չէր էլ պատկերացնում քան այլ, ինքը օր օրի կուտակվում էր, ու հուսալի ապագա էր բացում դեպի անհավանալի ժամանակների ցանկացած հորիզոն: Առաքելության էր որակվում իմ յուրաքանչյուր հաջողության՝ ուղղված բարեկեցիկ կյանքի ապահովմանը ընտանիքիս բոլոր անդամների: Անհոգ ապրուստ, բայց դեպի ու՞ր տանող «երթով»: Ոչ կինս, (ոչ ես) ոչ շրջապատս, ոչ հարազատներս, ոչ հայրս ու մայրս գեթ մեկ անգամ, գեթ մեկ առիթով, մեկի մոտ, գոնե բամբասանքի տեսքով , առիթ չունեցան խոսելու հերոսական մղումներիս (իմ ձևակերպման), նվիրվածությանս մասին: Իսկ ես ակնկալում էի: Ախար շատ էի նվիրված, այդպես այդքան նվիրվում են Աստծուն: Ընտանիքս՝ Աստված, Աստվածս՝ ընտանիքս էր, իսկ ես երջանիկ էի, ինչպես կերտված հեռոս, կերպար շատ հաջողված ֆիլմի, գուցե գրքի՝ կենտրոնական դեմք… Սկի էլ չէի կասկածում, իմ դերակատարության գնահատականի համար չէի անհանգստանում, մերոնք ինձ ի՞նչ պիտի տային, չէ որ ես էի նրանց համար «բերողը», հասցնողը… Ճի՞շտը… Չէր խանգարի որ կինս մի առիթով արածներս «թառին կախեր» չէ, «արև տար» ականջի հասցներ ու ես լսեի… Երբեմն փորձում էի, հանաքի կարգով շեշտում էի, հիշեցնում էի, կարծես գողություն էի անում, իմ իսկ ունեցածից, փաստակից, ձեռք էի տալիս, պռատում՝ անձիս համար: Կինս հետևողական իր լռությամբ՝ գոնե անձիս տերը շեշտելու հարցում, սովորական էր դարձնում հոգեկանիս վրա թանկ նստող ճիգերս, իս ես ըկճվում էի: Ավագ որդիս մեծանում էր անհոգ ու շռայլ կյանքով: Նա ստանում էր հորս ու մորս, եղբորս ու կնոջս, շրջապատի ու ժամանակի դեմոկրատական սկզբունքների հարուստ պաշար՝ լի միայն պահանջներով և իրավունքներով: Կենսական բոլոր հարցերը լուծվում էին կնոջս՝ տան մոր նուրբ ու հավասակշռված «առաջարկություններով»: Իմ վաստակով, նրա՝ նախաձեռնությամբ: Ես դեմ չէի: Ավելին՝ երջանիկ էի, որ ջանքերս «տեղ էին հասնում»: Շուտով ունեցա առաջին լուրջ խոչընդոտը՝ որի առկայությունը շոշափեցի կաշվիս վրա: Ավագ որդիս անկառավարելի ու անզուսպ զայրույթը անտեղի թափեց վրաս ու ինփ մեղադրեց իր՝ որպես մարդու իրավունքների կոխկրտման մեջ: Ի՞նչ ասել էր «դեմոկրատիա»: Մի տան հոգատար հոր համար՝ չհասկացա: Պարզվեց, որ կինս ևս կիսում է ավագ որդուս «ընդվզումը»: Մեր Մուրանի սև քարի դոշից ինձ ներքև նետեին թե՝ հազիվ այդքան վերքոտվեի ու ցավ զգայի: Ինչու՞, ո՞ր փաստի հիման վրա: Այն ինչը, ըստ իս, իմ կողմից նվիրատվության ու շռայլության էր, որդուս, նրա հորեղբոր, մանավանդ մոր համար (որակվեց բարձրության) պարտադրանք էր, որից նրանք, մանավանդ որդիս, չէին կարող հրաժարվել… Դու մի ասա՝ պարտադրել եմ իրավաբան դառնալ, մեքենա ունենալ, լավ հագնվել, համեղ ուտել խմել, նստել վերկենալ, հյուրասիրել հյուրերին, լավ նշանդրեք անել, սեփականություն ձեռք բերել, տարբերվել մնացածներից, մեծ-մեծ խոսել, հպարտանալ ունեցածով, ու էլ ինչեր… Իսկ ամենա հանցավորը՝ թույլ չեմ տվել վերկենան գնան (մանավանդ ավագ որդիս) ռուսաստաններում «մարդ» դառնան, հեղանակություն ձեռք բերեն, ապրեն քաղաքներում, քաղաքավարի… Եղբայրս ու կնոջս եղբայրը ավագ որդուս լիցքավորման գործում օգտագործեցին ժանակակից դեմոկրատիայի գրեթե ողջ «արսենալը»: Ցեյտնոտի մեջ հայտնված անձս զինաթափված զինվորի պես անօգնական ու գունատ, կցկտուր և անվետևողական արդարացումների փորձելով «ներկայացավ» իր ընտանիքի հիմնական գործում անձանց: Ապարդյուն չնայաց հույս ունեի ափսոսանքներ լսեմ գոնե մեկից, գոնե մի առիթով: Կինս կարծես զգաց ու ասաց՝ լակոտ է, թող լակոտություն անի պրծնի: Խուսափեց կոնֆլիկտից, զգուշորեն հեռացավ առճակատումից ու մնաց թիկունքում՝ կինս, հայրս գոհ էր թոռան .երկչոտությունից», մայրս լռությամբ տարավ «օտարի վիշտը», մնացածները տաքացան մեր բռնազբոսիկ ու անտեղի կրակի բոցից: Ինչպե՞ս վառվել առկա կրակում, ինչպե՞ս այրվել, որ տունս չտուժի, օջախս խառնի, «լակոտությունը» մոխրանա, ապրելուս համար ափսսանքներ չունենամ այսուհետև: Ինձ համար այս իրականությունը ողբերգության փաստ էր: Ես գրեթե տեղ եմ հասել՝ դժվար անց, շատ չեչոտ ու անկայուն արահետներ եմ հաղթահարել, սելավներ եմ տարել, փոթորկված կեղտաջրերից մաքուր մնացել, ամեն քայլս թռիչք եմ համարել, բազուկս քլունգ է բռնել, բահ, մուրճ, մալա, քար է շարել, ձեռքս, աչքս նախանձով է նայել քրտնած ճակատիս ու հպարտություն է բերել քայլքիս՝ իբր հաղթական երթս կավարտեմ ինչ որ դարպասներից ներս «ՑՐՌցՎՒՈսՖվՈÿ ՈՐՍՈ» և ինձ կողջունեն մերոնք՝… Արդյո՞նք… Որդիս, ավագ որդիս, ձեռք բարձրացրեց տան հոր վրա, թռիչքը ապահոված մարդուն արյունոտեց: Այդպես, այդ զայրույթով կարելի էր հարձակվել այն թշնամու վրա, որը քո աչքի առաջ տունդ բնաջնջեց քիչ առաջ: Այդ պահի համար, այդ հեղեղը կհերիքեր տասնյակ թշնամիների բաժին հասցնել: Որտեղի՞ց, որտեղի՞ց այս տղայի մոտ այսքան թույն: Արյուն հեղեղվեց: Թվաց թե արյուն է, կլվացվի, կանցնի… Բայց դա միայն արյու՞ն էր, հեղուկ արյու՞ն, վե՞րջ… Դե իհարկե, նրան «օգնել էին», նրան ժամանակին «պատրաստել» էին, նպատակային սրսկումների արդյունքը շոշափեցի հրապարակավ: Ինքնասպան լինելը ճիշտ ու արժանապատիվ ելք կկոչեր: Հիշում եմ՝ բժիշկների տեսակետները հաշվի առնելս, թե լավ ու ճիշտ սնունդը հիմք է ստեղծում՝ ապագայում ողջախոհ մտածելակերպ ունենալ: Իմ երեխաները պահպանել են նաև այս նորմը, բայց արդյունքը, ախար արդյունքը այլ բան է հաստատում: Ոչ ոք՝ անգամ կողքից, դիտողություն չարեցին, չհանդիմանեցին որդուս՝ իր անզուսպ ու մեղքոտ քայլի համար: Նա մնաց անպատիժ: Ստիպված էի ինքս փորձ անել՝ պարզել, թե ինչու,՞ ինչպե՞ս, ո՞ր արարքիս համար: Կինս զայրացավ վրաս ու ինձ մեղադրեց… Իբր իմ դաստիարակության արդյունքն է, գումարած բնավոևությունը: Ըստ իս, ես կորցրի որդուս, կնոջս, հորս, մորս, եղբորս, մնացած հարազատներիս այդ օրը: Այդ օ՞րը… Ամեն օր մի քիչ, հատիկ-հատիկ կորցրել էի, իսկ այդ օրը դատարկվեցի… «Դեմոկրատական սկզբունքներ» կոչվող դրույթները վաստակած տարան լցրին ջուրը, ճահիճը, ձորը, աղբանոց գուցե՝ բայց գոնե մեկ տեսակետ չկար, որ գնահատեր իրավիճակը իմ համոզմունքների տեսանկյունից: Ասացի՝ էս ինչ եք անում, այ հարազատներս, ես էլ պե՞տք չեմ ձեզ: Մնացի առանց արձագանքի: Հիմա ես ի՞նչ անեմ: Թշվառ մի մարդ կանգնել է կյանքի կես ճանապարհին ու չի հասկանում՝ առա՞ջ գնա, մնա տեղը, թե՞ փակվի ժամանակի մեջ ու ափսոսանքներից կախվի, թե՞ ուղղակի կախվի վզով, տան լուծը հանի՝ կախվի, կամ կախվի, որ տոան լուծն էլ հանվի, հոգնի էլ, մեղքն էլ…

Չէ, իհարկե չէ, արածթողածս մեջք է կռացրել, ողնաշար է ճկել, իրենով լցրել է տունս, հոգիս: Էությունս արժեվորել է գոնե իմ կողմից, ես ինձ ամեն օր քնից առաջ հաշիվ եմ ներկայացրել, քննվել եմ շատ խիստ չափանիշներով, թարմացրել ծրագրերս, ստացել գնահատական ու նոր միայն աչքերս փակել՝ քնելու, գուցե ասեմ՝ հանգստացնելու ուղեղս: Հիմա այսքանը ու՞մ տամ, առավել ևս, որ գին տվող էլ չկա: Կուլ տվի: Այո, այսքան խորը, որ ինքս էլ չհանդիպեմ ու գործ չունենամ հոգիս պղտորող որէ հանգամանքի հետ: Կլինի՞: Ես ճնշված, երեսիս պաղ ժպիտը, մեջքիս նույն բեռը՝ շարժվեցի դեպի թելադրվող հանգույց: Չորս կողմս ափեր, բայց ափ հանվելուս, ափին տեղ ստանալուս՝ ձեռք չկար: Իմ ափը շատ ավելի անմատչելի էր, քան՝ գետերինը, ծովինը, իսկ լողզալը, ջրի երեսին մնալը, էսպես ասեմ՝ բեռից ազատվել չի կոչվի և ես նախ պիտի որոշեի՝ պահու՞մ եմ այն, ինչը կյանքիս գերակշիռ մասն է: «Բեռս» ինձնից արժեքավոր է, ես վերածվել եմ բեռի, ուղիղ և փոխաբերական իմաստով, ինձ բաժանել՝ վաստակի՞ս ու ֆիզիկականի՞ս… Ես՝ առանց վաստակի՞ս: Վաստակս առանց ինձ լավ էլ մարսվեց, բայց ինձ չհանեց ափ: Ես նրա էությունից զրկվելուն դեմ եմ, իմ բոլոր օրերի հրումները պարպել են, բայց ես լուծ եմ տարել, ես եզ եմ եղել, իմ հետքերով ետ դառնալը, միայն քայլքով ետ դառնալն է, որ կշոշափվի ու բեռից հինգ չափերի արտադրյալը պոկելու, հանելու փորձերը կմատնվեն, կդատապարտվեն ու կարժեվորվի անցած ճանապարհիս իմաստը, որպես օրինաչափություն կամ արդարություն տեղ հասցրած որոնում: Սա չէր խնդիրը: Չնայած իմ խորին համոզմանը, թե այլևս (ի սպառ) եկել հասել են կոկորդիս, մարդու համար անգերազանցելի են այս կորուստները, եղավ այլ կերպ: Կարծես մի օր մեկի ձայնը վերևից, թե կողքից, ասաց՝ եթե չես հավատում, որ ունեցածդ շալակ չէ, շալակդ ծանր բեռ չէ, բեռդ կորած չի, կորչողը չէ, դու էլ ափիդ մատչելիությունը չես գնահատում, քեզ ուրիշ երկրաչափությամբ տանեմ, այլ թվաբանություն շոշափես, հաշվելդ սկսվի զրոյից ու հաշվել էլ չկամենաս: Կա՞ր… Այսպիսի պարզ հուշում կա՞ր: Ոչ: Երբեմն, միայն երբեմն փորձում էի ինձ հանգստացնել՝ բայց ավելի դաժան հալ ինձ համար չէի գտնում: Գրեթե կողքս էր, ուղղակի քիպ նստած օրերիս տողերում կամ նրանց տակ, կամ ինձ անծանոթ տառերով, անընթեռնելի: Իբր կարելի՞ էր կանխագուշակել, կարելի՞ էր խուսափել նախատեսված, վերևից, թե ներքևից, թե հենց կողքի տնից ուղարկված «աչքից» կամ «Աչքից», կամ գրից… Հորեղբայրս ինքնասպանություն գործեց առեղծվածային պայմաններում: Նա որսորդական հրացանը ուղղել էր սրտին ու մի հնարքով քաշել… Տատս Զևսից չստացավ, շրջեց իր ճանապարհին եղած չեղած ու հարձակվեց հարսի՝ հորեղբորս կնոջ վրա: Հարսը փախավ իրենց տուն առանց երեխաների: Պապս գոռում էր տատիս վրա ու ողերսանքով պահանջում բալիկներին պահել, որ մոր ետևից չգնան, առանց այդ էլ՝ հոր ետևից գնալ էին փորձում որդիները: Մեր գյուղը մի ոտի վրա կանգնեց, իր բոլոր աչքերով ողբաց մեր տան արհավիրքը ու կռացավ վզից էլ… Քսփսոցները աղմուկի վերածվելու պահին պապս փսպարեց՝ լաղ-լաղ չանեք, խալխին վայել կացեք… Խալխը ներկայացնողները հառաչանքով լռեցին: Մեր տան կնանիքը էլ ձայն չունեին, եկողները խնայում էին իրենցը, դրա համար կնանիքը էլ ձայն չունեին, եկողները խնայում էին իրենցը, դրա համար էլ լռությունը լուրջ ծանրությամբ նստել էր ներկաների քթի տակ: Վերջինը լինի, ասացին՝ թող վերջին վիշտը փարատվի Աստծու կամքով ու նրա հովանու տակ: Ես չհավատացի, ափսոսանքներով՝ բայց չհավատայի: Մշոշոտ էր, այդ խոսքը պարապության ճեղքը փակելու սովորական զրույց էր: Կորուստը ո՞վ բաժին հանեց մեզ՝ հզոր տան անդամներիս, ո՞վ սկսեց «զբաղվել» մեր, մերոնց գործնեությամբ, ու՞մ, որտե՞ղ, ե՞րբ խանգարեցինք մեր խղճուկ կյանքով: Հորեղբայրս մահից չէր անցել քառասուն օր, երբ Աստված որոշեց տատիս տանել: տատս աչքերի վերջին բուռ լույսը հավաքեց կոպերի մեջ ու մեր տունը ընկղմվեց, կրկին հայտնվեց խավարից ներս: Պապս որբացավ: Նրա աչքերից պակասեց տատիս նույնքան լույսը, որքան ուներ ու իրհետ տարավ, քայլից կրճատվեց, կես մարդ լինելը տեսանք նույն օրը: Զգացինք՝ չենք տեղավորելու, մեր պատերից ներս ապրող անձնակազմի ուսերին տեղ չի անի: պապս ինքն իրեն փաթաթեց՝ մի կռնատակի չափ եղավ ու հենվեց թթենու չեչոտ բնին: Տղամարդիկ դեսուդեն էին վազում, որ տատիս հանգչելու պատվին խալխին հաց տան: Ցուլիկը մորթեցին, մնացածը կար: Պակաս պռատը քաղաքներից հասցրին երրորդ օրը: Դա որակվեց հաջողություն: Այդ պահին մեր տան հաջողությունը մի երկու «տՈսՍՈ» երշիկի գին ունեցավ: Հա, մեկ էլ թամադայի հարցը մեր օգտին լուշվեց: Հեղինակավոր ուսուցիչ, գյուղի ու քաղաքի չափանիշներով ստուգված մարդը տեղ էր գնացել, գյուղում չէր: Մեր ցեղի պատվին, գուցե՝ խաթրին, եկավ, հասավ… Հասա՞վ, ինչի՞ն, հարցրեցի ինքս ինձ: Բոլորը ունեի այդ հարցերի պատասխանը, իսկ ես՝ ոչ: Երևի չէի հասունացել, չնայած հասունանալս տատիս հեռանալը մեր տնից՝ իրար հետ կապելու խնդիրն էլ պարզող չի լինելու՝ թեկուզ մեկ դար հետո: Մեր տան ողբը ակնհայտ փաստ էր, այն բարեկամներիս ու՝ ոչ, խոստովանության նյութը եղավ՝ մուղամի վերածվող լացի: Դիմագծերս կնճռոտվում էին ամեն «սյոք» ասողի ձայնի ու տեսքստի բռնազբոսիկ միավորումից: Ամենազարմանալի ու ինձ անհասկանալին մնում էր այս «խաղ»երին ներկաների ձայնակցությունը: Բոլորովին ոչ մի կապ չունեցող՝ գոնե մեր ցեղի, տատիս անցյալի հետ, այս կանանց բաղաձայն կանչերը կասեցնում էին լրջությունը, վերածվում խալխի գնահատակնին (հիացմունքի) արժանանալու առթիվ: Հայրս ու ներկաները հառաչում էին ու ծխում չոր «Ավրորա»: Քաղաքից եկածները խորհրդավոր լռությամբ, քաղաքավարի սեղմեցին բոլոր պարապ ձեռքերը՝ անգամ իմ բռունցքը, որը բացվեց գրեթե անսպասելի ինձ ընձեռնած ուշադրությունից հետո: Առաջին անգամ ես ճանաչվեցի տուժած՝ մեծ խալխի մտավորական ընկերոջ կողմից, որը ինքնին շատ բան պարզեց ինձ համար ու ես հասունացա, ինձ տեսա վերջին անգամ այդ պահին: Քիչ հետո չկար նա՝ ով կանգնած էր կտրին ու սպասում էր տան ավագների ցուցումներին, առաջադրանքներին: Խղճացի ինձ, այսինքն նրան, որից մնացել եմ ես: Թե ինչ է մնացել ինձ «նրանից»՝ առայժմ չգիտեմ նաև ես: Ես ու շրջապատս միասին ենք տեսնելու ինձ, արտահայտվելու ենք՝ առանձին: Նրանք հետս կիսվելու՞ են, ես նրանց խոստովանելու՞ եմ: Աչքերս, տեսածս, հոգիս, խիղճս, տեսանկյունս, գնահատականներս ու մի շարք նձ անհրաժեշտ էլեմենտներ (փոփոխության մասին) տուժե՞լ են, թե՞…

 Երրորդ օրը՝ տատիս հրաժեշտին, եկավ ամբողջ գյուղը: Այդպես տեսավ թամադան: Մեր գյուղի ապագայի մասին մանրակրկիտ տեղեկություն ստացան նրանք, որոնք սեղանի շուրջն էին: Մնացածները՝ երեկոյան կստանան, իրենց սեղանների շուրջը: Տատիս սգո հացը ծառայեց և պետությանը, և գյուղին, և գյուղսովետին, և թամադային, և հայրենական պատերազմին ու նրա հաղթանակին, առնչություն ունեցածներին: Հորեղբայրս իր կիրթ գլուխը մի քանի տարբեր առիթներով ճոճեց՝ որի թարգմանությունը տեսնողին հասավ ամբողջությամբ ինչպես կար: Վերջում, այնուամենայնիվ, թամադան շոշափեց նաև տատիս ու նրա անցյալների անունները՝ առանց առանձնակի ափսոսանքների՝ կարծես ժողովի վերջն էր ու եզրափակման խոսքը մարդիկ ընդունելու էին ուշադրությունից շատ հեռու մի անկյունում: Հայրս, օրինակ, ոչ մի թերության չէր տեսել: Պապս շնորհակալություն հայտնեց թամադային, բայց չասաց ինչի համար Ժողովուրդը իր կարծիքը շաղ տալով դուրս եկավ շենքից՝ կլուբի սրանից, կամ՝ Իոջա Սարգսի տնից, ուր տատիս համար կամ պատվին հաց տվինք: Մենք ու մերոնք հավաքվեցինք մեր նեղլիկ բակում, մնացինք տատիս բացակայության փաստի հետ դեմ առ դեմ, կողք-կողքի՝ ոնց ուզում եք: Մեր խայտաբղետ հավաքույթը՝ տատիս մահվան առիթով, լիդեր ունեցավ քիչ հետո, որը ապրում էր Երևանում, ծնվել էր մեր գյուղում, լինում էր ՍՍՀՄ-ի տարբեր քաղաքներում, Մոսկվայում հաճախ էր հանդիպում անվանի հայերի: Նա կալաչ հացի վրա կարագ քսեց, մի կտոր պանիր դրեց, մի սալֆետկով բռնեց ու չայ ուզեց… Կարագը մերն էր, հացը կալաչ չէր, բայց նա անվանեց՝ «բուտեր-բրոդ ս չայեմ»: Լիդերը գյուղի կյանքը անվանեց հայրենասերի զբաղմունք ու ինքնազոհաբերություն օրինակ, որից որևէ պարգև, որևէ մեկի կողմից ակնկալելը՝ միամտության է: Սա ինչպես է հայտնվելմեր գյուղում, մտածեցի ու պատասխանը ստացա «բալտուն» լիդերից»: Վաճառելու բան կա, հայրական օջախից մնացած, պատմական արժեքներ ունեցող ինչ որ զարդեր, ամաններ, որոնք պետք չեն այլևս… Տան, սեփակա օջախին պատկանող գույքը օտարին պետք եկա՞վ, տիրոջը՝ ոչ՞… Սա ո՞ղբ չէ, սա սու՞գ չէ, բա սա ի՞նչ է: Չեմ հավատում ու չէի հավատում, թե Աֆրիկա կոչվող երկրագնդի այդ մասում անգամ առանց պետականության գոյատևող մարդկանց խմբերը այսքան անտարբեր պիտի լինեն իրենց պապերի թողած «փետոտների» ոսկրե իրերի, սաղավարտների, նետերի, նիզակների, դրանք էլ ի՞նչ են ունենալու «ունեցած»ների նկատմամբ: Իսկ ես՝ տատիս թողած զրույցները կորցնելուն դեմ եմ: Տագնապիս մասին չեմ խոսում: Հետո պապս է հեռանալու մեր տնից: Նա իր հետ տանելու է մի բան, որից կախված էինք ու հիմա՝ «կյանք»: Այդ «բան»ի մեջ եղածը հիմա պապիս մեջ է, բայց իր մահից հետո, բոլորս միասին որ բացվենք, լենացնենք մեր հոգիները, սրտերը, մեր ընկալումները՝ չենք հեղափոխելու: Մնալու է ու չի երևալու՝ անգամ զննելու եկած մարդկանց կարողությամբ: Մնալու է իրենից դուրս, բայց մենք չենք ունենալու, որովհետև ձեռքից՝ ձեռք, գրկից՝ գիրկ, մտքից՝ միտք, չի փոխանցվել, իսկ հոգին չի տալիս, հաճախ է փակ մնում, բանտարկվում, շղթայվում՝ կարծես բան ասելու, ինչ որ իմաստ պարզելու, բնավորության դրսեվորելու համեստ տարբերակ է, և շատ համակրելի վերաբերմունք դեպի մնացածները, դեպի նրանց ովքեր շարունակելու են ապրել առայժմ: Իսկ Թամադա՞ն: Ստացավ հեղինակության հերթական բաժինը, «ասելքն» ասաց ու գնաց տուն: Մեր գյուղը Պետության ամրապնդման գործին մասնակցում էր կոմունիստական կուսակցության, Սովետների իշխանության պահանջների օրենքների, որոշումների էողի տակ, նրա շրջանակներում՝ հարազատ մնալով կոմունիզմ բարոյական կոդեքսի դրույթներին, իսկ Սովետները մեր գյուղի բարգավաճման տրամադրում էին այնքան, որքան հերիքում էր: «Կեցցե կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեն, նրա քաղբյուրոն, անձամբ Լ.Ի. Բրեժնեվը», ասում էինք ու ծափահարում: Ընկեր Բրեժնեվի մասին անեկդոտներ էին հորինում ու թաքուն պատմում՝ անգամ դուքանի առաջ: Կուսկազմակերպության քարտուղարը չէր պատմում ու չէր մասնակցում նման տգեղ ու ոչ անվտանգ զրույցներին: Խթը երևի թե հոգնել էր, կամ մեր գյուղից հեռու էր, կամ հաշտվել էր ընկեր Բրեժնևի «վարքի» հետ: Խեղճ մարդուն ձեռքից բռնած էին հանում ժողովի, տանում արտասահմանյան «ուղևորությունների»: Մեր գյուղացիներից մի քանիսը բացարձակ ծաղրում էին Գենսեկին, իսկ պապս ասում էր՝ քանի մեր երկրի տերն է էդ մարդը, քանի գահի նստած է՝ բարի եղեք հարգել, ընդունել… հայրս ուշադիր հետևում էր երկրի քաղաքական անցուդարձին ու չէր արտահայտվում անհիմն ու անտեղի: Կուսակցության լիդերները հերթական պարգևը հանձնեցին Լ. Բրեժնևին իսկ Ամերիկայի ձայնը, գուցե՝ Եվրոպայի, գուցե ըըհ-ի, գուցե Ըըթ-ն հաղորդեց, թե բելառուսիայի կենտկոմի 1-ին քարտուղար Պյոտր Մաշերովը դեմ էր Գենսեկին հերթական հերոսի կոչում տալուն: Իբր Սուսլովը առաջարկել է, իսկ հերոսը ասել է՝ «Народ не поймет…», իսկ Սուսլովն ասել է՝ ինքդ այդ մասին նրան ասա: Գենեսկը թունոտ է ընդունել իր վաղեմի ընկերոջ, ընտանիքի բարեկամ Մաշերովի պարզամիտ խոսքը: «Քիչ հետո» Մաշերովը ավտովթարից մահացավ: Ամբողջ գյուղը մոտ մեկ շաբաթ խոսում էր մեծ հայրենականի Հերոս պարզամիտ ողբերգական մահվան մասին: Ասում էին՝ շարքից հանել են, որ ընկեր Բրեժնևի «տեղը» չգրավի: Իսկ մի քանիսը ասացին՝ ընկեր Բրեժնևը վաղուց իր «տեղը» չէ… Ես էլ կրկնեցի, հայրս սաստեց ու անվանեց ինձ հանցագործ: Իսկ Մաշերովի ողբերգական մահը ցնցեց նաև մեր շատ գյուղացիների: Բելառուս հերոսի մահը Ղարաբաղի մի փոքրիկ անկյունում սու՞գ… Ուրիշ երկիր ենք, ուրիշ խալխ ենք, ուրիշ մտածողություն ունենք, Ավագ, դու ամերիկացի ս, քո հարստությունը՝ քո պահածոյի գործարաննէ, նրա արտադրանքը, իսկ մերը՝ խիզախությունն է, անգամ՝ հեռավոր Բելառուսիայի անտառներում պարտիզանություն արած զինվորի: Այսպիսի արժեքներ պահող փայփայող գյուղը պիտի պահի նաև Աստված: Իսկ ահա Բրեժնևին տարավ: Ժողովուրդը դեմ չէր: Շուքով թաղեցին, չնայած ասում են դագաղը անշուք «տեղ հասավ»: Ձայնը հասավ Ամերիկա: Ես էլ ասացի՝ Ամերիկացիները իրենք են սպանում իրենց նախագահներին… Մեր նախագահին էլ սպանեցին, կոլխոզի նախագահին: Ամոթ էր, շատ խայտառակ երևույթ էր, իրողություն, որի առեղծվածները շատ էին ու անհասկանալի: իսկ գյուղում վարկածները պտտվում էին վերևից եկածների խոսքից: Կրակեցին ու կյանքից հեռացրին սոցալիզմի կառուցմանը, սոցիալիստական երկրի նվիրյալ մարդուն: սովետների երկիրը ճոճվու՞մ է… ճոճու՞մ են, էս ի՞նչ կարգուկանոն է, էսինչ օրեր ենք ապրում, կամ ապրու՞մ ենք, կենու՞մ ենք, կամ կկենա՞նք էսպես կենալով Ղարաբաղու՞մ, միայն Ղարաբաղու՞մ… Չեն ասում, մեծ քաղաքներում, շատ մեծ քաղաքներում ահավոր գործեր կան, սպանություններ, որոնց մասին քսանհինգ տարի հետո՝ «կբացվի»: Փառք մեր գյուղին, հանգիստ, օրվա հացդ ուզում ես մենակ կեր, ուզում ես տար ծմակումը մի ջրի կողքին նստած կեր՝ քոնն է: Ոչ ազգային, ոչ ռասսայական, որ կրոնական, ոչ սոցիալական ոչ քաղաքական՝ հակադրություններ չկան, փառք ՍՍՀՄ-ին: Աստված մեր պետության գործերին թե միջամտում էլ է՝ կոմկուսը չի ընդունում, Սովետների երկիրը առանց Աստծու օգնության Յուրի Գագարինին հասցրեց «Աստծու մոտ», երկինք՝ ուր ավանդաբար ապրել է Աստված: Մեզ մնում է՝ ջուր, ճանապարհներ, դպրոցի շենք, մանկապարտեզ, մշակույթի տուն, «ուղեվորատեղափոխում» և եթե միջոցներ կմնան, ճոպանուղին էլ սկսեք… ջահելներով կօգնենք, փող էլ պետք չի… Ընկեր Լենինը շաբաթօրյակների միջոցով Պիտեր է կառուցել, թե վերակառուցել, գուցե ոտքի հանել, բայց գործ արել է, իսկ մենք մի գյուղ չպահենք: Դարդս մեր տունն է, որբանալը բկիս նստած, ես՝ կտրին, կտուրը՝ սարին, սարը՝ վաղուց անտեր… Ո՞նց, ինչպե՞ս, կիսե՞լ, հավասար բաժանե՞լ, «էս քեզ, էս ինձ»-ը չէ: Սա հենց նա է որ հասցնում է որբության, անտերության: Ավելի մատչելի ասեմ, որ ողբը բացահայտ ներկա լինի: Տան համար (չորս պատի վրա տանիք) քանի ախպեր բզկտել են, արյուն են թափել իրենց հայրական բակի սալահատակին, փոչել են, օտարություն են քաշել՝ աչքները իրենց մինուճար ու անփոխարինելի տան խունացնող, խունացած պատերին, որից կախվում էին պապենական գորգ, օժիտի գորգ, պապի, տատի նկարներ՝ ռամկեքի մեջ: Հիմա՝ էգուց, էն մի օրը, մի քիչ դենը՝ էս տներում ո՞վ է ապրելու, դու՞ Սանթուր, դու՞, Վաղարշակ, դու Ջումշուդ, դու՞, Վաղինակ, դու՞ Վանի, դու մեռնելու ես, քեզ չի հասնելու, դու էլ ես գնացողը՝ երանի ձեզ… Գլուխ վեր կալեք գնացեք, պրծա՞վ… հարցերը լուծվեցի՞ն… Բա էս տները… Սրանից ծանր հարց՝ մարդու առաջ Աստված հազվագյուտ է դնում, էդ էլ իմանաք: Մտածեք, լավ մտածեք, ժամանակ կա, մանրակրկիտ դեսուդեն արեք, բայց ձեռք թափ տալը չկա: Լուծում պիտի տաք, սողոմոն իմաստունին էլ հրավիրեք ապունց Հայրապետին էլ՝ բայց լուծում տվեք: Ժողով արեք, ամեն օր նստեքվերկացեք միշտ նույն բեռնով: Էդ բեռը մի շալակի չի տեղավորի, թե տեղավորի էլ՝ բեռնելով՝ ոնց որ ուղտին… Չեմ ուզում ասեմ «էշին» որովհետև էշի գործ չի, էշով չի լինի, էշի տեղ չի… Էլ պարզե՞մ, թե… «Պարապներին» զուգված էինք ներկայացնում: Տարեցները, ի հարկե տղամարդիկ, մեդալներով, «զնաչոկներով»՝ տարբեր, գյուղամեջ էին դուրս գալիս: Շքանշաններով… Ինչքան չէ, շքանշաններով մարդիկ շատ ավելի զուսպ ու համեստ էին թվում, կամ էդպես էլ կար, կամ ես չէի հանդիպել կրծքինը գլխին պահեր, գլխինը՝ գրպանում… Ես հաշվեցի, թե խութի վերեցին քանի ջահել, քանի երեխա, քանի տարեց մայիսի 9-ին իջավ դուքանի առաջ: Տարեցների թիվը աճել էր, ջահելները՝ պակասել, մեկ երեխա պակասել էր տարրական դասարանից:
Խութից ներքև չորս երեխա իրենց ծնողների հետ ու տարի, իջել են ներքև, ուրիշ թաղից են հիմա: Արդյունքում՝ Խութի յալում տան կորուստ չկա, ներքևում՝ մի լանջից տեղափոխվել են՝ մյուսը, մի թափուր տուն ունեինք ձախում, հիմա՝ աջում է: Էս մասին ես էլ չեմ խոսում, բայց Սողոմոնին ու ապունց Հայրապետին հաճախ եմ հրավիրում գլուխս: Սողոմոնն ասում՝ էդ խնդիրը երեք հազարամյակի ընթացքում իրեն ցույց չի տվել, դրա լուծման կարիքը չի կասել մարդուն: Հայրապետը ապան բկի մկանները ցցելով, ձեռքերը իրար զարկելով, դեսուդեն գնալով թե՝ որ չեք ապրելու մեջը՝ շատ իզուր էլ աշխարհ եք եկել, որ եկել եք՝ ձեններդ կտրած, իրար դալու արեք հաց ածխատեք, երեխա պահեք, շենացեք: Աննամուս լինելուց՝ մեռնելն է ճիշտ: Վե՞րջ, լուծվե՞ց: Գրեթե ամեն երեկո ինձ թվում է, թե մերոնք ժողով են հրավիրելու, պարզենք, թե մեր տան ճակատագիրը ոնց պիտի լինի, եթե հանկարծ… Հանկարծ հիշում եմ, որ էս ամեն ինչը ես եմ հորինել, մեջս է կուտակված, մերոնք ինչու՞ պիտի ժողովանեն, ինչի՞ մասին խոսեն, մեկ էլ տեսա կռիվ տվինք՝ թե ով տնատեր դառնա, ով քոչի, ով խռովի գնա Արտաշենց տներից մեկում կենա: Չէ, պապըս չի համբերի, էշն ու ձին կծախի, խրոմվի սապոկները կտա Բախշուն ու էլ ինչեր գին կտրցնի, տանը կցան տա, բայց ուրիշի տանը տնկե՞ց… Տա Աստված տա՝ ու ես մնամ առանց բաժին, առանց ոտքի տեղ… Այսինքն՝ մենք էնքան շատանանք, որ չոփ գցենք՝ թե ով է դուրս գալու գնա ուրիշ տեղ ապրի, կամ ուր ուզում է: Պայմանը էն է՝ էս մեր պապական տունը միշտ լիքն ենք պահում, ում տեղ չարեց՝ գնա գլխի ճարը տեսնի լավ կլինի՝ գյուղում: Կրթված հորեղբայրս շուտով կքոչի, ընտանիքի անդամները շատանալու նմուշներ կան, բայց պապս ասում ՝ տարին չլրանա՝ տնից մարդ չհեռանա: Տարին չլրացած՝ պապս հեռացավ: Մնացինք մենակ: Հիմա պարզ չէր, թե ո՞վ է պապիս թաղումը կազմակերպելու, էնպես որ ավելորդ քսփսոցներով չլցնենք գյուղի տները: Իրիկունը մեր տան մուտքի «կակարդի» տակ հավաքվեցինք: Մեր ազգի մեծերը հորս տեսան ավագ ու առանց տատանվելու ու տատանելու «գործը» դրին հորս ուսերին: Հայրս՝ էլ հասունացավ: Մտավ ազգականներիս ասածների տակ, պապիս կոկորդով հազաց ու ձայնը փոխած առաջին կարգադրությունը տարածեց օջախում: Խորթ էր, խիստ խորթ էր ու օտար: հայրս դեր էր ստացել, որը պիտի կատարեր առանց փորձի: Թե ներքևում ինչ կասի հանդիսատեսը՝ պապիս կարծես «անհանգստացնում» էր: Անսովոր էր ու լացակումած մեր տան էությունը: Կարծես հետապնդվում էր մեր ցանկապատից ներս ամեն բան: Հայրս թե ինչպես պիտի մեկուսացներ մեզ՝ դրսի արհավիրքներից, զերծ պահեր աստծու ոտնձգություններից, չէինք տեսնում, կամ չկար: Թամադան, որի հետ կապում էին սգվորի տան կերպարի դրականի ու բացսական թերությունների հարաբերակցության արդյունքը՝ եկավ խորհրդավոր նայեց ներկաներին, ձեռք տվեց մի քանիսին ու մեջբերեց Օմար Իսյամից: Պապիս անվանեց նահապետ: Հորս ծառայությունները գնահատեց, կամ կիսեց Թամանյան դիվիզիայի հրամանատարների կարծիքը, անգամ՝ ընկեր Ստալինի, որի անձը շարունակում էր մնալ հին մարդկանց սրտերում, թեկուզ պաշտամունքով: Հայրս շնորհակալագրեր ուներ հնարավոր բոլոր հրամանատարներից: Պիտի հասկանայինք, որ հորս թանկագին խաթրին կնվիրվի նաև պապիս վերջին հացի խոսքը: Մինչև պապիս կհանեին մեր տնից, մեր բակում զրույցների ակտիվությունը գերազանցեց թույլատրելին: Տարեցներից մեկը սահմանափակելու պահանջ ուղարկեց երիտասարդներին: Պահանջը ընդունվեց, բայց վեճերը զսպված շարունակվում էին: Գաղտնի կազմակերպություններ են ստեղծվել Ղարաբաղում, դու մի ասա: Թե որ ստադիայում է՝ Երևանում կասեն, գուցե Ստեփանակերտում էլ: Բայց քիչ հետո պարզվելու է, որ շատ հզոր կոմիտե է գործում մեր շրջկենտրոնում, վաղուց, կապը Երևանի հետ է անմիջապես: Հետաքրքրվում են, թե ովքեր են գյուղում «շարժվում» այդ հարցերով: Գյուղի ամենաիմաստուն մարդկանց ցուցակից ոչ մեկը չհավանեց գյուղի ընտրյալներին ու ասացին՝ այդ մարդկանց անցյալն ու ներկան շատ մութ ու անվստահելի է՝ ապագա՞ն… Շրջկենտրոնից մարդիկ եկան վիլիսով ու գիշերը հանդիպումներ ունեցան գյուղում: Մեկի հետ հայրս հանդիպեց: Ասաց. «Հանաք չէ, տղերք, պիտի պատասխան տրվի էս իրարանցումին, սրա արձագանքը տներ է քանդելու, տներ շինի, ցնցելու է, ավերելու է, մեկը տուժելու է, մյուսը լափելու է, չաղալի տարի էլ կլինի երևի, լսած կլինես, ովքեր են օգուտ քաղում հեղափոխություններից»: Մարդը՝ կոմիտեից, ուշադիր լսեց ու ասաց՝ ամեն ինչ «կոնի» մեջ դրած է, ետ գնալու տեղ չկա: հետո թե՝ թող շակալները, բայց՝ հայ: հետո դրանցից ազատվելը՝ մեկից մեկ է…

Հայրս երևի թե չհամաձայնեց, աչքերում անորոշություններ կուտակվեցին: Պիտի հասկանայինք, որ հայ «շակալները» նախընտրելի են: Պիտի նաև հարցնեի, թե շակալի փայը խալխի՞ց է «հատկացվելու, թե՞ «դրսից» են հոգսը քաշելու ժողովրդի: Ու՞մ հարցնեի: Հասարակական սննդի բուֆետչիկի՞ն, որը պետությանը մեծ գումար է պարտք, մի կերպ դպրոցը «ուսերից քաշած մի քանի թափառաշրջիկի՞, կարգուկանոնից դժգոհ, սովետի օրենքից փախչող մի երկու տկար էլեմենտների՞ց, թե՞ վերահսկողությունից դուրս մնացած պարապ թրիվ եկող մի խումբ տականքների… Մի քանի մտավորականի անուն էլ տվին, գյուղսովետի նախագահի մատն էլ կար «շարժումներում»: Խոսք եղավ, թե մաքուր ձեռքերով մարդիկ են խառնված… Պատմության մասնագետները որակեցին «ազգային ազատագրական շարժում»: Վաթսունական թվականներին նման մի բանի փորձ եղել է: Դրել են, դաժանորեն հաշվեհարդար են տեսել… Հիմա ուրիշ է, հիմա «перестройка»-ի դար է, հիմա կարելի է առիթներից օգտվել: Պապիս թաղումը վերածվեց միտինգի: Գյուղը այսքան հայրենասեր չէր տեսել իմ օրոք: «Ազգային վիճակը ծանրացել» էր գրեթե բոլորի սրտին, ուսերին, գլխին, մեջքին և էլ թափուր տեղ չէր մնացել: Հայրենական պատերազմի ժամանակ նեմեցին ծառայած Գրիգորը մի թևով (ձախը թողել էր մեր՝ սովետական «կրակի տակ») կանչում էր միացում և երդվում մինչև վերջ պայքարել անկախության համար: Թոռը պապի ձեռքից բռնած հպարտություն էր ապրում պստիկ հալով, ոնց որ ասեր՝ մի թևը տվել է 2-րդ համաշխարհային, մեկն էլ տալու է ազգային անկախությունը… «Участковый» միլիցիոները մի «պորցի» ուշունց տվեց ադրբեջանցիներին, նրանց անվանեց «գող, մի կողմ քաշվեց ու սիգարետ վառեց թանկարժեք: Խառնվել ենք իրար, մեկս մյուսին փաստերով ապացուցում ենք մեր հայրենասիրությունը, կարծես կենսագրականի մեջ ամբողջական պատկեր պիտի ունենանք որ հետագայում տալոնի տեղ ցույց տանք ու արժանի տեղ ստանանք գալիք անկախ երկրի իշխանական էլ չլինի, «ապահով դիրքում»: «Բոզի տղերքն» էլ են սրբությունից խոսում, բոզերն էլ, խուլիգաններն էլ, գողերն էլ, «էլ գող փիսո, էլ քաչալ շուն», հա խոսում են, հա պատմում են: Ջաղացպանի օգնականը հենց լսեց, ասում են՝ մորից երկրորդ անգամ ծնվեց ու պարզորոշ տեսավ իր թրկությունը այդ հորձանուտի մեջ: Կորցնելու ի՞նչ ուներ… ցորենի կամ ալյուրի պարկերը մեջքից գցեց, գնաց տուն: Երեխեքին հայրենասիրական ոտանավորներ անգիր անել տվեց, Անդրանիկից, Սերոբ փաշայից, Գևորգ Չավուշից և այլ «ֆիդայիստների» կյանքից խաբար առավ կցկտուր (չէր տեղավորի…) եկավ… կանգնեց, թեմա բացեց ու առ քեզ… Իր նմաններին շշկռցրեց՝ վա՜, արա՜, սա ակազվիցը գրագետ տղա յա բալամ, էնա կլյոխը տյուս կայիս, լիդեր ա երևի… Քիչ հետո լիդերները շատացան: Գյուղը պիտի սպասեր ազգի անկախությանը, որ՝ մեջքը ուղղեր: Մեր տան խարիսխը ցնցվել էր և անկախության սպասելու ոչ ուժ ուներ ոչ՝ ժամանակ: կովերը խոտ չունեն, ձմեռը պինդ նստելու է ու հաշիվ պահանջի՝ առանց ազատագրական պայքարի ոգու, թե՝ նրանից շունչ առած մարդկանց մեծ-մեծ զրույցների մասնակցության: Զոհաբարեք, ամեն բան զոհաբերեք շարժման թափին: Գիշերները գլուխս լցնում եմ զանազան տարբերակներով, ազգին տալիք ունեցածիցս բաժին հասնելու տվել եմ մշակում, ինձ պարտադրում եմ գյուղիս վերելքի ճանապարհ ակնկալվող դժվարություններին: Կոմիտեի կազմում եմ: Առաջադրանքներ եմ ստանում, խիստ զբաղված է ազգը, ամբողջ հայ ազգը՝ Ամերիկացից սկսաց մինչև մեր գյուղը՝ մեր գյուղից մինչև երկինք, երկնքում էլ վայ թե խոսում են մեր շարժման հզոր ու արդար զարթունքից: Բայց ես այս մասին չպատմեմ: Սուրբ գործ սկսեցինք՝ նաև կեղտոտ մարդկանց ձեռքերով: Շատ հարամ գործեր բռնեցինք: Ոմանք ասում են՝ մենք էդ ենք, այսինքն՝ էս ենք՝ ինչ եղանք: Բայց կռիվը, անգամ կռիվը չըմբոստցրեց ղարաբաղյան՝ անարդարության այդ բացահայտ օրինակներով, որոնք բահի կոթի պես ցցված էին հպարտության վրա և ամեն քայլափոխի աչք էին հանում՝ անգամ տարածության վրա: Էլ չեմ ասում, որ Սովետների երկիրը ծնկի բերին՝ դրա հետ միասին՝ նաև մեր գյուղը: Ամբողջ «ՍՍՀՄ» երկիրը՝ անօգնական այդ հսկան փլզվեց: Դեմ առ դեմ կանգնեցինք մի փաստի առաջ, որից ելք պիտի փնտրեր յուրաքանչյուր քաղաքացին այդ երկրի: Փախչելը ամենա կարճ ճանապարհն էր: Փախչե՞լ, երբ հայրենիքը կրկնակի փորձանքի մեջ՞ է: ՍՍՀՄ-ին չէր վստահվում մեր տունը, հիմա թողնե՞մ, գնա՞մ, ու՞ր, ինչու՞, ինչպե՞ս, բա հոգիս, բա հետագա կյանքս, մեր անխոս տունը, մեր կենդանի այգին, կարոտս, ինձ ու գյուղացիներիս հազար տարի թիկունք եղած Կարմիր քարը, մեր աղբյուրը, մեր կածանները, մեր թթենու այգու թութը գողացող էլ չի լինի, էլ թափելը չեմ ասում, մեր Բերդը, որ հազար տարով կառչած հիմքերում հույս է պահում՝ պատի, տանիքի: Մարդուն գիշատիչ դարձնելը Աստծու տնօրինության տակ է: բա ոնց չասեմ, սկսել ենք իրար կրծել, իրար քշել, իրար մատնել, իրար թշնամություն անել՝ առանց քաշվելու… Անգամ՝ հայերս իրար…

Մարտական գործողությունները սկսվեցին աննկատ, դանդաղ, կարծես դիտավորյալ, մի հսկա բարի ուժ ներքաշվեց արյան մեջ: «Չես սպանի՝ քեզ կսպանեն»: Սրանից, այս թվաբանությունից խուսափել չեղավ: բայց փախան, շատերը փախան: Ասում էին, պնդում էին, որ նրանք էլ կգան մի օր ու յերե կուսին կնստեն: Հորեղբայրներս շարժման տարիներին իներցիայով «իջան» գյուղից՝ իրենց հետ տանելով իրենց ընտանիքները: Ո՞վ հանդիմաներ… Հայրս պապիս իրավունքները չժառանգեց, կամ չստացավ, կամ չտվին: «Ով ուզում է՝ մնա, ով՝ չէ, ինքն էլ որոշի իր տեղը, վերջ»,- ասաց հայրս ու դուռը փակեց իր ետևից: Մեր գյուղը՝ մի խորտակվող նավ, որի կապիտանը չկար, կամ՝ կապիտան չէր, կամ՝ ու՞մ էր պետք: Ադրբեջանի ղեկավարությունը թափթփված էր ու չէր վերահսկում՝ ոչ իրենցը, ոչ մերը, ոչ էլ՝ առճակատումը: Անկանոն զորամիավորումների անկանոն ոտնձգություններ, հարձակումներ: Թոփից, թվանգից, եղած չեղածից կրակում ենք ոնց պատահեր: Որտեղից կգան, երբ, ինչպես, ով պատասխան կտա, ով՝ չէ, ով կպատժվի, ով կմնա՝ Աստված էլ չգիտեր, կամ գիտեր, կամ՝ չէր ասում: Սովետի զորքը դեկտեմբերին գնաց, հա 1991-ի դեկտեմբերին: Ըհը, առ քեզ, դուք եք հիմա, ինչքան կուզեք, ինչով կուզեք՝ տվեք իրար, ձեր երկուսի մերն էլ, հերն էլ, եղած չեղածն էլ… Էնքան տվեք, որ խելքներդ գլուխներդ գա, ինքներդ հասկանաք, որ սպանելը շատ ծանր ու դաժան փեշակ է: Որքան էլ չուզեցանք՝ փեշակներս մարդ սպանելը եղավ: Սպանում ենք՝ չսպասեն: Գյուղի առաջին զոհը արձագանք տվեց, մոր ձենից Աստված խլացավ, գյուղը ապշած կանգնեց ու ասելու խոսք չունեցավ: Ոչ ոք չի հասկանում՝ էս ինչ է կատարվում: Ջլապինդ, բոյով կրթված տղաներ «բացակայեցին» մի գիշերվա ընթացքում: Հայրն ասաց՝ չգիտեմ, մայրն ասաց՝ ես էլ… Էսպես մի տաս կամ տասներկու, կամ տասնհինգ տներում ծնողները «չիմացան՝ թե ուր քացած են դղաքը…» իրենց որդիների տեղը չիմացող ծնողները դողալով էին գալիս թաղումներին: Քիչ հետո «սովորեցինք» զոհերին: Երեքով չորսով թաղում էինք մի բաժին արտասուք թափում, կամ փորձում, կամ ապարդյուն, որովհետև այլևս չկար, չունեինք՝ ոչ արտասուք, ոչ՝ աչք, ոչ մեջք, ոչ ծունկ: Իսկ ոմանք՝ հույս էլ չունեին, կամ էդպես էլ կային, կամ դիատվորյալ էին վհատում խալխին, կամ վախկոտությունից խուճապահար էին անում խալխին: Երկու մետրանոց հասակակիցս արժանի էր գնդակահարության, որովհետև զենք չվերցրեց, տեմանց դուրս չեկավ, գրեթե թաքնված էր, փախած՝ տանը, պոստի տեղերը, անունները սովորել էր ու կրկնում էր սրա-նրա մոտ, որ կարծեն, թե… բայց քեռու տղան պահում էր, պահում էր երկու մետրանոց բոյով, մի էդքան էլ՝ լեզվով, բալտուն պանիկյորին, փլանքյաս էինք ասում դրան, շատ խոսող: Չբերին, դրան խրամատ չբերին, բայց մնացածներին քիչ էր մնում տունն էլ շրջեին, ուշունցներով, թուքումուրով տանում էին հայրենիքը սիրել տալիս: Դրան սիրել տալ չեղավ, հա սաստկանում էր իրավիճակը, քիչ էր մնում կանայք էլ պոստ գային, զենք էին վերցնելու շատերը, բայց չեկավ, ախպեր, հայրենիքը պոկը ճրղոտեց, ոտքերը տափը թակեց, քաշեց տնից, որ հաներ, տաներ սիրել տար՝ չեղավ: Ով տեսավ կամ լսեց, կամ տեղյակ եղավ, կամ կասկածեց՝ ձեն չհանեց: Բայց կար, ձեն կար, հանող չկար, որովհետև թայփան կթափվեր մի բան էլ պարտք կթողեին, բայց ասացին կես ձայնով էլ լինի դուրս եկավ. «Ես մեռած, դուք՝ սաղ, միտներդ պահեք, մի օր քոլի տակից դուրս կգա, կամանդիրների հետ կողք-կողքի ման գալով, դրվագներ պատմելով, հերոսական էջեր կգրի քո, նրա, կողքինի հիշողության մեջ: Պատմությունը ժամանակից տուժում էր, կտուժի նաև այս անգամ, կջնջվի քո հերոսությունը, նրա դավաճանությունը, մյուսի փախչելը, մի երրորդի գողությունը: Հայրենիքը լեզու չունի, որ կանգնի արդարություն պահանջի խալխի համար, հանուն մաքրության, հերոսական պայքարի անաղարտության մասունքի, որ ափսոսանքները չկեղեքեն հալալ մարդկանց, իսկ մարտադաշտերում զոհեր էինք տալիս՝ հող պահում: Պահում նաև «չաղալների» համար: 1992թ. ծանր մարտերից մեկում, հենց գյուղի մատույցներում հորեղբորս ավագ որդին (մատաղ տվինք) ընկավ: Մեր տան դուռը կամ դռները բացեցինք, բայց լույս չկար, որ վառեինք: Պապս չկար հատուցեր, տատս չկար ողբը փարատեր, մայրը սպառեց արտասուքը, հայրը շատ բան գրեթե չասաց, հայրս թաղման հարցերով էր դես ու դեն գնում, մեզ ուղարկում, մեզ ընդունում, կես ձայնով վերահսկում մեր վհատված շարժումները: Թամադան Վարդանանց տան պատմությունը իր ամբիոնից փռում էր շուրջը: Կռվող տղաները ծխում էին՝ ով ինչ ուներ իր գրպանում, կամ՝ ընկերոջ: Մերոնց ասելով կռիվը մեզ համար արդեն իրողություն էր, անողոք, քան եղավ՝ իբր չի լինելու: Թամադան զոհվածների համար նախատեսած իր ելույթները թրծել էր վեհ գաղափարներով, բայց չհիշատակեց, թե ինչու՞ փլանքյասի որդիները հիմա են հիվանդացել, ինչու ՞ իր ազգականները գլուխ են պահում թիկունքում, ինչու՞ պարսավանք չեն ստանում հայրենիքը լքածների հովանավորները… ինչու՞….:

Յոթը չլրացած հորեղբորս բաժին տան վրա թնդանոթի արկ ընկավ: Տունը ավերվեց, տեղաշորը վառվեց: Ոչ մեռած ենք, ոչ՝ սաղ: Աղաջան քեռին լաց է լինում ինը տասնյակ տարիներ աշխարհ տեսած աչքերով, հոգով, սրտով: Կողքինին ասում է՝ էս վշտից գնալու ենք մի ուրիշ, ավելի ծանր հալի: Սրանից պրծնել կա, նրանից՝ ոչ: Սա աշխարհի բոլոր պատերազմների, կռիվների նորմալ հետևանքն է, սակայն «թայփայի» տիրապետությունը չքավորի ժառանգություն է, հարամ փայ է, նողկալի բաժին է թայփան ստրուկի մտածողության դարավոր զորակցության դրսևորում է: Ազնվականը չի կարող թույլ տալ իրեն՝ հոշոտել անպաշտպան միավորին: Մենք,- ասաց Աղաջան պապիկը,-կունենանք ծայրահեղ մի իշխանություն, որի կենարարն ենք իբր, բայց միայն տրիբունայից արտասանած ճառի մեջ: Թայփան դեռահաս է ու տկար: Նրա առավելությունը իր թայփայության մեջ է: Պետությունը թայփայության զոհ կարող է դառնալ: Աստված թույլատրելի է համարում նաև այս ոչ կառուցողական դրույթը: Մասսաներին սխրանքի հանելու ուժը հավաքել կարող է գաղափարը: Գաղափարը կուտակում է, կուտակում է, այն հասցնում է պոտենցիալի կրիտիկական աստիճանի և ուղարկվում է… Գլխավորը՝ թե ինչքա՞ն, ու՞ր և ինչպե՞ս պետք է նպատակամղվի… Սա՞ է հիմնական դրույթը: Ժողովու՞րդը… Հազար անգամ ասել եմ, պիտի հիշենք, պիտի հասցնենք պայթյունի, պիտի տեսանելի դարձնենք կործանարար ուժի «հմայքը»: Պիտի տեսնի ժողովուրդը: Մի քաղաքական գործիչ ասաց՝ պիտի ունենանք ազգ, այլ ոչ թե ժողովուրդ: Արդյո՞ք արժեքները պահում է ժողովուրդը: Այսինքն՝ այս առումով հայերը ուրիշ երկրներում հեչ բա՞ն են… Էթնիկ չեն, ուրեմն՝ ոչի՞նչ են: Ազգին հիշեցնել ազային հերոսի գոյության մասին որևէ ինքնանպատակ առիթով ու դա որակել արժե՞ք : Այսօր ու վաղը փոփոխություններ կլինեն մեր կյանքում, որովհետև ժողովուրդը իր բոլոր ընկալումներով սևեռված է ազգային ազատագրական պայքարի ընթացքին ու չի կարող քաղաքական որևէ խաղի սկիզբն ու վերջը տեսնել՝ առավել ևս՝ գործընթացը:Սեփական ժողովրդի նվիրվածությունը փափուկ հումք է, որից կարելի է կերտել, ծեփել, քանդակի նմուշ անել, հասցնել անհեթեթության ու պատասխանատվություն չկրել՝ անգամ պատճառած շատ կորուստների համար: Ո՞վ զանազանի, ո՞վ հասցեագրի անվիճելի սխալի հետևանքները և ու՞մ: Այ օրինակ՝ մեր գյուղացիները դեմ չեն հայրենիքին ծառայելուն, անկախության համար մղվում են առաջ, զոհվում են, վիրավորվում, բայց չեն լքում: Կան, լքողներ կան, կլինեն, եղել են… Անպատիժ կմնան, հենց դրանց ակտիվ «զրույցներից» պատմությունը կվերանայվի ու կստանա բոլորովին այլ պատկեր, որում չեն լինի ժողովրդին ընդգրկող դրվագներ, կամ կլինեն, բայց՝ անտեսված, կամ հուշարձանի տեղ կպահեն, երբեմն «կարժանացնեն միտինգների»: Ծաղկեպսակների հանգրվան կդառնա «միավորը», որի տակ բոլորած են «և այլն»-ի բաղադրիչները: Հրաշալի հատուցում, գնացեք, տարեք զրույց արեք՝ ով որքան ուզում է, բոլորին կհերիքի, էդ էլ նյութական օգնություն, հո չի պրծնի քյասիբի վրա: Քյասիբները շատացան այս օրերին:

* * *
 Գյուղը հյուծվում էր սովից, խավարից, պակասպռատից, վշտից, անորոշությունից, հոգում կուտակվող տիղմից, անհավատությունից, անարդարությունից՝ արդեն այսօր, արդարության ճանապարհին… Անտառներ ենք հատում՝ անգամ պտղատու ծառերին ենք հասել, հին, անտեր մնացած տների հատակ, առաստաղ ենք վառարան գցում, որ մնանք, գնանք ազգի անկախությունը վաստակենք վաղվա համար: Թշնամու թնդանոթի ու գրադի արկերը հազարամյա լեռների անդորրն էլ են խախտել, մի ընտանիք պատերին չի վստահել, գնացել է քարանձավում թաքնվել: Արկը սրանց գտել է հենց քարանձավի մուտքի առաջ:
Հարվածային ալիքը չի խնայել ոչ մեկին. մի ամբողջ ընտանիք. մի դարավոր տուն, մի սուրբ օջախ մատաղ տվինք հեչ տեղից: Գրեթե վազելով տարանք հանձնեցինք հողին: Ընդունեց, ինչքան տարանք՝ ընդունեց. խոստացավ թեթև լինել, կամ ժողովուրդը խնդրեց, իբր մխիթարանք է, իբր մեռածի համար հողն էլ թեթև բան է: Հոգնել ենք վերացական զրույցներից, փոս փորելուց, սգո հացից, որը կուլ տալ չէր լինում: Մխիթարա՞նք… կար:

 Մարտադաշտերում որոշակի հաջողություններ ունեինք, մինիմալ զոհեր, առատ ավար՝ զենք, զինզմթերք, տեխնիկա, այդ թվում՝ տանկեր, զրահամեքենաներ… Թալան էլ ենք բերում: Էսպես է կոչվում թշնամուց ազատագրված տարածքից բերված ամեն բան, որի կարիքը զգում ենք, կամ՝ զգալու ենք: Խանդավառվում էինք խփած ինքնաթիռներով: Մեր հակաօդային ուժը կազմում էր առանձին անհատների հմտությունների ու ցանկությունների համադրությունը: Կհաղթենք, անկասկած կհաղթենք այս կռվում, բայց գինը, գինը շատ մեծ է, արդեն մեծ է, արդեն անմեկին է, և ոչ բոլորը ներդրում ունեցան: Հաշվեկշռի մեջ նստած են բոլորը, բայց վճարել են՝ մեկը հինգ փայ, մյուսը՝ փայում նստել է, փայ ստացել հինգ փայում: Ո՞վ, ո՞վ մտրակ առնի, դաստիարակի, երբ թշնամին էնա մեր հողի վրա շնություն անելիս: Ո՞ր կռվից շակալներ չեն օգտվել, մերը ինչո՞վ է պակաս: Կրասնոդարում էս վերջերս, «Ավանգարդ»-ում կարդացի, նեմեցին ծառայողներին հայտնաբերեցին, «սրոկներ» տվին, նստեցրին, իսկ մեկին՝ գնդակահարեցին: Կարծում եք վե՞րջ… Գտնվեցին պաշտպաններ, ցույցի ելան, իսկ բենդերները զինված խռովություն էին պատրաստել: Երկրամասի վետերան, հերոս Իվան Կուզմիչը գաղտնիք բացեց պաշտպանի առաջ, բայց արձագանք չեղավ: Նա ասաց՝. «Թիկունքում չգիտեմ, բայց մարտադաշտից խուսափած, հրամանատարին չենթարկվածը (մի ջոկատ իր նախկին հրամանատարի հետ) այսօր շատ լուրջ պաշտոն է զբաղեցնում: Նրան վստահվել է երիտասարդության դաստիարակության մի ամբողջ ծրագիր: Թույլ տվեք հարցնել՝ սեփական ժողովրդի թիկունքում կողոպուտներով, մասսայական թալանով զբաղված խալխին ահուսարսափի մեջ պահելով, ինչպե՞ս ճանաչվեց ազգի վստահելի և ստացավ «վստահություն» (թարգմանաբար)»: Մենք էլ ունենք «դրանցից», որոնք կնստեն պաշտոնի: Ո՞վ կնշանակի: Իր նման մեկը, կամ նրա ընկերը, կամ նրա շահից օգտվողների թայփան, կամ միևնույն ամանից լափողը: Ես շատ գիտեմ՝ քանի մկաններով կապված օրգանիզմի որ մասն է կազմելու այսօրվա մուկը… Մտածում ես, արժե մի խումբ մարդկանց լիրբ բնավորության դաշտում ազնիվ լինել: Հանուն ինչի՞: Սրանց համար սրբություն չկա: Այս մարդիկ իրար մոր բերան են կեղտոտում դեմ դիմաց՝ դառնում իրար հետ հաց ուտում հինգ օր հետո: Մորը կեղտոտողը՝ մարդ կոչվելու իրավունքից չօգտվի օրենքով, որ ասեմ՝ հա: Հավատա՞նք, որ սրանք հայրենի տան համար ազնիվ կռիվ են տալիս, փրկեն տան եղածը: Օրինակներ չբերեմ, բայց խոսքս կոփված ընդունվի և տեղ հասնի: Հարամ գործեր ենք բռնում, թուրքից խլում են՝ իրենք թրքանում: Էլ չեն խնայում, կարծես աշխարհի վերջն է երկրագնդի մի հատվածում, իսկ մյուսում հայտնվելու համար ղայդին ունեցվածք է պետք: Ասենք գնում ես, թե մտնես այդ հատվածից ներս, սահմանի վրա դեմքիդ նայում են, հարցուփորձ են անում. թայփան ընդունեց՝ համեցեք, չէ՝ գնա… Գնա շան պես հաչիր, ոռնա, բղավիր, քեզնից դուրս եկ, մտիր, թռիր, իջիր, զառնվիր: Կաշիդ փրկելը կա՞… Ձենդ կկտրես, չէ՝ ձենդ կկտրեն, կաշիդ… Իսկ ես դրանց մասին օրվա մի քանի ժամն եմ հիշում՝ էն էլ դուքանի առաջ, սրանից նրանից… Մեր տունը երևում է դուքանի մոտից: Ուր որ է կգլորվի՝ գնդակահարվելուց հետո: Մենք, մերոնք. երևի նաև ես՝ խփելու ենք , մեր տունը մեր ձեռքից է խփվելու: Ոտի վրա խփված տուն: Մեղք է մեր տունը, մեր անշնորհակալ վարքից պապանձվելու է: Մարդն իր շունչը, հույսը, ապագան, օրը խիստ կապի իր տան հետ, հետո երակից օգտվի՞: Բա ի՞նչ է, երակ է, դեռ մի բան էլ ավել: Մենք բոլորս, քանի դար ասել ենք՝ մեր տունը, մեր տնից, մեր տանը, մեր տնեցիները տնահավան, տնովտեղով, տանտեղ ու մենք բոլորս՝ տնաշեն, տնաշենի տղերք, տնաշենի խալխ: Հիմա տնաքա՞նդ… Աշխարհի կեսը ջուր, կեսը՝ մահնա… Էս է ասում՝ քոչում եմ, էն է ասում՝ տեղափոխվում եմ, էն է ասում՝ գործ կա, պիտի գնանք, դե էլ մնանք ինչ անենք: Եթե էս երկիրը բուրգի (Քեոփսի կամ մեկ ուրիշ…) ճարտարապետական հազվագյուտ հնարամտությամբ կառուցված լինի, փարավոնն էլ Ռամզեսներից մեկը լինի, բայց ամեն օր պատից քարեր հեռանան, հեռանան, գնան՝ թեկուզ մի դրախտում տեղավորվեն… հետո՞... Քանի՞ կոպեկ կամ՝ շահի կարժենա էդ քարը, որ բուրգ էր պահում, էն բուրգը, որից Աստված էլ հիացած է: Քարը բուրգի մեջ հրաշալիք է, բուրգից դուրս՝ քար, միայն քար, անտեր քար, շարքից դուրս մնացած քար, քար՝ էն էլ շարքից, պատից դուրս… Մեր գյուղը իմ բուրգն է՝ թեկուզ առանց Ռամզեսների, կամ մեր գյուղը մեր երկրի քարն է, բուրգ պահող քարը, մեր երկիրը բուրգի չա՞փ էլ չկա, թող առանց Ռամզեսների, բայց՝ բուրգ. հրաշակերտ կառույց՝ հարատևելու առաքելությամբ: Մեր գյուղից չի երևում, բայց մարզկենտրոնից եկած մարդը ասում է՝ մաքուր մարդիկ չեն, բոլորը չէ, որ մաքուր են ու շարժում են երկիրը: Մեկին մեր գյուղում էլ ճանաչեցին: Ասացին ահավոր գներով քար են ծախում դրա հիմնարկում, գերեզմանի քար: Վաչենը, որ աշխարհից շատ բան է տեսել, լսել, քթի տակ մատը խաղացնելով հառաչեց ու ասաց՝. «Բուկս բռնած գնացել եմ, որ գինը խոսեմ, իջեցնեմ մի քանի մանեթով, զվերի պես փնչացրել է… Հազարավոր մարդկանց հազարները լափում էր ու կլափի, որովհետև մորթին կփոխի, կկանգնի հեռուների շարքում, բայց թիկունքում»: Մեռյալների քարի փողով հարստանալը չի անհանգստացրել այդ մարդուն: Դրանից ի՞նչ սպասելիքներ ունեք: Պատմությունը մաթեմատիկա չէ: Գերեզմանաքարի համար թանկ վճարել ես, էժան ձևակերպվել է, թե էլ ինչ շինություն է կատարվել՝ ո՞վ պիտի քրքրի… Կասեն՝ պառակտում է, համերաշխության թշնամի է, դավաճան է… Ճշմարտությունը ինչպես հազար տարի առաջ, կճնշվի, կգզգզվի, իսկ նրա կրողները կտուժեն խստորեն: Բայց իմ հոգսը ոչ այդ մարդն է, ոչ նրա «գործունեությունը»: Դարդս՝ տունս է, հայրական, պապական տունս: Անօգնական, տնեցիների կամքից կախված, առանց իրավունքի, որբի կարգավիճակով լքվելուն դատապարտված: Իրեն պահում ենք, որ մեզ պահի: Կլինի՞, ինքը՝ մեր տունը, դառնա մեզ չպահի սեփական նախաձեռնությամբ: Չէ: Մենք ենք որոշում՝ մեզ ինչքան պահի: Մի երեխայի չափ էլ չկա մեր տունը: Երեխային լքող ծնողին (ծնողներին) օրենքը չի խնայում: Իսկ տունը լքելու համա՞ր… Մեր գերդաստանի շունչը հո՞ գույք չի, որ շալակենք, հետներս տանենք, ձեռքներս մեկնենք՝ վերցնենք, գրպանում դնենք ու հայդա… Բա ո՞նց պիտի հավաքենք պապերի թափած քրտինքը, եռանդը… Էս ծառը հարյուր տարեկան է, էս մեկը՝ երկու հարյուր, մառանը՝ մեր նախկին կացարանը, հինգ դար է կռացած, պահում է պահ տվածը: Տան մեջքը պահող սարը Աստծո ձեռքով բերված է, մեր գլխավերևի երկինքը մեր տան հավերժական գլխարկն է: Փոխե՞նք մեր գլխարկը, մեզ գարուն բերող, մի կտոր լույս մեր երկինքը սևացնե՞նք… Փլանքյասն ասում է՝ «հա» ու շարունակում. «Ես մեղավո՞ր եմ, որ մեր տունը սա է՝ Ղարաբաղում, մի ծայրամասային գյուղի «բալկոնում», գոնե պարտեզում չի: Հանաք չեմ անում: Թիֆլիսի ժայռոտ զառիթափից կախված լիներ, ասեր՝ հա: Խմելու ջուր չկա, այդ ղարաբաղցի, հարյուր տարի առաջ իմ պապը քո պապի հետ նստել, թթի օղի են կոնծել, դեսից դենից կնթել, գարի հաց կերել ու փառք տվել Աստծուն: Աշխարհից խաբար ունեի՞ն, համով կյանք տեսած, լսած կայի՞ն, չէ: Ինչ կար, էն էր ու փառք Աստծո, հը՞… Ես օրս, յուրաքանչյուր օրս սպանում եմ էս վայրենի մենաստանում, մեզ համար միջնադար է, իսկ մարդիկ վաղուց ապրում են 20-րդ դարի դղյակներում, գոնե ասֆալտի վրա են ման գալիս, երբ ուզենան բուլկի ուտեն, կինո գնան, գազով ջուր, լիմոնադ, քանի մեկն ասեմ… Ես՝ ջհանդամ, բա երեխաներս: Հենց գլուխները բարձրացնեն մեր գյուղից դենը նայեն՝ կփախչեն: Ինձ էլ կթողնեն, մորն էլ: Կքոչեն, ախպեր, չեն մնա: Իսկ այսօ՞ր… Ես էլ եմ դեմ քոչելուն, լքելուն: Ասեմ ինչու: Զենք վերցնողը շարքից դուրս է գալիս, պոստերում մարդ միավորը չի հերիքում: Երկու սմենով, երբեմն՝ երեք, ձյունին, ցրտին, սովին, ջրի պակասին դիմանալւվ, կռիվ են անում մի խումբ տղաներ: Մեղքս են գալիս… Թե չէ կքոչեմ ես էլ»:

* * *
  Մնաց՝ այս մարդը ընտրեց խղճի ճանապարհը և իրեն վերադարձրեց շատ արժեքներ, որոնց համար արժե ապրել, բայց առանց «որոնց» (ապրողների թիվը քիչ էլ լինի…) հարմար է անհամեմատ, մանավանդ, երբ հատուցվում է: «Արժանապատվությամբ» ընդունում ես դավաճանության փաստը, ողջունում ես նրա՝ հպատակեցնելու կամքը, ցանկությունը՝ որպես լուծ, շռայլում ես գույքեր, կեղծում ես հոգիդ, հոգունդ, սրտինդ, վաճառում «ես»-դ՝ կապ չունի ում, փոխարենը ստանում ես բուլկի, «տուշոնկա», «զգուշոնկա», շատ ուրիշ «ոնկա»-ներ և «փրկվելու ափ»: Ափ, ուր կարելի լինի հանգրվանել, եթե «խորտակվելու» պարտադրանք կա: Այս ափը փրկություն է բերում, բայց անցյալի համար պատասխան տալու տղամարդություն կունենա՞ն…
 Պիտի զղջաս արարքներիդ համար, հետ տաս կերած բուլկիդ, մնացած «ոնկա»-ները և այլևս նույն ցեխում չհայտնվելու միտքդ հաստատես փաստով, արարքով՝ որից գոհ մնա երկիրը, այո՝ երկիրը… Որի կաշվի մի կետն էլ ես եմ ու միշտ զգում եմ զարկերակիս ձայնով, թե՝ շնչով, թե՝ հոգով, թե ով եկավ, ով գնաց, ում հողին հանձնեցինք, ում՝ տվինք շներին: Իրականու՞մ… Ասացի, մաթեմատիկայի բնավորություն չունի կյանքը: Գնահատվում է՝ ով ինչ կտա: Մինվոդի հայը իր կյանքի գնահատականը կախման մեջ չի դնում մեր մտածելակերպից, ոչ էլ իմ պահած արժեքների կարիքը իմ գնահատականով ճանաչելու միտում ունի: Նա ճիշտ է ապրում՝ անկախ իմ, կամ մեր գյուղի մեր երկրի կամ երկրի ճնշող մեծամասնության տեսանկյունից: Նրա մոտ՝ Մինվոդում հայրենիքը նրա վզին նստած չի, նրանից նվիրվածություն չի ուզում, կյանք՝ առավել ևս: Ասում է՝ ապրիր, բուլկի կեր, սալա կեր, լավ երշիկ, իկրա, համա՝ չգաս վզիս նստես, եթե նստելու ես… Մնացա՞ծը… Դու գիտես, ախպեր, էդ դու, էդ՝ Ռուսաստանը: Թաց է, չոր է, եղածը սա է: Մեր գյուղից որ քոչեմ՝ մեկ է բան չի փոխվելու, էական բան: Ընտրություն չկա, հայրենիք պահելն էլ է քո իրականությունը: Մեր գյուղի տնից է սկսվել՝ իմ ու մեր տնեցիների հայրենիքը, հայրենիքը էս երկրի, էս աշխարհի հետ մեր հանդիպումը: Հիմա, երբ մեր տան անդամների թիվը նվազում է, երբ ինքներս էլ ենք տեսնում մեր տան մահը, մեր բաժին հայրենիքի անտեր ապագան, ի՞նչ անենք: Առողջ մի մավոր մեռնելու է, մենք բոլորս դեմ ենք դրան, բայց հենց ինքներս էլ սպանելու ենք: Սպանող ենք, մենք մեր հարազատ տունը սպանում ենք՝ ինչպես դա կաներ թշնամին: Քանդվելու է ինչպես ասպատակություններից հետո: Պապերը շինել են, ժառանգները ավերում են ժամանակի ձեռքով: Հարյուր տարի կենացների գլխավոր հերոսը՝ մեր օջախը, մեր անգին տունը, կախում ենք երկնքից, հիմա՝ մեր տրամադրությունից, ժառանգների կամքից, ցանկությունից է կախված շատ անհարմար մի թոկով:

 Պապերը սկի չեն կարող միտները գցել, թե մի օր մեր տունը կմնա անտեր, մեր գյուղը կթաղվի իր ամբողջ բոյով, բուսաթով, հազար տարվա պահապան շնչով՝ լացող էլ չի ունենա, թաղում էլ չի նախատեսվի կոնկրետ՝ ի պատիվ, ոնց որ մահկանացուին են մատուցում տուրքը, էն վերջին բաժինը, որից հետո՝ Աստաված էլ չգիտի, թե ով որքա՞ն, ինչու՞էր, կամ՝ է, կամ՝ չէ: Պատճա՞ռը: Միանգամից ընկնի մեռնի՝ չկա: Մինչև վերջին մարդը, հետո նաև շունը, կատուն չլքեն մեր գյուղը, մահվան վկայական չեն տա՝ ժամանակի մեջ գրանցելու: Բոլորս միասին ձեռնամուխ ենք եղել մեր գյուղի թաղմանը: Ամեն օր մի քիչ սպանում ենք, մի քիչ սպանում ենք ու թաղում: Բոլորի աչքի առաջ հանցագործություն ենք կատարում, բայց ոչ վայ անող կա, ոչ կասեցնելու ճիգ կա, կարծես աչքի առաջ արյուն թափելն է ՝ որ միջամտություն կպահանջի օրենքի կամ գոնե մեկն ոմնի կողմից: Սա ինչ իրականություն է, ո՞վ է այս անտարբերությունը մշտական սրսկել մարդուս մեջ՝ հանդուրժելի արարք որակելով անարյուն սպանությունը: Մի թերթում պատահել եմ մի պատմության, որից գլուխս թմրել է: Երկար զրույց է , բայց էությունը ծայրահեղության չափանիշ է: Կատուն՝ չպարզված հանգամանքներում սպանված, գլխավոր հերոսն է: Ֆերմերի կատուն երեք ատյանի դատարաններում «որակավորվել» է տուժած, իսկ տերը՝ տուժածի կողմ: Շատ հեղինակավոր մարդու մեքենան չի խնայել կատվին: Նա կարող էր մեքենայի ղեկը թեքել դեպի բետոնե պատը ու վրաերթի չենթարկել կատվին: Արդարադատ դատավորը իր երկրի կանոնների (օրենքի) շրջանակներում նստեցրել է հեղինակավոր մարդուն՝ անզգուշություն որակելով վրաերթը կամ էլ ինչեր… Բա տուգանքը, մեծ գումար են ներկայացրել հայցվորները: Կատվի թաղման ծախսերը՝ մի մարդու, մեր մարդու (ղարաբաղցի) ամբողջ կյանքում (միջին աշխատավարձ) հազիվ փակվեն: Ափսոս չի մեր երկիրը, կատու, շուն, գյուղ՝ որքան ուզում ես, սպանիր՝ մի էլ թաղիր: Մեր գյուղը էդ երկրի կատվի չափ էլ չկա: Իրե՞նք են շատ կենդանի սիրում, թե՞ մենք ենք անտարբեր՝ կարևոր չէ: Երկիրը պետություն դարձնելը՝ պիտի, որ շատ դիպուկ օրենքներ ծնի՝ անգամ կատվին պաշտպանող: Պիտի, բայց դա ետ չի բերի մեր մեռնողին… Մեր ղարաբաղցին արտերկրի կատվի չափ պաշտպանված լինելը տեսնեմ՝ մեր գյուղի իմ պապենական տանը մեռնեմ: Իսկ այսօր՝ 20-րդ դարի ավարտից ութ տարի առաջ, կռիվ է ղարաբաղում: Թե ինչ ենք ունենալու զոհերի դիմաց՝ մշուշոտ է, նմուշները կասկածելի են: Եվրոպան վաղուց ոչինչ չի վճարում իր անհոգ կյանքի համար: Գերմանացիները ավերված երկիրը բուրաստան շինեցին, հրաժարվեցին ֆաշիզմից, Ամերիկան իր երկրից դուրս է կարգուկանոն պահում, իր քաղաքացուն պաշտում է՝ օդում, ջրում, ցամաքում, լուսնի վրա: Ամերիկացին իր երկրի տերն է, իսկ մեզ մոտ, երկիրն է մեր տերը, կամ՝ երկրի տերերը: Հիմա մենք տեր էլ չունենք, որը շատ անհրաժեշտ է՝ գոնե այս օրերին: Մեր տերը՝ խորհրդանշող միավոր է՝ բանակ, թե միավորումներ, զենքի մարդն է, ոնց էլ պտտես, որտեղից էլ նայես, կամ չնայես, մեկ է, առայժմ թշնամուն լռեցնելն է կարևոր: Այսօր հինգ զոհ տվինք՝ լռեց մեր ուղղությամբ: Թանկ օր էր: Ողբը Աստծո ականջին հասած կլինի: Ջահել կնոջ ձայնը խլացնում է, Պերթի ողնաշարը ճրթճրթում է, ևս լսում եմ, դուք մի հավատացեք, փոքրիկը, որը հենց նոր է աչքերը բացել, հայր կորցրեց: Նա էլ է լացում, բայց նրա փոխարեն ողբացող կա՝ տատը… Նույն մարդիկ հավաքվել են: Հիմա կտեղափոխվեն գյուղի հաջորդ զոհի տան բակում ու նույն ողբը կսփռենք մեր չորս կողմը: Նոր թեմա բերեց հարևան գյուղից եկած պատմության ուսուցիչը: Թարմ մարդու հնացած զրույցը կիսատ ընդունվեց կամ մի կերպ տարան հավաքվածները ու ծխեցին՝ ով ինչ ուներ: Նոր թեմայի մեջ լուրջ խնդիր կար, բայց գյուղի համար՝ էն էլ այս պահին, չէր ընկալվի: Սովետի կործանվելը չենք շոշափում, կամ չենք զգում, թե որից ինչքան ենք տուժում, երբ… հաշիվը պահող չկա: Հիմա միայն ծխում ենք, հառաչում, եղածից խնայողաբար օգտվում: Մի ծապռի լույսի համար իրար տուն ենք գնում, կիսում ենք աղոտ լույսը, կամ աչք ենք կշտացնում, կամ ոչ մի բան չենք անում՝ օր ենք կրճատում, կարծես տեղ պիտի հասնենք, ինչ-որ տեղ՝ ուր ամեն բան լավ է, դրա համար կրճատում ենք այն ժամանակը, որը մեզ բաժանում է այդ լավից: Իմ գլխում երկու անիվ է պտտվում՝ մեկը մեկից անկախ: Փորձում եմ մի «պտտվելով» բավարարվել, որ էներգիաս տնտեսեմ՝ չի լինում: Կռիվը ավարտում եմ, մեր տունը վերանորոգում՝ առ քեզ, տեսնեմ մեր տանը մարդ չկա, ես եմ՝ մենակ, առանց տաքության, առանց խոսքի, առանց զրույցների՝ անգամ հնացած ու իմաստազուրկ: Ու՞մ դիմեմ. ու՞մ բողոքեմ, օգնություն ուզեմ, որ անիվ պտտեցնեմ, որ հույսս չմեռնի: Սովետը սպանեցին հեռուներում, գյուղս հանգչում է՝ տանս մեջը, ևս՝ նրա հետ և ոչ մի նշույլ… Ավագ, Ավագ, սա քո անեծքն է… Սովետն էլ դու քանդեցիր:

 1941թ. դավաճանել ես քո տանը, քո ընտանիքին. քեզ մարդու տեղ դրին հետո, հյուր եկար քո հայրենիքին, քո պապական տանը, ազգիդ, ցեղիդ: Մարդավարի ընդունեցին, քեզ գովեցին, քեզ տարան «յերե կուսին» նստեցրին՝ երևի նաև ակնկալվող «օգնության» խաթրին, իսկ դու միայն հյուր էիր: Մարդ է՞լ իր տանը հյուր: Հայերս հաճախ ենք պատմություն կերտել օտարի համար, որ հետո սերունդները էդ երկրներից իրենց համերկրացիների թողած ժառանգությունից փայ ստանան: Հնդկաստանից սկսած մինչև Ամերիկա քանի՞ պետություն կա, Ճապոնիան էլ հետը: Բոլորը մեզ պարտք են: Ամեն մի երկիր-պետությունից, որ հանենք մեր հայրենակիցներին՝ կունենանք թերհատ աշխարհ՝ գոնե պատմություն,բայց հանել չի լինի ոչ Հունգարիան, ոչ Լեհաստանը, ոչ Նորվեգիան, ոչ Իտալիան, առավել ևս Ռուսաստանը, իրենց երկրի քաղաքացիների ժառանգությունից չեն հրաժարվի՝ անգամ նրարց պատմական հայրենիքների օգտին: Լավ, գովելի եզրակացություն է, երախտամոռ լինելը աներես փեշակ է: Ընկերս հաճախ է Մյուրատից խոսում: Նապոլեոնի զինակից, թե հավատարիմ, թե ուղղակի հրամանատար՝ իբր Վարարակնից մի մարդ էր: Մյուրատը երբևէ հիշե՞լ է կամ հիշատակել է, իր ով լինելու մասին բան ասե՞լ է, ասենք Նապոլեոնի մոտ: Պոպոկը գիտի, մեկ էլ ագռավը, որի ճանկից թռավ այդ երանելի «հատապտուղը»: «Բերենք ինչ անենք, Մյուրատը մեզ ի՞նչ կտա, առավել ևս, որ նա չի նշանավորել իր ով լինելը: Օտարի հոտ է փչում այն հայից, որը իր կենդանության օրոք ապրել է իր համար, իսկ մահից հետո ազգականները իրենց հարուստ ձեռքերով Հայաստանին «նվիրաբերում» են նրա աճյունը՝ հանց հերոսի ներկայացնում՝ ատրիբուտների ներկայությամբ: Մի գարի հացի արժեք չունի նման գործարքը: Էս է ասում, էն է ասում՝ Մյուրատը հայ էր, Վասիլը հայ էր, Սմբատը հայ էր… Հետո՞… «Ի՞նչ արած են ազգի համար: Իրենց «կեյֆը» իրենց հավեսին քաշած են վախտին: Հիմա, երբ ամեն բան պատի տակ մոռացված անտեր մհակի ուժ ունի, երբ մհակը գույք էլ չի, ձեռքն էլ չկա մհակը պահող՝ վիր հաջաթին պետք ունինք ադոնց»: Ծամոնի խաթեր համար 60 ական թվականերին ախպարներ ընդունեցինք՝ հայրենիք վերադարձած անօգնական անճարակ մի քանի հազար հայերի… բայց նրանք չսիրեցին մեզ: Բարսեղ էֆեդենի կոչվող անձը սուրճ հյուրասիրեց եկածներիրն ու ասաց՝ մեզի սառը ընդունեցան, այս ջերմությունեն հազիվ ապրել կըռնանք: Իսկ փուրթուլ քեռին ասաց՝ յա¯, կեղնի հրավերք ուղարկած է Հայաստանի կառավարությանը՝ անձամբ ձեր պատվին, Բարսեղ էֆենդի: Իսկ մեր գյուղացի Սեդրակը, որը պատահական հայտնվել էր այդ մթնոլորտում, փնթփնթացրել էր՝ դուք հայի նման էլ չեք, էֆենդին հա՞յ, հայ էֆենդի՞… Էֆենդի Բարսեղը ասել էր՝ ռամուզդ ինձի կսե, որ թուն գեղցի մարդմն ես, քեզի այդ ղայդեն պահե… Ես որ ներկա լինեի, կասեի՝ «… Ինքը, էֆենդի, որ Ղարաբաղում կապրե՝ ադիկ արդեն ղայդա է, ավելին պետք չունի: Ինքը՝ իմ գյուղացի ախպերը, բուրգի մասն կազմող քար է, իր նմաների հետ միասին բուրգ է պահում՝ էլ ի՞նչ անի, էդ հերիք չի՞… Մեզ շուռ տված էր անվանում հայաստանաբնակ հայը, բայց մենք՝ ղարաբաղցիներս, մեր «արձագանքը» նետ չենք դարձնում, չէինք դարձնում, որովհետև խոսքը (տեղ հասնելու ուժը շատ տկար է) մարում է հենց նույն պահին և չի եղել: Հիմա, երբ աշխարհը կրակն է ընկել մեր ձեռքին, դարձյալ խոսք ասելու առիթը չենք օգտագործելու: Հիմա շուռ ենք տալիս՝ ինչ մեր կամքին հակառակ է, իսկ խոսելու ժամանակը գուցե և կգա: Մենք մեր խնդիրները, տնային հանձնարարությունները, ուշիմ աշակերտի պես լուծելու ենք՝ առանց խոսքի: Մի բան՝ որից վախենում եմ, մնալու է թշնամու փոխարեն ու ինձ կեղեքի, ափսոսանքների շղթայով կախի իր իրականությունից: Այդպես եղել է հազարավոր տարիներ առաջ, այդպես եղել է երեկ, բայց այսօր ու վաղը պիտի չունենաք, պիտի չսկսենք ունենալ, պիտի կախենք մեր արդարության պահանջներից, պիտի սպասենք՝ եթե կա դատապարտելին, հրահրողը: Սպասենք՝ ինչպես թշնամուն, որ եկել էր ավերելու: Մեր ավերողը շատ ավելի վտանգավորէ՝ քան՝ թշնամին, Աֆրիկայում էլ գիտեն սա, անմարդաբնակ կղզում էլ՝ ուր Ռոբինզոնը կացավ ժամանակին: Բայց իմանալը, միայւն իմանալը ու լռելը դավաճանություն ասելով ու լռելով՝ թշնամություն է, բացարձակ»: Երեկ դուքանի առաջ, հենց փակ դռան առաջ վեճ եղավ: Մեկն ասում է էսինչը պոստ չի գնում: Մյուսն ասում է՝ կամանդիրը ազատել է: Հաջորդը բղավում է՝ կամանդիրը կաշառք է ստանում նրանցից՝ ում ազատում է: Նման է, թե չէ՝ ազատելը ո՞րն է, հայրենիքը պահելուց ո«վ իրավունք ունի ազատվի՝ թեկուզ Աստշու թույլտվությամբ: Ահա, սա է, որ ծնելու է մեր բոլոր ցցերը, մեր մարդավարի քայլերը խափանի, սայթաքենք ընկնենք ցցի վրա, խոցվենք, արնաքամ լինենք, նորից ու որերորդ անգամ: Սովետական հեղինակություն վաստակած մարդու որդին չի գնում պոստ: Նրան ֆիզիկական ուժով չեն բերում: Մի ուժ է վարձել իրեն պահող: Ասում են՝ կես շահի գին ունի էդ մարդու տղան, ամոթ նրան, էսա կվռնդեն, թող կռիվը վերջանա, մի տես ոնց են պատժելու: Ես էլ եմ հավատում ու քաջալերում եմ ինքս ինձ: Բայց մեջս, շատ խորում տիղմ կա քերող, աչքիս տակ մազ կա, գուցե՝ վրա, գուցե՝ շատ մոտ, բայց տաշող բան կա, որից չեմ ազատվում ոչ մի պահ: Ուղեղս գրեթե պարզել է թե ինչն է աչքիս առաջ, ինչն է թակում, տաշում, քերում՝ որը կա, լինելու է, պատերազմից հետո, կռվից հետո, թե՝ հիմա կա, միշտ կա, ներկա է, աստշու տվածն է, հաշվեկշռի տարր է, գարշելի, բայց կենող, չսպանվող, շատ կենսունակ:
Բայց իմ միտքը կրկին տանն է, մեր ռմբակոծված տանը, որի հարկի տակ ապրողները գիշերը մառանում են անցկացնում, որովհետև շինությունը կրկնակի տանիք ունի, արկը սկզբից կպայթի սրահի գլխին, հետո նոր մառանի վրա կգնա… Վաղը հակահարձակում է նախատեսված մեր ուղղությամբ: Որոշում կա՝ պիտի կրակակետերը անհասանելի լինեն՝ որ գյուղի տները չտուժեն: Հարավ-արևմուտքից հրթիռներ են հասնում՝ առնվազը 21կմ-ից հեռու չեն: Եթե մերոնք քարահանքի վրա մեկ կամ երկու հրթիռ գցեն, թշնամին տեղը կփոխի՝ գուցե ետ քաշվեն: Էսպես խոսում ենք, սպասում ենք լուսաբացին, նաև՝ հրամանի:

 * * *
Դիրքում էլ լսեցի, որ հորեղբորս երկրորդ տղային վիրավորների թվում հանել են մարտադաշտից: Ես այդպես լսեցի, ինձ այդպես հասցրին: Իսկ մեր խոցված տանը վերստին սուգ էր: Հիվանդանոց չի հասել ախպերս: Բռունցքը կծելով, թաքուն լացելով, տատիս ու պապիս երանի տալով ծխում եմ: Ինձ ասել են՝ ուզում ես գնա, գուցե օգնություն է պետք Արամին, գնա, միևնույն է մարտը վերջացած է՝ գոնե այսօր, գնա: Հետո թե՝ դու հո երեխա չես, ինքը չկա, գնա տուն… Գնամ տուն, գնամ նայեմ՝ թե ինչպես են ողբում մեր տան հերթական մահը, գնամ աչքովս տեսնեմ մեր բակում հավաքված զրուցողներին, մսի հոգս անենք, հացի հոգս անենք: Հոգս քաշենք կենանք՝ որ ի՞նչ… որ հետո ի՞նչ լինի… կամ էդ եղածը էն «ի՞նչն» է լինելու՝ որ ասենք «… էսա, դե լավ ա, էսա վերք են բուժում, սպիացնում, մատնացույց անեն, բոլորին իրազեկեն ամբողջ իրականությունը, ճշմարիտ, առանց կաշառքի, թայան տեղ չունենա, կամ ունենա՝ խայտառակություն հատուկ ցցի վրա:
«Դիրք»-ից մարդ եկավ, մարզադաշտից տուն դարձած տղաներից եկան նաև՝ չնայած անքուն էին և հյուծված: Երկրորդ զոհի համար մոր աչքերում արտասուք չէր մնացել գրեթե: Ով խոսում էր՝ հերոս էր անվանում եղբորս: Ասում էին անկախության համար զոհվելն՝ անմահություն է: մեր տաբը երկու անմահ ունենք արդեն: Մեր ազգի հպարտությունը, իբր պիտի փարատի եղած վիծտը, գլուխներս բարձր պահի, երեսներս՝ պարզ: Իսկ ես՝ բարձր պահած գլուխների, պարզ երեսների և փարատող հպարտության ներդաշնակությունը միավորող գաղափարին թղթից այն դին չեմ հանդիպել, ոչ էլ՝ այս դին: Տա Աստված ճակատագրի հասցեով այցելի մեզ ու ես մի լավ շոշափեմ այդ սուրբ՝ բայց հազվադեպ բոլորվող միավորը: Սովետները պապիս երկու եղբորը տարան նեմեցի դեմ: Այդ միության համար պատերազմում խփվեցին տղաները: Համապատասխան քաղաքներում նրանց համար գերեզմանաքար չկա: Անհայտ կորած են, ցուցակներում էլ չկային, հետո, շատ ուշ թղթեր պատրաստեցին ու նրանց փոխարեն դրին մատյաններում, կամ գործում կարեցին, կամ թոշակ նշանակեցին ու վերջ: Ի՞նչ հպարտություն, ինչ «պարզերես», ինչ գաղափար… Ասացին՝ միլիոնավոր մարդ է զոհվել, որի՞ պատասխանը տանք, ումի՞ց ուզենք, ու՞մ թակենք: «Իսկ մեր գյուղում սարի նման տղերք փեշկի տակ թաքնվեցին: «Վայինկոմին մի հաբգյա հաց, մի միսրի, մի չետվեռ գինի, մի լիտր արաղ տվին, գործը գլուխ եկավ»: Էն էլ էր հայրենիք, վատ հայրենիք չէր: Իմն էր, մերն էր, անշնորհակալ չլինենք: Ես շատ գիտեմ՝ անկախությունը ինչ բան է: Նրա պահած երկիրը, նրա աչքը, ունքը, հոգին, սիրտը՝ ինչով են շնչելու, ինչով ապրեն, ապրեցնեն… Ժամանակը ինքն էլ չի իմանում, թե ինչ կլինի՝ մինչև չգա, մինչև չհասնի… Երկու զոհ մեծ հայրենականին տվինք, երկուսը՝ Ղարաբաղին: Առայժմ՝ երկուսը: Էսպես որ շարունակվի՝ մերոնցից անկախության ճանապարհին ո՞վ կմնա: Հիսունից թե 45-ից բարձր տղամարդկանց չեն տանում, կանայք որ կմնան: Հայրս ու հորեղբայրս պիտի մնան՝ եթե ռումբից, արկից, հրթիռից չտուժեն: Սա առայժմ: Խոսք կա թե տարիքը շուտով կփոխվի: Իբր հայրս էլ կգա պոստ, հորեղբայրներս էլ… որովհետև հայրենիքը պահողների թիվը նվազում է: Հիմնականում փախչում են: Հայրս մեր տան հաջորդ զոհից հետո տղամարդկանց հավաքեց: Ասաց՝ «Սիրտս վախ է ընկել: Մեզ չի խնայում ճակատագիրը: Ես չեմ պահում ոչ ոքի: Հերիք է մեզնից: Անունները չեմ տալիս, բայց ամբողջ գյուղը տեսնում է, թե ովքեր չեն մասնակցում հայրենիքի պաքշտպանությանը, լավ էլ ապրում են ու չեն էլ քաշվում: Փախչելը հիմա կյանք է՝ հերն էլ անիծած, թե ով ինչ կասի: Որ մենք հա ասում ենք՝ բան փոխվու՞մ է: Թող մեզ էլ ասեն: Ամեն ոք իր գլուխը պահի, իր ընտանիքին տերություն անի՝ մազ չպակասի այսուհետ: Հարցեր կա՞ն»:- Ես փորձեցի կոնկրետացնել, բայց առաջին անգամ, ամբողջ ապրած կյանքիս մեջ առաջին տագնապը տարա իմ սպասվելիք դավաճանության հատվածից՝ որ ստացա զարկերակիս մեջ: Ինձ հոսանք միացին, թե ձեռքս կպավ լարման տակ գտնվող գծի, բայց ուժգին ցնցվեցի: Հասկացա, որ շատ լուրջ քայլ եմ կատարելու՝ նաև ինձ ու ընտանիքիս համար: Հայրս զրույցը փակեց՝ գուցե նաև բերանս: Հիմա բոլորը անկախ երկրի անկախ քաղաքացիներ են մեր տանը: Ավելի համարձակ ենք քան՝ քիչ առաջ: Կինս ինձ մի կողմ քաշեց: Ասաց՝ մենք ու՞մ ենք սպասում: Այս հարցին ոչ մի տոմսում երբևէ չեմ հանդիպել: Պատասխանը ոչ մի գրքում կոնկրետ չկա, առավել ևս դպրոցական: Կինս քննողի հայացքով, բայց դաժանությամբ լիքը, այծիւ գլուխը իր պոզերով ուղղեց ինձ ու սպասում էր: Ասացի՝ հիմա՞, թե՞ առհասարակ: Կինս ասաց՝ հիմա ու առհասարակ: Իսկ ես նաև լսեցի՝ քեզ հիմարի տեղ մի դիր: Իրոք, մի՞նչ անեմ, ու՞մ սպասեմ, կամ՝ ինչի՞…

«Մի տխուր առավոտ» վեր կացա ու կնոջս ասացի՝ քոչելու ե՞նք: Կինս քիչ մնաց խենթանար: Չհավատաց: Ասացի՝ ոսկի, արծաթ, եղած չեղած հավաքիր, իրիկունը՝ որ մթնեց, գնալու ենք: Թռվռալով դեսուդեն գնաց, կապեց ու նստեց: Ղարաբաղից թռանք ուղղաթիռով՝ երկար պատմություն է: Գնացինք Երևան: Խավար, մշուշ, ցուրտ, ղարիբություն, ոտքով շարժվում ենք Երևանի փողոցներով: Ընկերս էր խոստացել օգնել, բայց դիմավորելու չէր եկել: Էս էի՞ր ուզում, հարցրի: Կինս երեխաներս լուռ էին, իսկ շուրջս օտարություն էր սառը: Մեր տունը, մեր պապական տունը թողած էս ու՞ր ենք: Կինս հանկարծ ասաց՝ չափսսաս, եկել ենք, էս փողոցներում էլ մեռնենք՝ ետ գնացողը չեմ, բալիկներս լաց եղան: Ընկերոջս տունը էս կողմերում է, բայց չենք գտնում: Մոտ հինգ մետրի վրա իրար չենք տեսնում, քաշաթուխպ է: Ես մեր գյուղում եմ, մեր պոստում եմ, չեմ հասկանում, թե ինչու՞ եկա, ու՞ր եմ գնում, ու՞ր եմ գնալու, ի՞նչ եմ ասելու, ինչ են ասելու… ու՞մ…

 * * *
Եղբայրս իր ընտանիքով մնացել է: Հայրս ու մայրս շուտով մնացին մենակ: Հորեղբայրներս առանց քաշվելու իջան գյուղից: Ետ էլ չնայեցին: Մի տարեց մարդ ասաց՝ բա ձեր գերեզմանոցին չե՞ք կարոտելու: Հորեղբայրս պատասխանեց, մարդը սուս հեռացավ՝ կրկնելով հորեղբորս ասածը. «Վերջին անգամ ե՞րբ ես այցի գնացել ձերոնց, Մուքի քեռի»: Հիմա մեր տանը, մեր բազմաընտանիք օջախում մնացել են վեց հոգի: Եղբորս կինը եղբորս հուշել էր, երեխաներին փրկելու առաջարկություն էր արել: Եղբայրս ասել էր՝ խալխի երեխաները մերից պակաս չեն: Կինը կռել էր: Հայրս ու մայրս ամեն օր եղբորս ականջները լցնում են ձենով, մզմզում են գանգատվում են: Եղբայրս ասում է՝ դու վերկացար գնացիր նեմեցին քշեցիր մինչև Բեռլին՝ հերդ բան ասա՞ց, չէ, դու էլ սուս մնա, հիմա էլ մեր նեմեցն է եկել, պիտի քշենք: Ասաց ու մինչև վերջ տեղահան չարեց ընտանիքը: Մալադեց տղա, ասաց հայրս ու ավելացրեց՝ էն մեկին աչքս չտեսնի, դավաճան շանորդի է, թող չգա, էլ ետ չգա… Եղբայրս չխոցվեց, հանդիպում էինք նաև կռվից հետո, բայց ես գյուղ չգնացի, մինչև հորս մահը: Երկու ամիս չանցած մահացավ նաև մայրս: Ախպերս մնաց իր ընտանիքով մեր պապական տանը՝ պահակ: Կինը ռուսաց լեզու էր դասավանդում: Պատերազմից հետո ռուսերենը հանեցին հրատապությունից: Այնպես, այնպիսի թշնամությամբ ռուսերենին նայել սկսեցին, որ խեղճ կինը արտահայտվեց կծու բայց՝ տեղին: Հայաստանում բացարձակ դուրս հրեցին ասպարեզից: Փակեցին դպրոցները, ռուսական սեկտորը տուգանային հրապարակի պես բան եղավ, չհասկացա նաև ես, իսկ ռուսները հասցրին՝ ռազմական օգնությունը Ռուսաստանից, լեզուն՝ անգլերե՞նը սերտենք, այ քեզ բան, что за чертовщина… блин… Եղբորս նամակ գրեցի՝ թող, թող ամեն բան վեր կաց արի մոտս, իրար հետ կողք-կողքի ապրենք…փնչացրեց: Մնաց Ղարաբաղում: Տարիներ հետո հյուր եկանք «իրենց տուն»: Արդեն՝ իրենց, միայն իրենց:
Հիմա թող ախպերս պատմի, թե ինչ ունեցավ՝ մնալով պապական տանը: Հիմա էլ չեմ ափսոսում: Ավելին՝ հիմա է, որ չեմ ափսոսում, իսկ այն ժամանակ կեղեքում էր կարոտը, խիղճս, մեր տան կանչը գիշերները լսում էի, երազիս մեջ ամոթանք էի ստանում ուրվականից:

- «Արդեն պատերազմի վերածված կռիվը սկսեց ձեռք բերել իրեն հատուկ «ատրիբուտներ»՝ կարծես չտարբերվելու համար մինչ այդ եղած նման խոշոր ընդհանրումներից: Ունեցանք «դավաճաններ», թալանողներ ոչ միայն թշնամու թողածից, կազմակերպված հանցավոր խմբեր, գողեր, մի շարք ուրիշ դրսեվորումներ՝ զուտ ղարաբաղյան դրոշմանիշով, շատ լկտի, սանձարձակ ու համարձակությամբ իրականացվող: Մարտական գործողությունների տեղի, մասնակիցների, ելքի և այլնի մասին իրարամերժ տեղեկությունները ստեղծեցին ևս մի մթնոլորտ, որը մինչ այդ խորթ էր մեր միջավայրին՝ գոնե հակամարտության կողմ եղած երկրում: Բայց հիմա կարող էինք հպարտանալ, որովհետև մեծ տերությունների միջև եղած պատերազմներին հատուկ է: Խոսքը մշակված ապատեղեկատվության մասին չէ: Շրջանային թերթը գրում է՝ ինչ երևում է շենքի պատուհանից: Հազիվ դուրս էին գալիս թաքստոցից, սրանից նրանից «հավաքում» ու կրկին մտնում թաքստոց: Մարտադաշտում ովքե՞ր չունեն ոչ մարդ, ոչ տղերք: Ով ինչ ասի՝ էջում է: Իսկ իրականում պատմություն էր գրվում: Ի վերջո, հարյուր տարի հետո էդ ով պիտի այդ թերթը կարդա ու հիմք ունենա չհավատալու մեր հերոսական էպոխայի ֆոնի վրա: Անհարմար է, չհավատալ մի սերնդի, որի աննախադեպ հաղթանակ է նվիրել այդ բերկրանքին հազար տարի (գուցե՝ երկու…) կարոտ հայ ցեղին: Հորս ներկայությամբ դժգոհություն հայտնեցի: Հայրս ասաց՝ էդպես եղել է, էդպես կա ու կլինի, իզուր ես քյանդիրդ ծմակավը կալալ… Լսեցի բայց չհամաձայնեցի: Համոզված էի՝ թե կանոնավոր պայքարը ինձ «տեղ կհասցնի»: Կես ճանապարհի պարզ դարձավ, որ «տեղ կհասցնենք» մի խումբ ճկուն մարդկանց, իսկ մնացածները կմտնեն հավաքականի կազմ և կկոչվեն՝ ժողովուրդ, բնակչություն, խալխ ղարաբաղցիներ: Մարտական գործողություններից հետո գրառում էի: Իբր պատմություն էի գրում՝ որպես ականատես, մասնակից, ազատամարտիկ: Պատերազմի կամ կռվի ավարտից մեկ ամիս անց լույս տեսավ գիրքս: Ասացին հաջողվածշ գործ է, բանակը հովանավորեց, իսկ ես շատ ուրախացա, որ գրքից հասույթը կգնա զոհված ազատամարտիկների ընտանիքներին՝ որպես օգնություն: Գոհ էի, որ օգտակար եղա: Զուգահեռ աշխատում էի երկրորդ գրքիս վրա: Ասացին, թե գիրքը կարող է քաղաքական մեծ դեր խաղալ՝ որպես քարոզչության միջոց, եթե այն ռուսերեն թարգմանվի: Գիրքը գրեցի ռուսերեն՝ հույս ունենալով ևս մեկ առիթ օգտագործել ճշմարիտը հանրությանը հասցնելու այն էլ՝ Ռուսաստանում: Պետվարչությունը խոստացել էր տպագրել սեփական միջոցներով՝ դրանով իսկ իրագործելով ծրագիր՝ իր իրավասության շրջանակներում: Երբ գրքի ձեռագիրը պատրաստ էր՝ աննկարագրելի դժվարություններով հասա կոնտակտի կետ: Վարչության պետը, չգիտես ինչու, ըմբոստացավ, փրփրեց՝ կարծեսո գիրքը իրենն էր, իսկ ես գողացել էի, հերիք չէ, դեռ մի բան էլ… Գրպանումս մի տուփ «Կոսմոս», ավտոբուսի մի տոմսի փող (քաղաքային) ես սոված… Եղբորս գտա: Ասաց՝ դիմիր պաշտպանության նախարարին՝ կօգնի: Ապրի ախպերս՝ չնայած փախել էր հայրենիքից: Նախարարի վարորդն էլ ղարաբաղցի էր: Ապրի, ինձ տարավ մինչև ընդունարան: Նստած մտածում եմ՝ կռիվ, պակասպռատ, հազարումի դարդեր, պաշտպանության նախարարը մենակ, մենք՝ մի ամբողջ Ղարաբաղ, Հայաստան, քանիսին ընդունի, որ գոհ մնան բոլորը: Հանկարծ ինձ են կանչում: Նախարարի մոտ: Կարճ պատմում եմ դարդս: Ասում է գրավոր դիմում գրիր: Մակագրում է: Չեմ հավատում: Անձամբ շնորհավորում է, հաջողություններ է մաղթում: Գնում եմ դիմում տալիս հասցեատիրոջը ու դիք կանգնում: Մինչև Ռուսաստան տոմսի փող ինքնաթիռով, դե մի քանի ռուբլի էլ հացի կմնա:
 Պաշտպանության դու նախարար
 Դու ինձ համար Աստված դառար…

Շտապում եմ օդանավակայան՝ ցավը տանեմ նախարարի, Ղարաբաղում նախարար, Հայաստանում նախարար, նախարար մարդ, Աստված քեզ ճակատագիր պարգևի, մի քանի գլուխ բարձրանաս, աստվածանաս… Նախարարին էլ հետս երկինք տարա: Քիչ մնաց վերջնական հետևություն անեի, թե նախարարը ղարաբաղցի էր, դրա համար էլ օգնեց: Հետո մի պահ միտս ընկավ, որ պետվարչության պետն էլ էր ղարաբաղցի, հետս էլ պայմանավորված: Հետևությունս երկնքից գցեցի, ու ես մնացի մի հին իմաստունի կարծիքին՝ մարդը որ մարդ չեղավ՝ մի քանի օրով չէ, ոչ էլ՝ տարով:
 Ռուսաստանի տարածքում վաղուց ապրող համերկրացիս ինձ դիմավորեց: Հովանավորեց միտումս էլ, գործս էլ, գիրքս էլ: Գիրքս Հայաստանից հեռու մի երկրում, ծնվեց իր շքեղ տեսքով, քաշով, հեղինակությամբ: Լուսավորեց հոռետես բոլոր անկյունները ուղեղիս մեջ եղած: Ռուս խմբագիրը առաջինը շնորհավորեց գրքիս ծննունդը, Ղարաբաղին ու ղարաբաղցիներին մի փունջ մաղթանքներ նվիրեց ռուսերեն: Աբովյան Խաչատուրը իմաստուն մարդ էր, որ ուրիշ բան արած չլիներ իմաստուն կկոչվեր, գոնե ժամանակը ճիշտ գնահատելու համար: Ես նրա ասացը թարգմանեցի խմբագրիս համար, իսկ նա հիացավ՝ կարծես իր գիրքն էլ էր լույս տեսել իմ գրքի հետ: Մի հայ երիտասարդ մի ռուս կնոջից մի սիրտ լիքը մաղթանքներ, երեք հազար գրքի հետ գիրկը առավ ու հեռացավ հրատարակչությունից: Աստիճանների վրա պատահեցի «Сабор без крестов» գրքի հեղինակ Շիտովին, որի գիրքը տպարան էր իջել իմ գրքից հետո: Ոչ հայ էր, ոչ՝ ղարաբաղցի, բայց այնքան ջերմություն տվեց մի գրկելով, որից դեկտեմբեր ամսում, Ռուսաստանում առանց վերարկու տաքացա, տաքանում էի՝ չնայած խստաշունչ ձմռանը: Չէ՝, Ռուսաստանը ուրիշ երկիր է՝ գոնե հայերիս համար, ՀՀ հատուկ ծրագրերից դուրս մնացած գիրքս, Ռուսաստանի ծրագրերից դուրս տպագրվեց:

 * * *
 Հայկական համայնքները Ռուսաստանում լավ էլ ղեկավարվում են: Հարգանք և հեղինակություն վայելող մարդիկ հայերին պաշտպանում են անդաստիարակ քաղաքացիներից՝ այդ թվում հայ: Մեծ երկրամասերի համայնքները ունեն կորդինացնող կոնտրոններ՝ նմամ երկրամասի գործկոմներին և կուսակցական մարմիներին կենտրոնացնող սովետական Крайком КП. Исполком միասին վերցրած: Ի՞նչն է աչքի զառնվում առաջին պահին, երբ ծանոթանում ես համայնքի ղեկավարների ու նրանց խորհրդի ղեկավարների անդամների հետ: Հայրենիքում. ավելի կոնկրետ, Հայաստանում կամ Ղարաբաղում նրանց չլինելու փաստը՝ հենց այդ ծանր օրերին՝ երբ արյուն էր թափվում: Երկչոտությունը, մեղավորի լարվածությունը այս մարդկանց գունաթափում են մի պահ և դու շտապում ես հանգստացնել շիտակություն դրսեվորող համերկրացուդ: Քիչ է մնում ասես՝ կարծում եք Ղարաբաղում բնակվողները կո՞ւրծք են պատռում մարտադաշտ գնալու համար: Ուզում ես կուտակվածը գոնե մի երակով բաց թողնել, ազատվել և ազատել արժանապատվության ցասումից և բեռնաթափվել մինչև հաջորդ կուտակումը, որը հա լինելու է՝ քանի կա լիցքավորելու փաստը: Ինչ լավ է, որ այս մարդկանց համար Ղարաբաղցին սուրբ և ամենից խիզախն է աշխարհում՝ առանց բացառության: Գուցե իրենք նաև ուրիշ կերպ մտածել են ու հիմա էլ մտածում են, բայց մեզ սպիտակի վրա, ամբողջ սպիտակի վրա կամ կապույտի վրա՝ անկրկնելի թռչուն են տեսնում, ասենք՝ արծիվ: Բայց կաչաղակներ կան նաև Աֆրիկայում: Մեր կաչաղակներն էլ աֆրիկյանից ցայտուն պիտի որ լինեն: Աստված հավերին կտուց է տվել, որ հեշտ սնվեն, իրենց հասանելիք կամ նախատեսված սննդից օգտվեն՝ առանց ջանքերի, իսկ կաչաղակներին՝ որոնք նախատեսված են Ղարաբաղի համար, Աստված օժտել է համապատասխան բնավորությամբ: Մեր կաչաղակը Աֆրիկայում էլ կաչաղակ է, իսկ աֆրիկյանը՝ կասկածում եմ որ մեր մոտ իրեն դրսևորի և ապրի… Գուցե սխալվում եմ: Ռուսաստանի համայնքներում ընդգրկված (խոշոր քաղաքների) հեղինակավոր հայերի խորհրդի նիստին մասնակցեցի: Որոշեցին Ղարաբաղի մասին գիրքը ուղարկել ԱՊՀ բոլոր համայնքների կոորդինացիոն կենտրոններին: Իսկ հոգևոր հայրը, Աստծու անունից երևի, գիրքը աշխարհի տասնյակ երկրների հոգևոր կենտրոններին նվիրաբերելու կամք հայտնեց: Այս պահին չառարկեցի, բայց եկեղեցու դերը գնահատեցի ոչ ավել, քան գնահատում էի: Իսկ երբ լսեցի, որ տեր Հայրը, առանց Աստծու թույլտվության իհարկե, Ղարաբաղի համար հավաքված շաքարը յուրացրել է հենց նույն քաղաքում, անիծեցի՝ Աստծու անունից իհարկե: Այդ օրերին ընկեր Լենինի 20 ական թվականների հեղինակությամբ էի շրջում համայնքներում: Ինձ սեղանի շուրջ գովերգում էին՝ ինչպես Լեոնիդ Իլյիչին, իսկ ես հացից կտրվում էի ու գլուխս կախ սպասում խոսքի ավարտին, որ թիքաս ուտեմ, ավարտեմ: Շնորհակալ եմ նրանց, ովքեր ասում էին՝ թողեք տղան հաց ուտի, խմելը բկին մնաց, մի խոսցրեք: Իսկ Մինվոդում և Արմավիրում ներկա եղանք մի թաղման, որին ներկայացածները ոչ մեկ ազգից էին, ոչ՝ մի խավից, ոչ՝ միայն այդ քաղաքներից, ոչ էլ գիտնական կամ չինովնիկ էին: Նոդար անունով հայ իր ընտանիքով այս աշխարհից հեռացավ, որպես հեղինակություն և գող: Արմավիր քաղաքի կենտրոն հասանք երկու ժամում՝ սկսած այն պահից, երբ հասանք Արմավիր: Կենտրոնի համայնքապետին հարցրինք, թե ինչ է արել Նոդար հայը, որ երկու քաղաք մարդ է հրաժեշտ տվել նրան: Ասաց՝ Նոդա՞րը, Նոդարը, Նոդարը հեղինակություն էր, «ԹՏՐ Չ ջՈՍՏվպ»: Տեղացի հայը երևի թե չհասկացավ միտումս ու համոզված էր, որ Ղարաբաղցին այդ հակասություններից բան չի ջոկում, որովհետև շատ հեռու է Նոդարից ու նրան հեղինակություն ճանաչած միջավայրից: Ես նրան անմիջապես հարցրի մեր հերոսների մասին, որոնք իմ գրքի հեղինակություններ լինելուց բացի, հայտնի էին նաև Ամերիկայում ապրող, Ավստրալիա տեղափոխված, Էմիրաթներում հանգստացող հայտնի հայերի, որոնցից ոչ մեկը Նոդար չէր ու հազիվ թե ճանաչեր վերջինիս: Մենք մնացինք մեր սեփական տեսակետներին, իսկ համայնքապետի տեղակալը ինձ զարմացրեց իր տեղեկացված լինելով: Ավելի շատ, քան Նոդարի շուրջ թեման: Նա ասաց՝ «Ղարաբաղում բեսամթ բեսպրիդել կա դրուգ: Էդ լավ է, որ տնից կեղտոտ պիլյոնկա չես հանում, բայց՝ կա, կա ու ձեզ համար էլ նա է Նոդար: Նրա կռուգից մարդ էր եկել, հանդիպեց մեզ: Ջոկող տղաներ են, լուրջ նստող, լուրջ վեր կենող: Այդ դրանք ձգտում են հեղինակության, բայց կհասնե՞ն դա է խնդիրը: Իսկ Նոդարը հասել է: Կարևորը հասնելն է, հաղթահարելը, կամքը, նպատակը իրեն հպատակեցնելու ուժը…»: Մարդը շատ վստահ ասաց: Տպավորություն կար, թե մարդն ինքն էլ կողմնորոշում ունի դրան շատ մոտ: Ղարաբաղի մասին զրույցները մեզ կշտացրին խոսքից առհասարակ: Երբ մտանք Մայկոպ, իհարկե հետ գալուց, գրեթե կենտրոնական փողոցներից մեկի խաչմերուկում տեսանք ընկ. Լենինի ընկճված արձանը, որից հեղինակություն չէր մնացել, բայց պատմությունը խղճացել էր, ետ պահել ագրեսիվ մտքերից: Տեսնես ադիգեյներին ճանաչու՞մ էր Վ. Իլյիչը: Գլխավորը մնա՞լն է: Ոչինչ գլխավոր չէ այս կյանքում, էն մեկում՝ չգիտեմ: Ամեն բան իր ժամանակի մեջ մի քիչ գլխավոր է լինում, հետո ուրիշ գլխավորներ են ծնվում աճում, դառնում հեղինակություն, գլխավորում ու մեռնում ժամանակին, կամ՝ ոչ: «Գլխավորը» ջոկելը շատ դյուրին գործ չէ: Իրար նման (արտաքնապես) մարդիկ աբսուրդի հասնող տարբեր են էությամբ: Իրար նման (էությամբ) հարյուր մարդուց գլխավորին ընտրելը անշնորհակալ փեշակ է: Երկուսից մեկին ջոկելը՝ կոչվում է ընտրություն, Սովետների երկիրը ընտրում էր մեկից, միակից և կանգնեցնում էր ամբիոնի առաջ: Մտաշում եմ, ժամանակի միջով ետ ու առաջ եմ գնում, վերուվար եմ անում, իսկ զարկերակս տագնապ է հուշում: Շատ եմ ուշանում, մերոնք վաղուց են սպասում նաև՝ գրքիս:

 * * *
Ես եկա Ղարաբաղ, բայց մինչ այդ նորից հանդիպեցի «կոնտակտ ծրագրերի մտադրություններին: Գիրքը ցույց տվի ու հարցրի: Ասացին՝ արժեք ներկայացնում է, բայց դա ոչինչ չի տալիս քեզ: Հիշեցի նրանց նախկին խոստումները: Միամտությանս վրա ծիծաղեցին: Երևի այդպես, որովհետև իրենք իրենց վրա հազիվ թե… Գիրքս փիղ էր, իսկ ես փորձում էի այն պահ տալ սողունների: Ղարաբաղում ևս չնկատեցին փիղը և խոսում էին գազազած՝ հենց գրչի մարդիկ: Թերությունը չշեշտեցին սկզբից, հետո, երբ ես գրքի ռուսերեն լինելը նշեցի պարզվեց՝ հենց դա էլ թերությունն է: Խայտաբղետ ազգ ենք, ինքներս մեզ չենք հասկանում, կամ միտված չենք ուրիշին հասկանալու:
Այսպիսով՝ Ղարաբաղը (համապատասխան մարդիկ, նաև գրչի) իր պատմությունը (գոնե մի հատվածը) միանգամից դրեց դարակում՝ կարծես սեղանին կխանգարեր… Իսկ ազատամրտիկների մի խումբ եկավ մոտս և գիրքը գնելու ցանկություն դրին վզիս: Ես տկար էի այդ հարցում, իսկ նրանք որոշեցին ամբողջ գիրքը պատճենահանել: Այս երկու ծայրահեղությունների ընդհանուր հայտարարը գոնե ինձ անհայտ էր: Երևի նրա համար, որ համարիչն ու հայտարարը Ղարաբաղում «շիլ են քցել»՝ գոնե կոմպիտենտ մարդիկ: Պատերազմից (գուղե կռվից) հետո շատ գրքեր կգրեն՝ ինչպես դա եղավ երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, իսկ մարտադաշտում գրվածը, դարակից կգնա վառարան՝ եթե պահել կարողանան: Օրինակ այդ գրքից մեկը, որը դարակում էր, գողացան անհայտ մարդիկ՝ ջարդելով պահարանը: Շնորհակալություն այդ «գողերին»: Գոնե այս փաստը մի կում ջուր է՝ մինչև աղբյուրին հասնելը: Եթե չհասնենք վաղը, ապա հոսանքի հետ մեզ կտանեն, իսկ այդ վակումը կհատուցեն «գրքի գողերը»: Աստծու մասին հիշելու .առիթներ» հենց ինքը Աստված է ուղարկում: Ես դրա կարիքը զգալ չեմ ուզում, որովհետև դա էլ Աստծու կամքն է, որը շատ հաճախ չի համընկել հայերիս ցանկության հետ և չեմ ուզում վերստին հույս դնել նրա վրա: Ինքս էլ որոշեցի մնալ Ղարաբաղում, իսկ եղբայրս, նվիրված էր ու աշխատում էր պաշտպանության բանակում, որպես հայրենիքի զինվոր: Հետո պարզվեց, որ ես կյանքը տեսնում եմ այն տեսանկյունից, որը հեռուներ չի տանում: Փակվեցի մեր գյուղում: Տոնեցինք հաղթանակ: Աշխարհը լուռ տարավ մեր աննախադեպ առավելությունը թշնամու հանդեպ: Այսպես չի եղել վաղուց: Մեր գյուղում ադրբեջանցի չկար, բայց Ղարաբաղում նրանց թիվը անցել էր թույլատրելիի սահմանը: Երևի նրանք էլ հասցրին «շարժման գաղափարին»: Ամեն բան Աստծու կամքո էր: Շատ լավ: Հիմա անկախ երկիր ենք: Թույլ տվեք ապրել անկախ: Նաև՝ համերկրացիներիս: Սկսեցինք «վայելել»: Էս է գալիս, դրսից՝ վազում են գրկախառնվում, էն է գալիս՝ վազում են… Էս ի՞նչ եք անում, տղերք: Ասում են՝ Դոլար են բերել նվեր… Երկու զոհ ենք տվել, կարող էինք և չտալ, եթե փախչեինք մերոնցով: Այսինքն փախչեինք Կրասնոդար, Մինվոդ, Պյատիգորսկ, Մոսկվա և այլն ու մի երկու հարույր դոլարով «պարտքներս» տայինք, հա՞…

 Հա: Հա՞… Հա… Տարեկան մի ելույթ են նվիրում զոհվածներին ու հաշիվները հավասարակշռված են: Այո՞: Այո… Սա է իրականությունը: Կռիվը վերջացել է, հիշողությունը նստած է խոհանոցի վրա: Մի կերուխումով խամրում է հիշողությունը և զոհի գինը կշեռքի վրա էլ քաշ չունի: Մի հավատացեք երկնագույն էկրանի զզվելի ու կեղծ հաղորդումներին, նրանք ինքնանպատակ և տկար ժամանցներ են: Ղարաբաղի կռիվը նրանց համար կինո է, միայն կինո և այն շոու դարձնողները ունեն համապատասխան դաստիարակություն: Իսկ այդ օրերին, երբ ինձ թվում էր, թե Հայրենիքը աստվածային սրբությամբ կամ ավելի արդար, նստած է մի շարք վսեմ բարձունքի վրա, գրառում էի եղածն ու չեղածը, կշեռքի վրա էի դնում յուրաքանչյուրիս մատուցված խղճի քաշը, նվիրվածությունը, անձնազոհությունը և նման արժեքներ, հոգիս հանգիստ էր, ու լարվածությունը շատ խորթ էր… Քիչ հետո պարզվեց որ մեր գյուղը հալչում է՝ ինչպես գարնանային ձյունը, և ոչ մի անհանգստություն ոչ ներքևում, ոչ վերևում, ոչ էլ դրանց միջև… Ամբիոներից խոսում են անարժանի մարդիկ, իսկ «շամբի տվածները» երգեր են պատվիրում իրենց պատվին (ինչպես Անդրանիկին ու Սերոբ փաշին երգում էինք): Փորձեցի առարկել… Ասացին՝ «Պատմության նորմալ ու բնականոն ընթացքը սա է, եղբայր: համաձայն չե՞ս, ինքդ հեռացիր և չես ունենա այս իրականությունը»: Ինձ թվաց, թե սա թյուրիմացություն է և կկարգավորվի ժամանակի ընթացքում: Ժամանակը սլանում էր, իսկ մեր գյուղը իր ներկայով շատ նման էր գնացքից ուշացած ուղևորի, որի դեմքին ուշանալու ափսոսանքը չկար, որովհետև նա նաև չիմացավ, որ ինքը ուշացած է, ուշանում է, էլ չեմ ասում՝ ինչից: Պատերազմը վերջացավ, մեր գյուղն էլ՝ հետը: Պոստի համար մարդ պետք չէր այլևս, իսկ սեփականաշնորհման մասին մեր գյուղացին կիմանա այն ժամանակ, երբ շնորհելու ոչինչ չի մնա՝ գուցե միայն Ընկեր Լենինի արձանը կամ՝ Մեծ Հայրենականի հուշարձանը: Մենք այս հարցերում ու՞մ ենք նման: Եթե՝ չկա, ապա մենք աննման խալխ ենք:

 * * *
Այգիների մեծ մասը փչացրինք միասին: Մենք ավելի շատ: Թուրքը հասցրեց, կամ՝ ժամանակ չունեցավ: Քանդեցինք նաև տներ՝ ուղղակի և՝ ոչ: Այս հարցում թշնամին գերազանցեց մեզ: Մեր ներսի «ծուռ էլեմենտները» (բանդիտներ, պրովակատորներ, մարադյորներ, խուլիգաններ, դիվերսանտներ և այլն) ցուցաբերում էին արտակարգ համարձակություն՝ ջախջախելով բոլոր այն հայրենակիցներին, որոնք «առարկում» կամ՝ փորձում էին… Եթե Միշել Նոստրադամուսը մեր իրականության մեջ ապրեր, տեսնես կկարողանա՞ր գուշակել, որ այս «էլեմենտների» կազմակերպիչները (մեծ թե փոքր) տարիներ հետո լինելու են «վստահելի» և երկրի համար շատ հեռանկարային ծրագրերի իրագործաման համար պատասխանատու անձեր են կոչվելու: Մեկ էլ կուզեի իմանալ՝ նույն Միշելը կկարողանա՞ր նաև գուշակել, թե մեր ժողովուրդը ինչպես կընդունի այդ փաստը իր աչքի առաջ, նույն աչքի առաջ, որով տեսել էր նրանց վայրագությունները: Դժվարանում եմ ասել: Միայն գիտեմ, որ մենք զարմացնել գիտենք՝ ինչպես՝ ոչ ոք: Ապրում ենք թուրքից անկախ: Էսպես թե ինչքան կմնանք՝ հարցնելու տեղ չկա: Յուրաքանչյուրը իր անկախությունը վերցրել է (միայն՝ թուրքից) ու մտել իր բնակարանը՝ ավերված, կիսավեր, վնասված… Ինձ փորձում եմ համոզել որ քոչելը ավելի հանգիստ կյանք կպարգևի՝ կարոտը կփարատվի, քաղաքի, մանավանդ՝ լավ, համեղ կյանքով: Ես վրդոված ընդունեցի այդ առաջարկը և կարծես գտա իմ մնալը արդարացնող, ինձ հպարտություն բերող նպատակը: Դա ինձ բավականացրեց, իսկ ես դրանից բաժին հանեցի ընտանիքիս՝ մանավանդ կիրթ ու ճիշտ դաստիարակված կնոջս, որի թուլությունները թույլատրելիի սահմաններում էին: Ավերված տների վերականգնման խնդիրը կախեցինք նրանցից, որոնցից կախված էին նաև մեր մնացած հարցերը, գուցե՝ կյանքը: Համագյուղացիներիս և իմ աչքի առաջ առաջինը վերականգնվեց մի մարդու տուն, որի որդիները ժամանակին փախել էին, դրա համար էլ նրանց բացակայությունը հաշվի առնվեց նրբազգաց մարդկանց կողմից: Զոհված ազատամարտիկների տունը՝ կողքինը, մերն էր ու կա, բայց հերթի մեջ էր ու պետության միջոցների պակասը վերահսկում էր մարդկանց պոռթկումները, որպես ռեալ փաստ՝ «ճիշտ են ասում, սուղ են միջոցները…»: Սուղ միջոցներից շռայլորեն վատնեցին ու մնացին անպատիժ: Անցյալը՝ որքան հեռանում, այնքան՝ սրբանում է: Չկան նրանք, այդ էպոխան ապրած, արարած, լավ, թե՝ վատ: Ժամանակը նրանց թողել է՝ յուրաքանչյուրին իր կանգառում: ցեղը, ազգը, իր բաղձալի ու ցանկալի տարբերակաները հագցրել է իրականությանը ու ներկայացրել պատմության անիվին: Ինձ, կոնկրետ չի խանգարում: Այսինքն տուն մտնելիս գլխիս չի կպնում, ոտքս չի դիպչում, ջուրս դրանից չի պղտորվում, բայց հաճախ, կյանքի հատվածներում, տարբեր առիթներով արյունս է շիկանում: Քանի հազար տարի մարդուն ղեկավարում է մի տեսություն, համաձայն որի ազգը պիտի ստեղծի իր կուռքերին, այնուհետև ինքն էլ հետևի նրանց ուղեցույցին՝ գովերգելով նրա բոլոր քայլերը՝ անգամ՝ անթույլատրելին: Այսինքն՝ ցեղը ճարտարապետության, քանդակագործության, նկարչությւան և շատ ուրիշ արվեստների ուժով (գուցե հնարավորությամբ) կերտում է իր հերոսին, առաջնորդ դարձնում՝ նրան պարգևելով անսահման իշխանություն: Կարծես ոչինչ աչտասովոր չկա: Այդպես էր Հին Եգիպտոսում, Հռոմում, Բոբելոնում, Աֆրիկայի հարավում, Ճապոնիայի հյուսիսում, Չինաստանում և Մերձբալթիկայում… Ես իմ ուսուցիչներից և ժամանակից լսել եմ, որ Գաստելլոն… որ Մատրոսովը…
 Իմ հայրը իր ժամանակից ստացել է մի «ժառանգություն» (Ղաչաղ Դադար, Կուքի և այլն) հետո ես նրանից լսել եմ Անդրանիկի, Սերոբ Փաշի մասին ու ստացել կուռքերի (կամ՝ ազգի) իմ պատկերացմամբ դիմանկարները: Բոլորիս համար Անդրանիկը անթերի, անգերազանցելի, անկրկնելի,աստվածատուր մարդ էր ու կա: Ես սակայն չեմ կարող նույն «ուժերով»՝ (ճարտարապետություն, քանդակագործություն…) նույն «Անդրանիկին փոխանցել» իմ որդիներին: Հիմա քիչ թե շատ սկսել են խոստովանել, թե «քանդակի» որ մասն է բազալտից, որը՝ կավից, որը՝ բրոնզից, որը՝ գիպսից և ինչ ներկեր են օգտագործվել այն կերտելիս: «Անդրանիկը լքել է հայրենիքը»: Հարևանիս մեծ տղան կանգնեց իրենց կտրին ու բարձրաձայն ասաց՝ «Հա, գնում եմ, այ էսինչ մարդկանց ճնշումներից փախչում եմ, գնամ՝ ուր չի լինի նրանց ազդեցությունը»: Պատմության ուսուցիչն ասաց՝ տղան ճիշտ է ասում (Անդրանիկի մասին բառ չասաց, բայց գիտեր) եղել է, եղել են նման դեպքեր և ոչ ոք չի կարող վիճել… Հետո, եթե պետք լինի, եթե այս տղան Ռուսաստանում հարստանա, մի օր գա հայրենի գյուղ, իր արձանը դնի գյուղի կենտրոնում, ընկեր Լենինի արձանի տեղը, բան հիշեցնող չի լինի, բայց այդ բանը կա, կար: Եթե երեխան ծնվի մեծանա, բայց կատու, շուն, թռչուն չտեսնի (և մնացած կենդանիներ) , իսկ այդ կենդանիներին ևս կերտեն նույն «ուժով», ինչպես կուռքերին, ապա քսան տարեկան տղան (չտեսած) կատու, շուն, թռչուն մի օր տեսնելով իր աչքով՝ հազիվ կճանաչի այդ կենդանիներին… Կուռքի «հումքը», այսինքն միավորը, որից ծեփելու ենք նրան, պիտի ունենա առողջ մարմին, մաքուր սիրտ, անկոտրուն ոգի, անկաշառ, արժանապատիվ ու խիզախ էություն կամ գոնե սրանից նմուշներ՝ որպես չարիքներից փոքրագույնը: Հիմա աչքիս առաջ կերտում են, սկսել են անորակ կավից բրոնզե կիսանդրի ստանալ, որն էլ ոսկեփայլ տեսքով կդառնա հաջորդ սերնդի հյուր, իսկ մյուսին՝ ոսկե կիսանդրի հավերժության մեջ: Չեմ հավատում, թե միայն իմ չընդունելով այդ անորակ գույքը չի նստի հիշողության մեջ, ավելի ճիշտ, չեն նստեցնի ժամանակի հիշողության բազմոցին: Անգամ չեմ հավատում, թե մի ամբողջ ժողովուրդ, գոնե հարյուր մարդու նման, կելնի, կասի… Եթե ասի էլ՝ հազիվ: Քիչ, թե՝ շատ, կապ ունի՝ Պետությունը չսիրի թող «սվայների» վրա ապրելը, անգամ՝ կենալը: Սվայի ամրության գործակիցը (ՐՈոՏփՌռ Խ.) կախված է գետնի մեջ սառույցի կայունության հետ: Հանկարծ՝ «տաքություն» և սվայները ճոճում են շենքը, որի փլվելը անխուսափելի է: Խոսքը մեկ շենքի մասին լիներ թե՝ ի սեր համերաշխություն… Որ ճոճվելը սկսվի մի առանձին շենքում՝ բնակիչները հնարավորինս շուտ լքելու են հարազատ բնակարանը՝ թողնելով անգամ ամենաթանկարժեքը: Համոզված չեմ, թե պետության ճոճվելը մարդկանց տեղահան չի անի , անգամ՝ նվիրյալին: Մեր գյուղը ճոճվում է: Ես, որ թաքցնում էի եղբորիցս, անգամ՝ ինձնից, սկսել եմ տնտղել, աչքերս տեսնում են այն, ինչը փառի տակ է: Երեկ փորձեցի մի առիթով ճշտել մեր օջախի կարգավիճակը… Պարզվեց, որ մենք սկի էլ արտոնյալ չենք, գոնե՝ զոհվածների ընտանիքները: Յուրաքանչյուրն ունի իր կշեռքը, իր սեփական կշռաքարերը, անգամ իր չափման միավորները: Այսօր ու վաղը մի քիչ կխորանամ իրականության մեջ, իսկ հաջորդ օրերին կորոշեմ, թե լուծը, մեր տանը ո՞վ, ինչո՞վ և ինչքանո՞վ պիտի քաշի: Մնում ենք, մնում ենք՝ ինչ էլ լինի, ինչ էլ կա:

* * *
  Շարժման տաս տարին լրացավ: Ես «մերոնց» ցուցակում չկայի: Ղարաբաղի ղեկավար այրերից մեկին գրեթե ամբողջությամբ հայտնի էր, թե ո՞վ, ի՞նչ, որտե՞ղ, որքա՞ն մասնակցեց «շարժմանը»: Իսկ իմ գործունեությանը անձամբ էր ծանոթ, ես նրան շատ էի օգնել հասնելու բազկաթոռին… Նա էլ չնկատեց ցուցակներում իմ բացակայությունը: Ասաց՝ ես ժամանակ չունեմ նման գործերի համար: Փետրվարի 18-ին նամակ ստացա շրջանի ղեկավարներից, որը ուղարկվել էր Ստեփանակերտից: Դժվարանում եմ անգամ գուշակել, թե ով ուղարկած կլինի այդ «թուղթը», ուր հարգանքի տուրք կար և ջերմացրեց ինձ: Այսինքն՝ ինձ հետ կողք-կողքի եղածները չճանաչեցին կամ չկամեցան, իսկ ինձ անհայտ մի անձ ինձ կանչել տվեց հանդիսավոր երեկոյի՝ նվիրված «շարժման 10 ամյակին»: Հաջորդ տաս տարիներին համարձակ աղավաղումներ եղան, անցյալ դարձած պատմությունը ձևափոխեցին և շատ գործող անձինք դուրս մնացին իրենց ապրած տարիներից: Արդարություն որոնաղները շատացան, բայց զրույցներով, մատնել սկսեցին իրար: Այս ինքնաշեն քաոսից օգտվեցին «դրսի» մարդիկ: Ներսինը դրսին չի հասնում: Վիշտը մնաց մեր տանը՝ որքան էլ կիսեցին: Թե մեր մեծ ընտանիքի անդամներից ով որքան բաժին հանեց իրեն՝ այս տարիներին կուտակված հոգսերից՝ դժվարանում եմ ասել: Աշխարհին զարմանք պատճառած ղարաբաղցիները շարունակում էին մնալ իրենց բարձունքի վրա: Բարձունք՝ որտեղից աշխարհը չէր երևում, աշխարհ՝ որտեղից Ղարաբաղը չէր ճանաչվում: Մենք մեզ համար, աշխարհը՝ իր: Վերևներում մտահոգված չէին այս առիթով: Պետություն ենք հռչակել՝ շատ էլ օրինավոր: Բանակ ունենք, դրոշ կա, գերբ՝ խնդրեմ, հիմն, ժողովուրդ, տարածք, ինչքան ուզես: Տարածքները «շտապ բաժանեցին»: Ժողովուրդն հեշտությամբ, խաղաղ ընդունեց նաև բոլոր տեսակի գույքերի սեփականաշնորհումը: Աստված ողորմի, Ֆրիկ հայրիկ, թե՝ պապ, թե՝ պատմիչ: Քեզ պատածը մեզ էլ է պատել… Մեր կոլխոզի նախկին հողերը, այգիներն, այդ թվում՝ խաղողի, ևս բաժանեցին: Անկախ երկրի, անկախ այգիներ և հողեր մնացին կախված…տեխնիկայից ու բանող ձեռքերից: Ասացին՝ ձերն է, ինչ ուզում եք՝ արեք: Ինչո՞վ: Ինչպե՞ս: Կոլխոզի տեխնիկան կամ թալանեցին, կամ՝ փչացավ բաց երկնքի տակ: Բաց, կապույտ, խաղաղ երկինք, բայց տեխնիկան չի սիրում «լայն ու կապույտը»: Խաղաղությու՞նը: Դրսի հետ խաղաղ ենք, ներսում՝ ոչ: Մեզ կռիվ է պակասում, պակասել… Որ երրորդ կողմը չկա, մենք՝ պետություն կազմող ժողովուրդը, բաժանվում ենք երկու հիմնական մասի՝ վերևներ և՝ ներքևներ: Ինչպես նաև միլիոն տարի առաջ ներքևները դժգոհում են, իսկ վերևները ճնշում են իրենց ամենակարող և բազմաթիվ լծակներով: Դժգոհությունը ուղիղ համեմատական է ճնշմանը և ընդհակառակը, եթե ճնշումը շատանում է, ապա դժգոհությունները մարում են կամ դադարում են ֆունկցիոնալ ուժ լինելուց: Ահա այս կանոնով էլ կենում ենք. Քիչ մնաց ասեի՝ ապրում ենք: Ապրելը ուրիշ բան է, շատ ավելի ծավալուն է ու՝ հաճելի: Հիմա կենում ենք: Անկախությունը թղթի վրա, մենք՝ այդ թղթի տակ կամ՝ ետևում: Հիմա իշխանություն են եկել մի խումբ մարդիկ, որոնք իրենց «գիտելիքներով» և կամքով են ղեկավարում: Գերագույն Սովետի փոխարեն ունենք ազգային ժողով: Նրա նախագահը, ըստ օրենքի, հանրապետության երկրորդ դեմքն է, իսկ իրականում… Բանակի հեղինակությունները որոշումներ են կայացնում «ընթացքից»: Օրենքը՝ նրանց կամքը, ժողովուրդը համաձայն է դրան, կամ՝ պարտադրված է: Դեմոկրատական սկզբունքներով ղեկավարման փուլը նմուշներ չունի մտնելու կյանք: Լուռ են ներքևում, լուռ չեն վերևներում: Կիսելու բան կա: Այդ «բանը» հաճախ է դառնում կոնֆլիկտի առարկա երկրագնդի բոլոր երկրներում: Այդ «բանն» է, որ ղարաբաղցիներին հուզել է դեռևս 1921թ. մեզ՝ ժողովրդիս, ներքևներին տիրելու իրավունքն է այդ «բանը»: Թուրք ազերիներից խլեցինք, տվինք մերոնց: Սա աստվածային կանոն է, երկրագնդի վրա մարդկության գոյության գլխավոր դրույթներից մեկն է: Ժողովուրդը ուժ է, որն իրեն, հենց իրեն չի ազատում, կամ կոչված չէ ազատելու կամ ծառայելու է մի խումբ մարդկանց՝ ակնկալելով բարեկեցիկ կյանք ամեն անգամ: «Եթե նորանշանակ չինովնիկը քո բարեկամը չէ, ուրեմն՝ քեզ չհավանելու, քեզ չվստահելու հավանականությունը բավականին բարձր է և գրեթե անխուսափելի է շրջանցել նրանց քմահաճույքը՝ առանց տուժելու:
Փողոցային տղաների կամայականությունները գործող ուժ էին անգամ երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո՝ մինչև օրինապահի հասունացումը, բավարար ուժի «ներդրումը»՝ հանուն պետություն կազմող բնակչության: Պետական լծակները ինպաստ խալխի կիրառելու ցանկություն կար, անհամեմատ ավելի շատ՝ քան երբևէ: Սակայն ուժ, կադրեր, փորձ, հնարավորություններ, միջոցներ պետությունը հավաքում էր, համալրում էր, պայքարում էր՝ պաշտպանելու համար մարդկային ռեսուրսը երկրի: Այսօր՝ պատերազմից քիչ հետո (մի քանի տարի), փողոցային տղաների ռազբորկաներով է ղեկավարվում «անկախ» երկիրը: Անկախ ենք դրսից, կախված ենք՝ ներսից: Եղբայրս ասում է, քոչիր, Երևանն է քո տեղը: Աներձագս ասում է Ռուսաստանը ավելի շատ է հայերի հայրենիք, քան՝ Հայաստանը: Իբր՝ ի՞նչ է խանգարում, որ ես էլ տեղափոխվեմ Կրասնոդար: Բացատրում եմ, շատ մանրամսն ու հետևողական վերլուծում եմ իրադրությունը: Բարեկամներս չեն հագնում կաշիս, իսկ ես վառվում եմ: Ղարաբաղի վարչապետին մի ոմն իրեն թույլ տվեց վիրավորել և մնալ «իր դիրքում», իսկ նա հրամանտարի թիկնապահն էր, հաղթող բանակի հրամանտարի ընկերը նաև: Իսկ վարչապետն ընդունեց տափակ այս վիրավորանքը՝ հանուն պաշտոնի, դիրքի, մնացյալ աշխարհի վրա ազդեցության ոլորտի: Սովետից զրկվեցինք, ավանդները կուլ գնացին, ժողովրդին պահում են ընտրությունների համար, երկիրը «հեղինակություններինն է, կեցցե Արցախ աշխարհի փառապանծ մարտիկը, օրս մեռած է, նմուշներ չկան վերակենդանացման, երկու կրակի մեջ եմ, «շուրջս» էլ մի կարգին օր չունի…

* * *
 «Դրսից» հաճախ են գալիս մեր շրջան, իսկ մեր գյուղը մատչելի չէ ոչ ոքի համար: Գյուղը հեռու է մայրուղիներից, դժվարանց ճանապարհներ ունենք հիմա: Ինչու՞՝ հիմա: Նիկոլայ թագավորի օրոք մեր գյուղը սալհատակ ճանապարհ ուներ: Հիմա այդ ճանապարհից մնացել են կարկատաններ: Առանց վերանորոգման ծառայեց մոտ 100 տարի: Լավ ճանապարհները գյուղ էլ կպահեն: Իսկ գյուղը պահելու միտումը չորացած համարենք: Բացարձակ չեն հայտարարում, ամոթ է, չէ որ գյուղը, բա գյուղը, գյուղն է մեր ապագան, գյուղն է սնում քաղաք…Առանց հայրական գյուղ… Պատերազմից (գուցե կռվից) հետո գյուղում էլ սկսեցին ֆանտա, կոլա, սնիկերս, մարս, բաունտի վաճառել մի քսան, կամ քառասուն, գուցե հիսուն դրամի տարբերությամբ: Պաղպաղակը հասել է բերդի տակը: Ոմանք ասում են կզարգանա գյուղը: Հայրս շատ անգամ լռեց, հետո ասաց՝ որ նախկին հողերի 20% էլ չենք վարում, ցանում, ուրեմն չենք էլ հնձում, բերք էլ չենք ստանում: Եվրոպայից, դրսից բերած մի երկու ապրանքով, շոկոլադո՞վ պիտի… Հորս ուղղեցին: Ասացին՝ ապրանքը Պարսկաստանից ու Թուրքիայից է: Հայրս ասաց՝ պաժալստա… մեր թշնամուն ենք տալիս մեր փողը, տանի զենք արտադրի, գա մեզ վրա: Կանաչին էլ ենք դրսից բերում, բանջարեղենն ամբողջությամբ… մեր այգիներում խնձորը հյուր է գալիս հատով: Խաղողն ինքն իրեն ինչքան պիտի բերք տա, որ հերիքի: Պապենական ոչինչ չպահեցինք, այդ թվում՝ գյուղը: Ծունկ չմնաց ափսոսանքներից չծեծված: Հայրս ու մայրս ասում են՝ քոչեք… Կինս ձեն չի հանում: Չեմ պարզում լռության պատճառը: Ես էլ լուռ հետևում եմ Ղարաբաղի քաղաքական կյանքի ցնցումներին ու բան չեմ հասկանում: Մնացել ենք մենք, «մունք ու մունք», բայց էլի չենք հանդարտվում: Վարչապետին ստիպպեցին հրաժարական տալ: Ստացան: Հետո՞… Վ. Սարգսյանը վերջինիս տարավ իր մոտ: Շատերն ասացին՝ որ Քոչարյանը չգնար, Հայաստան՝ «էսքանը» չէր լինի: Շատերը ոչինչ չեն որոշել ոչ մի դարում, ոչ մի երկրում: Ղարաբաղն էլ բացառություն չեղավ: Երկու հստակ լիդեր ունեցանք Հայաստանի Հանրապետությունում: Ինչպես և պատմության իր վճռական պահերին՝ հայերը առանց վեճերի չանցան նաև այս հատվածը; «Ցնցումները» ցնցեցին նաև օտարներին: Խայտառակություններ ապրեցինք աշխարհի աչքի առաջ: Չեմ ուզում անդրադառնալ արյունոտ օրերին: Ամոթ էր: Կարևոր չէ՝ ո՞վ, ովքե՞ր, ինչու՞… Իշխանության համար պայքարը դաժան էր ու հազիվ թե ուղղված էր խալխի հալը բարելավելուն:Ժողովուրդը շարունակում էր մնալ իր դարավոր կարգավիճակում: Դիտորդի դերը առավելագույնն էր մինչ այն պահը երբ նրան դարձնում են մհակ: Ժողովրդի մի մասը «էսինչինն» է, մյուսը՝ «էնինչինը»: Ես ու ախպերս հայտնվեցինք նույն բարիկադներում, բայց հորքուրիս աղջիկը դեմ էր մեզ: Ընտանիքներ կիսվեցին, թաղերը արյուն թափեցին՝ չտեսան, չիմացան՝ ինչու: Բարիկադի մեր մասում մի մարդ դժգոհեց անմիջապես ընտրություններից հետո. «Չտվին, էսքան գործ արինք ընտանիքով, տնով, տեղով, ցեղով օրուգիշեր, սոված, ծարավ, վերջում՝ մի քոռ կոպեկի օգուտը իրենց մնա՞, մարդու տեղ չեն դնում…»: «Սոված, ծարավ», որ ասաց՝ չհավատացի, օգու՞տը, նայած նժարի վրա ով ինչ է դնում: Հայաստանում ուժերի հաշվեկշիռը արդեն որոշված է, բայց նախկին ղեկավարներն ու նրանց հարող ուժերը կարծես կուլ տալու միտում չունեն: Եղածը դա է, ժողովուրդ ջան, տարեք յոլա գնացեք, հարմարվեք, կացեք՝ մինչև լավ օրեր: «Օրերը միշտ լավ են, այ՝ ապրելը հարմար լինի, նախագահը օրենքը պահի, օրենքը՝ մեզ»,- ասաց բյուզանդագետ Վաղարշը: Մեր գյուղում ուրիշ բյուզանդագետ չկար, բայց օրենքը հարգելու բանականություն (գուցե հպատակություն ապրած ժողովրդի ներքին հրում) կա: Որ դա կլինի՝ քչերը չէին հավատում: Իմ կենդանության օրոք օրենքի գերակայության մասին խոսքը նախշի տեղ օգտագործելու են նրանք՝ ովքեր պարտավոր են կիրառել այն ամենայն հետևողականությամբ, առանց «նախապայմանների»: Ես չեմ անհանգստանում մեր գյուղի ապագայի համար: Այն արդեն խնդիր չէ: Որևէ քայլ՝ ռեալ ու գործնական, չկա, չի ակնկալվում: Երբ և ինչպես կանհետանա գյուղը՝ ճակատագրի տնօրինության տակ է: Գյուղի վերջին բնակիչները կփակե՞ն իրենց դարպասները, թե՞ կթողնեն բաց, դժվարանում եմ ասել, բայց ճանապարհը, որ Նիկոլայ թագավորի ժամանակ կենդանություն ստացավ՝ կկորչի, կմեռնի…
 Մի ամբողջ Բյուզանդական կայսրություն կորավ, բայց չմեռավ, հիշողությունը պահեց նրա գանձերը՝ չնայած թուրքերի անմարդկային «դրսևորումներին»: Լիովին ապացուցված է, որ այդ հզոր կայսրության կործանումը վրա է հասել ոչ զենքի ուժով կազմակերպված թշնամու հարձակումից: Պետությունը սպանել սկսեցին անմիջապես Վասիլ 2-րդի մահից հետո, երբ Հաջորդը ինչպես պարզվեց հետագայում, չնայած բյուզանդական կանոնով միաժամանակ (զուգահեռ գործում էր փոքր կայսր) փորձ էր կուտակել, սակայն պետության ճարտարապետական կառուցվածքին, նրա կենսունակությունը ապահովող տնտեսական լծակներին, օրենքներին, ինֆլաստրուկտորային կործանարար հարվածներ հասցրեց կամ դրեց սկիզբը այդ «գործընթացի»: Ներսից, միայն ներսից քանդեցին կայսրությունը: Մեխանիզմը, որով ինչպես ժամացույց, ապրում էր կայսրությունը, ստացավ ոչ խելամիտ ղեկավար և երկիրը կաթվածահար եղավ: Իր ֆունկցիաների (համաչափ ու հաշվարկված) կանոնավոր ցիկլը կատարելու առաքելությունը ստանձնած կայսեր թիմը խափանեց հստակ գործող մեքենան: Կարևոր չէ, թե եվրոպական որ երկրները («նպաստեցին») նախաձեռնեցին հյուծել Պետությունը: Ինչու՞ իր փաստացի կործանումից ավելի քան չորս դար առաջ պետությունը քար-քար քանդել սկսեցին: Գիտակցաբա՞ր: Ապաշնորհ կայսրը հազիվ թե կարողանա երկրի ղեկը օգտագործել այնպես, որ այն մի օր (եթե ոչ իր օրոք) չհայտնվի ցեխի մեջ: Ուր է՝ թե միայն՝ ցեխի: Ամբողջ աշխարհում այնքան ոսկի չկար ձուլած, որքան Բյուզանդիայում: Երկիրը գտնվում էր երկու նեղուցների վերահսկողության շահեկան վիճակում: Աշխարհը չգիտեր ինչ բան է «ֆինանսը», ինչ է «էկանոմիկան», ինչ է համալսարան, իսկ այս պետության ժողովուրդը վայելում էր իր քաղաքականության բարիքները դեռևս հազար հինգ հարյուր տարի առաջ: Չհասավ այն ժամանակներին՝ ուր քաղաքակրթությունը օրվա պահանջն է: Երկիրը «պետություն» պահելու, և այն հորձանուտի միջով անցկացնելու գործը՝ այդ երկրի բոլոր մարդկանց ուսերին պիտի տարվի, սակայն ուսի վրա ողջախոհ գլուխ էր պետք, քանզի ոտքերը հոգնել ու չոքել էլ գիտեն: Այսուհանդերձ՝ Բյուզանդական կայսրությունը ապրեց ու գոյատևեց՝ մնալով անգերազանցելի իր տեսակների մեջ: Վերստին և որերորդ անգամ խոշոր միավորները կործանվեցին կրոնական «կողմնորոշումների» արդյունքում: Ազգայնամոլները առաջնահերթությունը տվին նեղ հեռանկարային դրույթների պահպանությանն ու նրա համար պայքարի գաղափարին: Այնինչ Աստված հստակ իրազեկել է մարդկությանը, թե որն է ողնաշարը այն կառույց-միավորի, որը կապահովի անհամեմատ հանգիստ ու հետևողական առաջընթաց: Ավելին, քան «Պետություն» միավորն է՝ (մարդկությանը պարգևածներից) երկիր մոլորակի բնակչությունը, չի ստացել, չի ունեցել, չի ապրել այդքան հասկանալի… Այս փաստը գիտակցելու ժամանակահատվածները «բաշխվել են» Աստծո կամոք… Փորձում եմ ենթադրել, որ մեկնարկներն էլ միաժամանակ չէին: Այլ բան է, թե որ ազգը որքանով ընկալեց Պետություն միավորի կարևորությունը իր ձևավորման պատմական ժամանակաշրջանում: Ցավում եմ ու վշտով փաստարկում, որ հայերս «չջոկեցինք»՝ կրոնը ռեալ ուժից, խառնեցինք՝ Պետությունը կրոնին՝ առավելությունը տալով վերջինիս: Ջոկելը (ճակատագրական եղավ՝ որքան էլ ցավալի) հիմա էլ զգուշություն է պահանջում՝ ինչքան էլ պարզ ու անվիճելի է որոշում կայացնելու հանգամանքը:

* * *
20-րդ դարի 70-ական թվականներին շրջկենտրոնում սարսափելի ցեխոտ փողոցներ էին մարդկանց տանում, լավ է՝ նաև բերում… Կորչի ցեխը, ասաց հարազատ կուսակցությունը և ունեցավ ասֆալտապատ փողոցներ ու մայթեր, լուսավոր շրջկենտրոններ… Այ էս ուրիշ բան էր: Ունեցանք քաղաքներ՝ թող փոքրիկ… Ցեխոտ մեքենաների մուտքն «արգելվեց»: Շրջանցող ճանապարհ կառուցվեց՝ կամուրջներով: Ժողովուրդ ջան ո՞նց է… Առանց խաչի, առանց քահանայի, առանց եկեղեցու, բայց ունեցանք հավատ դեպի ապագան, դեպի՝ բայց ոչ անհասկանալի տեսություններ ու ձանձրալի աղոթքներ… Մեր գյուղը մի եկեղեցու չափ էլ չեղա՞վ… Աստծո տունը հենց մեր գյուղն է, որ կա, մի քահանա՞ է պակասում… ՈւԱԶ-ը տակին, խաչը կռնտակին (կամ վզին), գավազանը ձեռքին (գուցե փայտը, կամ ձեռնափայտը), միրուքը, անպայման միրուքը՝ դնչին, աչքը՝ բիզնեսին… տեր հայր… Այս մարդն ո՞վ է, ժողովուրդ: Ղարաբաղցիները լրջություն չեն ցուցաբերել ոչ մի դաշտում, ոչ մի կրոնականի: Այլ բան է, որ կրոնական հալով նաև հայրենասեր մարդ էր դրանցից մեկը (գուցե մի քանիսը): Մեր գյուղը, որ Եվրոպայում լիներ՝ հյուրանոցներն էլ չէին հերիքի մարդկանց տեղավորելու, իսկ մի տունը կարժենար ճիշտ նույնքան, որքան («Կառլովո-Վարը») կամ «Կառլովովարում», ինչպես հիմա հայրենակիցներն են ասում՝ քաղաքիկում, գուցե՝ քաղաքում: Գյուղը քաղաքից չպիտի ջոկվի, պիտի չհասկանանք՝ որտեղ վերջացավ քաղաքը, որտեղ սկսվեց գյուղը: Սա է հարցի լուծումը: Ճանապարհներ, մայթեր; «Գազոնները»՝ ճանապարհները մայթից տարանջատող, ճանապարհաշինության անբաժանելի մասն են չափարից այն դին: Գյուղացին էսքանը ունենա ու չմնա իր օջախում, չեմ պատկերացնում: Ճոպանուղին թող նմաց ՍՍՀՄ-ում, լավ, բայց «օպելով» ասֆալտապատ ճանապարհը կկտրես հավեսով, կմոտենաս սև պերթին, կմտնես ծառերի հովի տակ, մի բաժակ սառը ջուր կխմես՝ էդ քեզ Փարիզ, էդ քեզ Թիֆլիս, էդ քեզ «Կանարը» կամ ինչ որ Վարը: Հը՞: Չե՞նք հասկանա, մեր գյուղացի՞ն, միանգամի՞ց, ձևը՞, բնավորությու՞նը, կենցա՞ղը, մտածելակե՞րպը… Ժամանակին ո՞նց նստեց, տրաքտոր քշեց, կոմբայն, հաստոց աշխատացրեց: Սովորեցի՞ն: Ամո՞թ է սովորելը: Կսովորենք, որ էսօրվա նեղությունները վզից իջնի, ուղեղը ազատվի, պարապությունից ու հաճույքի համար կսովորի: Աշխարհում ուսուցիչ չկար՝ մենք սովորեցինք ու սովորեցրինք դեռևս երկու հազար տարի առաջ: Հիմա մեզ ինչ պատահի, որ մենք մեզ մարդավարի չպահենք: Թրիքը այլևս քաքուռ չի որ՝ պահենք ինչ ունենք: Հա, կտանենք պարարտանյութ կշինենք, գուցե և վերամշակենք: Մենք քարից «շոլկ» ենք ստացել մուլի թվին, հատապտուղներից էլ՝ «Պտղիկներս» կստանանք կամ՝ «Պտղունտի» ու կուղարկենք հարևան երկրներ… մեր ինչին է «Սին»-կերսը, երբ լիքը պոպոկից ինչ «կերս» ասես՝ կստանանք: Գյուղը, գյուղը որպես ուղիղ ճանապարհ՝ դեպի վերելք: Վերելքը Պետություն կհզորացնի, իսկ մենք՝ նրա տաքուկ ու ապահով կռնտակին, կայֆ կանենք, ու չենք կամենա նմանվել որևէ երկրի: Մեզ պահենք…

* * *

 Մեզ պահողը՝ հավատն էր դեպի արդարությունն ուղղված, հուշարձանի պես անխոս, թևերը տարածած մի կոթող էլ մնաց՝ հավասարության, եղբայրության խորհրդանշող քանդակ՝ արդարությանը: Սկսեցինք հաշվել, թե ինչը մեզ կազատի հոգսերից, ո՞րն է ելքը… Պարզվեց՝ մեռնելը: Հետո նաև պարզվեց, որ մեռնելն էլ այդքան հեշտ չէ: Եթե հաջողվի մարդավարի մեռնել, ապա մարդավարի թաղելու դժվարությունը միևնույն է մնում է օրակարգում: Տները սպանենք, նոր միայն մեռնե՞նք… Միանգամից չէ, բայց դեպքերի արանքում նկատեցինք, որ Սովետը թույլ չէր տալիս հենց էնպես մեռնել: Քեզ գործի էր դնում, վերահսկում, որ անպայման գործազուրկ չմնաս: Պատճառ չէր թողնում մեռնելու: Այս առումով անկախացել ենք: Դու գիտես՝ մեռնելդ, ապրելդ, կենալդ դու որոշիր… Թաղելն էլ անձամբ է որոշում այսօրվա մարդը, հուղարկավորելու «ձևը» մնում է նախկինը: Առանց փոսի՝ չես թաղի: Փոսն էլ շատ թանկ է՝ մանավանդ խոշոր քաղաքներում: Մեռնելը ապրելուց էլ թանկ է, շահավետ, բայց մեռնելը կմնա կողքիդ, երբ ուզես առանց մի կոպեկի էլ կունենաս: Աստծո արածից գլուխ թափող չի եղել: Աստծո ուզածն է, բայց մի տեղ Աստված կարծես վրիպել է: Մարդը դեռևս շատ դարեր առաջ հասկացել է, որ իշխելը կա, եթե իշխելու բան կա: Եթե Հռոմի բնակչությունը մի օր երկինք տեղափոխվեր Աստծու ինքնաթիռներով (գուցե թռչող գորգերով), բայց Կեսարը մնար մենակ, անգամ՝ առանց համահարզի, ի՞նչ կկոչվեր այդ մարդը, ինչպե՞ս պիտի անվանել նրան, կամ իմաստ կունենա՞ր որևէ անուն տալ մեկին, որին չեն այցելելու, որին չեն ծառայելու, որը չի հրամայելու, կամ մի խոսքով՝ միայն լինելու է ինքն իր հետ… Խոսքս շարունակեմ: Ենթադրենք գալաքտիկան բաժանված է մասերի և յուրաքանչյուրն ունի իր Աստվածը: Եթե այդ Աստվածներից յուրաքանչյուրի ենթակայության տակ գտնվող մոլորակների վրա ապրողները հանկարծ որոշեն չլինել, Աստծու հալը ի՞նչ կլինի: Կարելի է ենթադրել, որ Աստված առանց մոլորակի բնակիչների (անգամ բզեզների) չի կարող կոչվել Տեր- Աստված: Ինչի՞ տեր… Էս քեզ արև, լուսին, և այլն… հետո՞… Իշխելն աստվածային կատեգորիա է, գուցե՝ ամենաաստվածայինը: Միայն իշխելը, առանց իշխվածի հոգսը քաշելու, առանց նրա ծառայությունները գնահատելու, շահախնդրությամբ գնահատելու, խնայելու, առանց, առանց՝ չես իշխելու, կամ հրելու են… Կա, մեր ձևն էլ կա, մեր ձևի մասին Աստված հազիվ տեղյակ լինի: Կոնկրետ օրինակներով լիքն է մեր պատմությունը: Իշխում ես, հա, իշխում ես, զգույշ, շատ զգոն, միայն արյան չհասնի: Կուզես նստիր լենքսին, ամբողջությամբ, մասամբ գլխին, վզին, մեջքին, ուսերին, շալակից մի իջիր, բայց մի նյարդայնացիր, էշի տեղ մի դիր, մի ծեծիր քաշելիս՝ գոնե քո խաթրի համար, որովհետև դա քո էշն է, իսկ դու և էշը նույն Աստծու իշխանության տակ հավասար կարգավիճակի եք ծառայում, մեկդ մեկին լրացնում… Այստեղից՝ հիմնավոր հետևություն անելու առանցքը առկա է: Մնացածը փաթաթում եմ: Թե’ կայսրի, թե’ թագավորի, թե’ փարավոնի, թե’ նրա համախոհ ու կողակից Աստծու համար՝ պարտադիր է մոլորակի վրա ապրող բնակչության լինելը: Այսինքն կենդանի (живое, все живое) ամեն կենդանի բան՝ ինչը ապրում ու ֆունկցիոներ է իր շրջանակներում, տարրն է կազմում իշխանություն կոչվողը իրականացնող միավորի «ներդաշնակության»: Բանականությամբ օժտվածը՝ ամեն «կենդանուց» մարդն է, մարդը, որը կազմելու, միավորելու, հիմնավորելու, խարսխելու, մի շարք այլ ֆունկցիաներ իրականացնելու հմտություն է ստացել (գուցե խելք, ունակություն և այլն) հենց Աստծուց, ոչ պատահական: Աստված մարդ միավորի միջոցով ստեղծում է, ստեղծել է իր իշխանության ոլորտը՝ հստակ հասկանալով, որ վաղ թե ուշ մարդն ինքն էլ կհասկանա, որ առանց մարդկանց, այն է՝ ժողովրդի, Աստված չի կարող լինել և կոչվել, քանզի «ավերակները ղեկավարվելուց հեռու են»: Որոշակի հիմքեր կան վստահորեն հաստատելու, որ առանց ժողովրդի չկա նաև Աստված հասկացության առաքելությունը: Չկա մեքենա, չկա նաև մեքենավար, կամ՝ ի՞նչ վարելու մասին խոսք լինի: Չկա թագավորություն, չկա թագավոր: Ուրեմն՝ Պետությունը՝ ժողովուրդ, ժողովուրդը՝ Աստված: Իհարկե Արարիչ: Աստված արարող Աստվածը՝ ենթակա, ժողովուրդը՝ «ստորոգյալ» տեսնելը՝ չի խանգարի նախադասության կայացմանը: Մնում է վերահսկիչ մեկ անդամի խնդիրը իր ինստիտուտով՝ կասեցնելու համար համակարգը բովանդակող անդամների կամայականությունները տեսանելի Աստծու (ժողովրդի) նկատմամբ: Ամենից կարող, հարուստ, բավարար ռեսուրսներով Աստծու կողմից շնորհ ստացած ցեղը, ազգը, չի կարող բարգավաճ ապրել, եթե պետության գլուխը իր մարմնին թարս է նայում, իր իսկ մարմնի էությունը բովանդակող զանգվածին տեսնում է հարկադրաբար, ավելին, նյարդանանում է նրա կեցվածքից, գրեթե թշնամանք է տածում՝ մոռանալով զարկերակի կանգառի մասին, դրանով իսկ արհամարհանքի արժանացնելով Աստված ճանաչված (գոնե իմ կաղմից) միավորին: Հանուն ինչի՞ համբերել նման քաղաքականություն հրամցնող գլխի տատանումները… Ժողովուրդ կազմող միավորը մարդն է, որը իր մի կտոր կյանքը ապրում է առանց Աստծու կողմից որևէ երաշխավորության, ապահովագրության, սատարման, աջակցման, նպաստի կամ համաձայնություն ընդգրկող պայմանավորվածության նմուշի: Աստված չի մասնակցում կոնկրետ մարդու հալը բարելավելու գործընթացին՝ որքան էլ աղոթքներ, մոմեր, խաչեր աղերսեն… Պետությունը եթե իր Աստծուն տեսնում է ամբողջական կերպով՝ ժողովուրդ… կամ եկեղեցու աչքերով՝ հոտ… ի՞նչ պիտի ակնկալի, ինչպե՞ս, ե՞րբ և այլն… Նույն ազգին պատկանող մարդկանց միջև ծագող վեճերը օրինապահ մարմնի կողմից լուծվելու կարգը սահմանված է յուրաքանչյուր պետությունում: Կարծես սխալ ձևակերպում կա: Օրենքը բոլորի համար է՝ անկախ ազգությունից, այո՞… Թուրքը իր ազգի կրոնական «ծամածռությունները» ծեսերը, ավանդույթները իր հետ տանում է ուրիշ երկրներ ու դեմոկրացիայի ափսեում ներկայացնում՝ որպես իր իրավունքի մսան: Տեսանք ու տեսնելու ենք, որ ազգայինը ունի որակավորման կրկնակի տենդենց՝ ելնելով քաղաքական ստանդարտներից՝ ի շահ երկրի, ի շահ գործող ղեկավարի, կուսակցության, ի շահ շահի… Մտավախությունը, թե այլազգին կարող է շարքային հանցագործությունը հասցնել միջազգային հանրությանը՝ որպես խտրականություն, առկա է բոլոր երկրներում, սակայն չափը՝ (մտավախության) պատասխանատվության բեռի, տարբեր քաշով է «նստում» իրականության ուսին, ուրեմն և ազդեցությունն էլ համարեք չէ: Կա մեկ այլ տենդենց, որը ապրում է վերոհիշյալ հարաբերության հաշվեկշիռը ապահովելով: «Աղուն թափում են» սեփական, էթնիկ ցեղի վրա, որի լռությունը պայմանավորված է ազգայնամոլության տաք շնչով: Իբր՝ համբերեք, որովհետև սրանք կշատանան, մեզ կուտեն, ձեզ կուտեն… Իբր ղեկավարությունը (ցանկացած ռանգի) բոլոր միջոցները, ձևերը, մեթոդներն ուղղել է սուվերենությանը սպառնացող օտարներին սանձելու հայրենանվեր գործին: Իսկ եթե բացակայում են մտավախություն ծնող ֆակտորները, ապա գործողության մեջ մտած և մշտական գործող բյուրոկրատիան զսպվելու «հիմքեր» չի տեսնում և կոխկրտելով ձեռքբերումները, այդ թվում ազգային միաբանություն երաշխավորող արժեքները, (հասարակությունը տարանջատվում է շերտերի՝ որպես արդյունք) մոռանում է պատժելիության անխուսափելի ելքի մասին: Ճնշումը սեփական ժողովրդի վրա բոլոր հնարավոր լծակներով՝ կարող է բերել սոցիալական լարվածության շիկացման, ուրեմն նաև պայթյունի: Մեր նորաստեղծ պետությանը սպասվու՞մ են նման պահեր… Ոչ, մենք՝ ղարաբաղցիներս, չենք պայթում՝ եթե հայրենիքը չի ընդվզում օտարի լծից… Ինքնակարգավորման քմահաճույքներին տուրք տալով՝ մեր աղուն թափելու ենք օտարի վրա՝ որքան էլ տեղին չլինի (ցակատը սուր չէ, խալադելնիկն է պատճառը):
 Չկա՞ միջազգային ընդունված կարգ՝ կարգավորելու, սաստելու համար բյուրոկրատական դրսևորումները վերևների… Կա: Դեմոկրատական ձեռքբերումները, եթե այդպիսիք կան, կամ «դեմոկրատիան» պարտավոր է վերահսկել ոտնձգությունների հանող բյուրոկրատական արշավը, կասեցնել ու հասցնել չափավորի: Կունենա՞նք այս հակադրության երկրորդ մասը:

* * *
Պայքարում ենք ապրուստի համար: Անկախ՝ երկրի քաղաքացիները պատրաստ են կախվելու բոլոր նրանցից, որոնք «կախել» գիտեն անվնաս: Պատերազմի ավարտից տաս տարի է անցել, իսկ երկրի բնակչությունը չի գտնում իր հանգրվանը: Ռուսաստանից ուղարկվող փողերը էժանանում են ամեն օր: ՀՀ կենտրոնական բանկը հաստատում է, որ դոլարի արժեզրկում բնականոն է, դրամի արժեվորումը խոստանում է երկրի էկոնոմիկայի զարգացման կայուն հիմքեր: Երկրի քաղաքացին ոչինչ չի հասկանում, բայց շոշափում է միջոցների կորուստ: 100 բաքսին տալիս էին 587 դրամ, իսկ այսօր՝… Բարեկամներս, քո բարեկամները մի կերպ մի քանի մանեթ կամ կանաչ փող են ուղարկում, որ սովամահ չլինենք: Կենտրոնական բանկն ասում է՝ «էդ քո ապրանքն է, ես էլ՝ գնորդը, առնում եմ իմ ասած գնով»: Ասում ենք, շատ բան ենք ասում, անգամ հարգված մարդիկ են վիճում, բայց 100 բաքսի համար էսքան են տալիս ու վերջ: Թե սա ինչքանով է տնտեսական քաղաքականություն, ինչքանով՝ ստվերային, դժվարանում եմ ասել, բայց 100 բաքսից հիմա մնացել է նախկին 70%-ը: Ամեն հարյուրի 30%-ը մերը չէ: Շատ բանից անտեղյակ խալխով շարժվում ենք դեպի ապագան… գուցե՝ քարշ ենք գալիս, իսկ մի մասը սլանում է… Սլանում է, այդ «մասը» սլանում է ինչպես գերմանացին, ճապոնացին, ամերիկացին: Շրջաններից մի գյուղում մի տուն ցույց տվին հեռուստատեսությամբ: Տունը «թռիչքի պատրաստ» մի կառույց էր: Չորս հիմնական հենասյուներից յուրաքանչյուրին «от винта» հրամանը՝ թռիչք կապահովի կառույցին: Տան տատիկը օպերատորին ներս է հրավիրում՝ «եկեք, բալա, վախում եք, եկեք, օթ սունչ ընք ապրում էս տանը…»: Ապրու՞մ… Միշտ թռիչքի պատրաստ կառույցը ինքնաթիռ չէր, ոչ էլ՝ տիեզերանավ, բայց… սլանալու է ներքև: Այս մասն էլ այսպես է սլանում: Սլանում ենք՝ ով ուր…
 Իսկ մտքերս սավառնում են մեկ փոքրիկ գյուղի անծայրածիր երկնքում, մեկ՝ Ամերիկայում, մեկ՝ Ռուսաստանում, մեկ՝ Հին Եգիպտոսում, անգամ Կեսարի հետ զրուցում եմ, գտնում եմ Արիստոտելին, գալիս եմ Աշոտ Երկաթին տեսության, Նապոլեոնին հայտնում եմ, որ իրեն թունավորել են ու հեռանալիս հանկարծ լսում եմ. «Ինձ թունավորելը ևս Աստծու պատվերն էր: Ավելի մեծ պատիժ, քան ես ստացա նրա կողմից՝ չեն շնորհում… Մեծ անհատներին՝ նաև մեծ պատիժ, իսկ Ֆրանսիան հպարտանում է ինձանով, առանց Ֆրանսիայի Նապոլեոն չէր լինի: Աստծուն էր պետք՝ աշխարհին ցույց տալու համար իր հովանուց օգտվող ազգերի ցանկը, իսկ մի քանիսին՝ «գլխավորներ»»:
 Հարցեր տվի հենց իրեն՝ Նապոլեոնին: Ասաց՝. «Ինչի՞դ է պետք», -բայց պատասխանեց:- «Անմահ է այն ցեղը, որը կարող է նկատել, միլլիոնների մեջ ջոկել «Նապոլեոնին» ու առաքելություն դնել նրա հզոր անձի ուսերին: Ֆրանսիային տրվել են, տրվելու են նման շանսեր, իսկ ֆրանսիացին չի վրիպելու, նրա կառուցած պետության սիրտը գլխի գլխավորությամբ հոգին տալու է գոյատևելու, հարատևելու ֆրանսիական տարբերակ: Մարդկությունը չի՞ շոշափում այսօր ֆրանսիայի ազդեցությունը իր ժամանակի սլաքին… Մի մոռացեք ազգին բաժին հասած անհատներին ու նրանց կողքին անարժան դիմանկարներ մի ստեղծեք, մի կեղծեք պատմությունը, ճեղքերում օտար մարմին մի տեղավորեք, անհարազատ, ոչ միատար կտորները չեն լուծվում՝ չնայած հաճախ են շոշափում… Մի սովորեք, մի սովորեցրեք՝ ավազից շինություններ շինելը, փեշակ տեսնել: Դղյակների գոյությունը կասկածի տակ դնելով կարելի է ճակատ ջարդել սովորական քայլով՝ ինչպես նաև պետություն փոշիացնել…»: Գուցե այս ասածների մեջ կա նաև իմ ցանկությունը, երազանքը, տենչանքը՝ տեսնելու նման չափանիշներով իրականություն և ճաշակելու նրա պտուղները, սակայն դա հազիվ թե խանգարի Նապոլեոնին՝ մնալու պատմության մեջ, իսկ ինձ՝ ճիշտ ապրելու տակը մնացած օրերս: «Երեկը», այսինքն անցած մի բան, ինձ թույլ չի տալիս պարզ նայելու, ներսինը տեսնելու: Ոնց որ վարագույր քաշած լինի աչքիս բիբին, պլզած էլ չեմ տեսնում, կամ էն չեմ տեսնում, ինչ կատարվում է, կամ տեսնում եմ, բայց աղավաղված: Այնքան եմ միայնակ, որ ստուգելու, կողքինիս վստահելու կամ՝ ոչ, շանս չունեմ, իսկ տեսածիս մասին ու՞մ պատմեմ, որ արձագանքի… Չի լսելու, կամ չի արձագանքելու, որովհետև տեղը թափուր չէ, որ բացակայող արժեքը դրվի ձեռը: Որ թանկարժեք քարի փոխարեն գրեթե նման փայլով քար դնենք թանգարանում՝ հազիվ թե այցելուների աչքերը բան հասկանան կամ հասկանալուց տուժեն էսպես: Բայց որ ցիցը՝ սրբության ճանապարհին ցցված գույք առարկան, ամեն քայլափոխի խանգարելու է, և շարունակելու է մնալ՝ որպես սրբություն, ճանապարհի մասն կազմող տարր՝ դժբախտություն եմ որակում ու պարտք եմ մնում որակման հարցում՝ որպես գնահատական: Դժբախտությու՞ն է միայն, երբ սպանելը (ուր է թե միայն մարդ) իրողությունը իր մարմնից անջատելը՝ գլխատում չի կոչվել՝ հերիք չի (շարունակվում է) լկտիաբար ապրել է որպես կանոն գործող օրենքների կողքին՝ առանց տարանջատման որևէ փորձի, գոնե՝ փորձի… Մարդը փորձում է վերականգնել պատմական ճշմարտությունը հանուն ինչի՞: Օրինակ՝ Տոտենհամոնի սպանությունը, թե մահը, թե դժբախտ պատահարը, հազարամյակներ հետո ի՞նչ է տալիս փարավոնին, կամ նրա մերձավորներին, կամ Եգիպտոսին… Երևի թե նպատակ այնուամենայնիվ հետապնդվում է… Չեմ կարծում, թե փչած, դզած գույքը կարող է ազնվորեն ծառայել Պետություն կոչվող ապարատի կայունությունը ապահովող գործընթացին: Կեղծելուն նպաստելը (կապ չունի՝ ինչից կախված) թողտվության մթնոլորտի կործանարար զարկերակին չխոչընդոտելը՝ նույնքան մահացու է, որքան կեղծելը: Ո՞վ պատժի, և հանուն ինչի՞… Ե՞ս պիտի ասեմ: «Փառք Աստծո» հիմա բոլորին դիպլոմավորում են, անխտիր բոլորին… Աբսուրդ: Ես շարունակում եմ մնալ մեր գյուղում: Այստեղից ամեն ինչ չէ, որ իր տեսքով երևում է՝ ինչպես կա, բայց տեսակետներիդ համար բան ասող չկա, հաչիր, որքան կոկորդդ թույլ կտա: Իսկ այդ հաչոցից, ինչպես և տարիներ առաջ, քարավանը չի տուժում, չի տուժելու, առավել ևս, որ այդ հաչոցից մինչև այդ քարավանը ընկած պայմանական հատվածը՝ հաղորդակցման ոչ մի ձև գոյություն չունի:
 1988թ. փետրվարի 13-ին մի մարդ մոտեցավ «շարժման ակտիվիստին» ու ասաց՝ տրանսպարանցնելով ենք դուրս գալու, հիմա մի պլակատ կա, ութ ու տանք տյուսկյանք…

Մինչ այդ ստվերում թաքնված այս մարդը այս նախադասությամբ մնավ պատմության մեջ, որովհետև «շարժման մի ակտիվիստ» տարիներ հետո հեռուստաէկրանից թռցրեց այս զրույցը, որպես «քաղցր հուշ»: Եղա՞վ… Իսկ ընդգհատակյա կազմակերպության ստեղծողներից մեկը, որը մինչ 1994թ. խեպտեմբեր ծառայեց հայրենիքին՝ այդպես էլ չհիշատակվեց ոչ մի ցուցակում: Բացահայտ դավաճանություն է, որից պիտի տուժի և տուժեց ազնվությունը: Իսկ ազնվությունը չի ճչում, չի հասնում, չի հասցնում, որովհետև միայնակ է ու տկար: Իսկ մեր գյուղից վերջին մեկ տարում ևս 11 շունչ քոչեց: Գուցե նաև դրա համար: Համայնքի ղեկավարը ունի իր հետաքրքրության աշխարհագրությունը, սեփական մաթեմատիկան, իր պատուհանը, ակնոցները, գրիչը և հանդիսանում է մեր գյուղի ապակին՝ փոխարինելով հայելուն նաև, որ ոչ մի ընդհանրություն չունի Տոլստոյի հետ, առավել ևս՝ հեղափոխության: Հազիվ ուրիշ առիթ ունենամ հայելու մասին խոսք ասելու: Իբր աշխարհակալ մի զորավար հայելու մեջ տեսել է իրեն ու «դժգոհել», ու զարմացել, ու խղճացել նրանց, ովքեր տարիներ շարունակ նայել ու համբերել են նման այլանդակին: Նշան չունի, թե մեջբերումս ինչքանով է համապատասխանում իսկությանը: Հայելին, հայելին կարողացավ իր անշունչ հալով անել այն, ինչը չարեցին զորավարի համհարզները, մերձավորները, հարազատները և այլոք: «Սպիավոր մարդը»՝ Օտտո Սկորցենին, Հիտլերին ասում էր այն, ինչը մնացածների մտքում էր կամ՝ ուղեղում, լույսից շատ հեռու մի անկյունում: Ֆյուրերը պիտի իմանար իսկությունը՝ անգամ, եթե անձամբ չէր օգտագործելու այդ տեղեկատվությունը ազնվաբար: Տեղեկատվությունը կարևորել են բոլոր մեծերը: Պատմությունը չի վրիպել, բոլորի մասին (խոսքը մեկի մասին է) որոշակի նյութ է թողել՝ կապված զորավարի, կայսեր, թագավորի, փարավոնի գործունեության հետ: Ամենուր, լինի դա Եգիպտոսում, Չինաստանում, Մոնղոլիայում, Ռուսաստանում, թե Ֆրանսիայում, պետության ղեկավարները երկիրը ղեկավարելիս օգտվել են մերձավորների (քաղաքական) առավել նվիրված ու խելամիտ մասի տեղեկատվությունից: Որքան անկողմնակալ ու մաքուր էր տեղեկատվությունը, զերծ որևէ կոնյուկտուրայից, այնքան կողմնորոշումը ճիշտ էր՝ հետևաբար եզրահանգումները ծառայելու էին երկրի շահերին, ուրեմն՝ և ժողովրդին: Այս կտրվածքով այս տեսանկյունից մոտենանք միջին օղակի ղեկավարի գործելակերպին: Հիշենք նաև, որ անձնվեր ծառայության դրսևորումներից կարևորվել է համարձակությունը՝ առարկելու մեծի տեսակետին, հանուն պետության: Վախկոտ մարդը իր կյանքը «ապահովագրում» է իր ղեկավարին քծնելու, խոնարհվելու, համակերպվելու և մի շարք նույնարժեք որակների գծով: Նման «լողացող, լպրծուն, մորթապաշտ միավորից իրական պատկեր, որևէ պարագայում ակնկալելը՝ առավել ևս պետության շահը, նրա անվտանգությունը վերահսկող անձի կողմից՝ թյուր է ու անհեթեթ… Ապակողմնորոշման արդյունքում կործանվել են շատ մեծ կազմակերպություններ, սկսած Մակեդոնացու կենտրոնացրած իշխանությունից, մինչև մեր օրերի իրականություն… Սովորական ադրիբուտների ցանկում առանձին սանդղակ չունի վերոհիշյալ և չի ամրագրված որևէ իրավական ակտով: Սակայն հստակ, կարմիր թելի, թե սև սպիտակի վրա, բոլոր ժամանակներում, տաղանդավոր անհատները ապահովել են իրենց ստույգ տեղեկատվության աղբյուրները՝ որքան կարելի է մանրակրկիտ «ուսումնասիրություններից» հետո: Անթիվ օրինակներ կան ճակատագրական դարձած՝ ապատեղեկատվության պատճառով: Հազար անգամ շեշտեմ՝ տեղեկատուն կամ այդպիսիք, ոչ պակաս դրական ուժ են, եթե շիտակ ու պատասխանատու կերպար են իրենց էությամբ, չեն զիջում առաջին դեմքին, երբ հակառակ պարագայում պետությունը կարող է թեկուզ թեթևակի և ոչ անմիջական վնաս կրի… Խելամիտ ղեկավարին հանդիմանելը՝ ի շահ երկրի, ինքնին պիտի որակվի նորմ, կանոն, կարգ, ներդաշնակություն… Այսպես են հաղթանակներ տոնել նաև այս ձևով: Հակառակ դեպքում կործանումը անխուսափելի էր, է, կլինի…

Երկրագնդի վրա մարդկության կողմից (գուցե՝ Աստծու) երբևէ ստեղծված ամենից կատարյալ մեքենան լինի Պետությունը: Ավտոմեքենան խափանվելուց կարող են տուժել տասնյակ, առավելագույնը՝ հարյուրավոր մարդիկ (նաև ինքնաթիռը, նավերը…): Բոլորովին այլ վախճան կունենա կամ ունեցել է, երբ խափանվել է պետական մեքենան, կամ նրա նորմալ ռեժիմը ապահովող որևէ միավորի… գործունեություն: Եթե չկա նման ներդաշնակության պահանջ, ապա չկա նաև մեքենան կամ կա նրա իմիտացիան, որի համար բոլորովին էլ պարտադիր չեն վերոհիշյալ դրույթները: Եթե Պետությունը՝ մեր օրերի, թույլ է տալիս հիմնական ֆունկցիաների լուրջ խաթարումներ, վարում է չհավասարակշռված ներքին և արտաքին քաղաքականություն, չի խթանում երկրի տնտեսական զարգացմանն ուղղված գործոնների կայուն զարգացմանը, ապա դա արդյունք է ապարատի գլխավոր ղեկավարի, նրա թիմի վարած տկարության, որի մասին Եվրոպայում չեն լռի, իսկ որոշ երկրներում չեն հասկանա, չեն ջոկի կյանքի կենսամակարդակի վատթարացման պատճառները, ուրեմն և չեն խուսափի լճացման տենդենցներից: Որքան էլ հավատարիմ է խալխը՝ իր Պետության ղեկավարին ու նրա թիմակիցներին, այնուամենայնիվ, վատ կյանքը ծնում է կոշտուկներ, որի կոխկրտումը ճիչ է առաջացնում, ճիչը՝ աղմուկ, աղմուկը՝ քաոս, քաոսը՝ անկարգություններ՝ որոնք ՝լ ցնցում են երկիրը: Ու՞մ է ձեռնտու այս ու նման զարգացումը: Խոսքը անտարբերության, թողտվության, օրենքը անձնական օգտագործման գործիք դարձնելու, ճնշումը համեմատաբար տանելու՝ հանուն անկախ երկիր ունենալու գաղափարի և անպատժելիության փաստի խաղաղ գոյակցության մասին է: Իսկ հնարավո՞ր է նույն «անձնակազմի» մեկ այլ քաղաքականությամբ որակապես ուրիշ արդյունք ունենալ՝ ուրեմն նաև ուրիշ երկիր, ապրելու համար անհամեմատ բարեհամբույր՝ անգամ տնտեսական համեստ չափանիշներով…

Դաժանությունը, իհարկե ոչ օրենքների, (թույլատրելի օրենքի սահմաններում) փոխադարձ ատելություն է սերմանում, գրգռում է, լարվածությունը հասցնում ծայրահեղությունների: Փորձեմ ավտոմեքենայի հետ համեմատության մեջ գտնել մոտեցումը: Խոտանը չի կարող լիարժեք ծառայել՝ որքան էլ նախշուն անուններով գովազդենք և համարձակ օգտագործենք: Այսինքն «Брак»-ը մեքենայի որ մասում էլ «գործի դրվի»,որքան էլ «մեծ» ու փորձված վարպետի ձեռքով, կխափանի առաջընթացը, շարժումը՝ առհասարակ: Մեքենայի պարագայում՝ դա պարզ ու ցուցադրական չլինել չի կարող, իսկ Պետության առաջընթացի խափանումը չի երևում, աչքի չի զառնվում, նույնքան հստակ ու տեսանելի չէ՝ գոնե ժողովրդի կողմից: Այսպիսով՝ որակյալ ռեսուրսի բացակայությունը լրացվում է ժողովրդի կողմից իրավիճակի գնահատականի բացակայությամբ: Չկա գնահատական, չկա՝ արձագանք, չկա՝ հետևություն, չի լինելու տեղաշարժ, գործելու է միանձնյա ղեկավարության տենդենցի սկզբունքը: Եթե Պետությունը չի ենթարկվելու լուրջ փորձությունների, ուրեմն կարիքը չի լինելու առանձնապես մտահոգվելու, իսկ խաթարումները կարելի է կամ կուտակել, կամ «մուրճով դզել», կամ սոսնձել մինչև հաջորդ խաթարում՝ չունենալով որևէ տագնապ լուրջ ցնցումների համար: Այսպե՞ս… Կադրային սովը վտանգավոր փաստ է: Առաքե՞լ, ինչպես մթերքնե՞րը, ինչպես մնացած ապրանքնե՞րը… Ամերիկան, Ֆրանսիան, արտերկրների համայնքները մնացած հումանիտար օգնությունների հետ նաև կադրե՞ր… Ներկրե՞նք՝ ինչպես տեխնոլոգիանե՞րը… Մասնագետներ՝ պարտքո՞վ: Որ մեր գյուղը չի լինելու, որ մեր օջախները փլվելու են, որ կորցնելու ենք հազար տարվա ձեռք բերած պահածը, որ իմ գյուղացին մի քանի տարի հետո հյուրի պես գալու է իր տան ավերակների վրա նստի, մի ծխախոտ վառի, մի նախշուն շիշ հանի, մի կտոր «կալբաս» դնի ու, իբր շատ մտահոգված, գենաց խմի՝ չգիտես հայրենասիրության, ափսոսանքի, ցավի, թե ինչ-ինչ արժեքների մասին՝ չէ, պետք չէ, պարտքով, թե՝ առանց: «Մալադեց, ախպեր, դու քո տուրքը տվիր»: Հիմա կվերադառնա «Պիտիգորսկ» (այդպես է հնչում մերոնց կատարմամբ) կամ «Ստավրապոլ», գուցե՝ Կրասնոդար ու ավելի թանկարժեք մի շշից բազմաթիվ հուշեր կլցնի հայրենակիցների կարոտների վրա… Կարոտները կթացանան ու կվերածվեն արտասուքների… «Մեր գյուղացիները՝ հիմա ձեր քաղաքացիներն են… հյուրասեր ռուս եղբայրներ: Նրանք շատ են սիրում իրենց հայրենի գյուղը, բայց անշարժ գույք չեն շարժի, որովհետև առնող էլ չկա, սկի ձրի կենող չկա: Մեր խալխի հաշվին իբր չեք շենանում, իբր նրանք ձեզ խանգարում են, չեք համակերպվում նրանց վարքի հետ, անվանում եք «լիցո կավկազսկոյ նացիոնալնոստի», քշտում եք, խշտում եք, բայց նրանք շարունակում են մնալ, կենալ՝ անգամ՝ նվաստացած»: Հիմա մտածում եմ՝ որ մեր պետությունը ուզենա, մերոնց շատ սիրելով, գուրգուրելով, փաղաքշելով նաև՝ կկարողանա՞ հայրենակիցներիս հետ բերել տուն… Կինս ու երեխաներս տեղափոխվելու մասին չեն խոսում, բայց քար են գցում հոգուս մեջ կուտակված լճակը: Սիրտս հաճախ է վեր թռչում էդ չմփոցից: Ես էլ չեմ խոսում ու ինձ թվում է, թե հարցի իմաստուն լուծման գաղտնիքը իրոք մեջս կա, մնում է մի օր հանեմ, դնեմ օրակարգում: Մեր գյուղը միայն մեր մնալով կապրի՞: Հարևան գյուղում էլ մի ընտանիք մնա, հերի՞ք է: Համա կգա մի օր, մի ղեկավար իր ղեկավարության շրջանակներում կափսոսա ու վերջ: Մեր գյուղը հազար տարեկան է: Մեր գյուղացի՞ն լավ կպահի իր տունը, ճանաչված հողը, ծառը, քարը, ձորը, ջուրը, թե՞ հեռավոր մի գյուղից անճարակ հալով մարդկանց խումբը: Որ գյուղերը իրենց հազար տարեկան հիմքերի վրա կանգուն չմնացին, կամ չպահեցինք, կամ թողեցինք ինքնահոսի, ո՞ր ծրագրի շրջանակներում էր կամ՝ կա՞… Ես առայժմ չեմ փնտրում քոչելս արդարացնող պատճառներ: Բայց հազիվ թե քոչողը հաշվետվություն տա որևէ մեկին: Ուր է՝ թե պահանջեին. «Գնում ես՝ գնա, մնողը կմնա… հերիք է…»: Տանս հոգևորը այնքան առողջ է, որ գերծանր հոգսերը տանում ենք միայն մինիմալի մեջքով ու չենք տեսնում՝ հանկարծ բնավորություն չդառնա, ինքնասպանության գաղափարը՝ որպես ելք, չնստի օրվա հարցերի շարքում ու դառնա սովորական տարբերակ, որից խուսափելու դրվագները բացակայում են՝ քանի կա դաժան մի իրականություն հենց կողքիդ, և գործում է համարձակ, քան այն, որը փայփայում են, երբ հրապարակի ամբիոնից խոսում են… Պետությունը աղախին չէ, ոչ էլ տարերային մի միավոր, որը ենթակա է արհավիրքների ցնցմանը, հետևապես նաև աղետից տուժածի կարգավիճակով վերականգնման պարտադրված չէ: Պետությանն ապավինող ժողովուրդը ինքնին արժանի է համակրանքի: Եթե այս մասին նման ձևակերպում կա, ապա մեկ անգամ ես հաստատվում է իմ ներքին այն համոզմունքը, թե՝ Պետության ղադիրը իմացող ժողովուրդը պատմական հարուստ կենսագրություն պիտի ունենա նվազագույնը: Մի տարում, անգամ մեկ դարում: Պետության դերը, նշանակությունը, սպառիչ չեմ ասում, շոշափելն էլ դյուրին գործ չէ: Կարծես ամեն բան պարզ է ու պարզեցնելու խնդիրը հավասար է 1+1: ՈՉ:
«Գիր սիրե, ղալամ սիրե, դավթար սիրե»: Պետություն պաշտե, Պետություն սատարե, Պետություն սնե… Որ հայրենիք ունենաս, որ այն հեռվից սիրելը՝ չմնա միակ շանսդ… Իսկ Խոսրով պապը պետության կարոտ մեռավ: Անուշ այան չէր հասկանում ամուսնու խոսածից, բայց հավատում էր նրան: Իսկ հարևանիս, միակ հարևանիս, մեր թողի միակ տարեց մարդու տղաներն ու թոռերը ուշունց տվին ու գնացին… Գնացին Ռուսաստան պահեն, Բելգիա պահեն, չնայած Բելգիան հազիվ թե… կամ Անգլիան, կամ Լեհաստանը… Որ տաք լինի, հոգին տաքություն կուտակած լինի ժամանակին, մհակով էլ չես քշի… Ոնց որ մորդ ես սիրում ու կարոտում՝ գոնե դրան մոտ մի զգացմունք աճեցնենք մեր «խռովահույզ» հոգիներում, մեր «ամենագետ» ուղեղներում, մեր միշտ «վառ» պահող սրտերում… մեր սնապարծ բնավորության փոխարեն, մեր «կրակոտ», նպատակամղված (կոնյունկտուր) ելույթների տեղ… Եվ այդ ժամ լացելու չափ ծիծաղելի կլինի ժուռնալիստի հարցերի ցանկը՝ կապված հայրենասիրության հետ: Անգամ ոչ անուշ «առիթները», ոչ հուսադրող հանգամանքները՝ անուշ կյանքի մասին չմտածելու հիմք չեն դառնա… Որովհետև քո հույսից կես քայլ առաջ քեզ կսատարի քո պահած Պետությունը, իսկ նրա հզորությունը՝ քո տվածը լինի, որ ինքդ էլ շոշափես «քիչ»ն ու «շատ»ը: Լինի այսպես: Ապրում ենք իբր «քարշ գալ» ասելն է ճիշտ, բայց մեր անհեռանկար ներկան որպես ծանրություն թողել ենք մի կողմ ու հեռուստաէկրանից մեր մասին պատմածով կենում ենք: Հայրս ասում է՝ սովետները ավելի փափուկ էին ճզմում ազնվությունն ու ճշմարտությունը: Ես պաշտպանում էի այն սուտը, որով կերակրում էին մեզ, և այնքան թասիբով, որ կարծես սովետի հետ ես ոչ մի ընդհանրություն չունեմ, իսկ այսօրվա պետությունը հենց իմ ստեղծածն է ու ոչ մի «մասնակցություն» չունի հայրս: Դժվարանում եմ ասել, թե սրանից որն է ճզմելում փափուկ: Բայց որ ճզմելը կա, կար ու լինելու է, չեմ կասկածում: Այլապես՝ ինչ իշխանություն… ինչ ժողովուրդ… ինչ պետություն… Ամերիկան իր ճնշելը այնպես է ներկայացնում, որ մեր գյուղացին երազում է ամբողջ կյանքը ամերիկյան ճնշման տակ ապրել, բայց՝ մեր գյուղում: Կամ ամերիկացին իր ջարդուփշուր եղած մեքենայի մասին այնքան անհոգ է խոսում, որ թվում է մի՝ սայլ է ջարդվել: մենք ափսոսալ գիտե՞նք: Որ հազար մեքենա ունենամ ու մեկը անտեղի վառվի, ջարդվի, կամ կարկուտից տուժի, կամ էլ ինչ… կափսոսամ շատ ջերմ ու կթախծեմ մի քիչ: Բնական է, բնական է մեզ համար, բայց ուրիշ երկրում այլ երանգ ունի մեր նորմալը: Ուրիշ երկրների գույները մերից վառ են իբր ու նրանց մարդասիրությունը սննդարար է: Նրանց բանտերը մեր բանտերից լավ են վերադաստիարակում: Նրանց ժողովուրդը մերից ճիշտ է գնահատում իր հալը, լավ է հասկանում օրենքը, օգտվում իր իրավունքից… Օգտվու՞մ… Իրավունքի՞ց… Ես միշտ լսում եմ՝ «… իրավունք չունես, դու իրավունք չունես», միշտ լսել եմ… «….», հետս է, միշտ հետս է շվաքի պե՞ս, չէ, ես եմ նրա շվաքը, չունեմ, իսկ նա միշտ ունի ինձ, ես նրան չունեմ, չեն տալիս, չիմանամ էլ ումից ուզեմ… Անշարժ գույք լիներ՝ ցույց տային, տեսնեինք օգտվեինք… ոնց որ տանիքից, ոնց որ փայից, բաժանեինք… Սովետական իրավունքից օգտվում էինք ավելի շատ, քան որևէ իրավունքից օգտվել կամ օգտվելու վրա ենք… Անկախության մթնոլորտը «ագրեսիա» ունի իր մեջ: Բացահայտ է և չի քաշվում դրսեվորվելուց: Ինչի՞ց է: Կարծես վարձն են քամում, ոնց որ ասեն՝ անկախ ապրելը թանկ հաճույք է, որի համար պիտի վճարենք, համբերատար տանենք ցանկացած զայրույթ կամ այդպիսին ընդգրկող քայլ, իսկ մենք՝ հայրենիքում մնացածներս, շարունակում ենք կենալ, հանուն ինչի՞… Հայրենիքի՞…

 * * *
 Մեր բանակը հզորանում է: Հարևան երկրները իրար հետ մտերմանում են՝ չնայած կրոնական դավանանքների հակասություններին: Վրացիները ադրբեջանցիների հետ ունեն ընդհանուր շահ: Գրեթե նույնքան անուժ են տարածքային ամբողջականությունը պահելու խնդրում: Կեցցե մեր բանակը: Պետության հիմքերը ամրապնդում ենք համարձակ: Միասին տարած հաղթանակի բարիքները բաշխվել են մարդկանց… Ժողովուրդը իր դիրքորոշումները պարպում է թաքուն կամ առանց հրապարակումների: Սոցիալական անհավասարությունը խորանում է՝ իր մեջ չկուտակելով պոռթկման տանող լարվածություն: Ընդվզումները ու ցասումները չեն սպասվում: Մենք մեր անկախությունը շինել ենք պատվանդան, ինքներս հուշարձանի պես անշարժացել՝ որպես կիրթ քար: Ունենք հավատ մեր ուժի նկատմամբ: ղեկավարները «կիսում» են մեր ունեցածը: Նրանց ունեցածը կիսելու (ոչ էլ խոսք կա) ցանկությունը մնում է խալխի մոտ, նրա զրույցներում, ասեկոսներում և այլուր… Հեռուսատաէկրանին նայում ենք ու չենք հասկանում ինչ է կատարվում: Երևի սա էլ անկախության դրույթներից է: Երկիրը զարգանում է՝ անկախ իր ժողովրդից: Մենք՝ մեզ համար, ղեկավարները՝ իրենց, գովում ենք հպարտանում ենք ձեռքբերումներով, առանց շեշտելու, թե ձեռքբերումները ումն են: Մերն են… Թանկարժեք արտասահմանյան մեքենաները շատանում են, հարստանում ենք… Ո՞վ… Մենք՝ ղարաբաղցիներս: Գնդապետ հյուրը՝ մոսկվացի, ասել է՝ «Պետդումայի շենքի առաջ այսքան շքեղ մեքենաներ քիչ կան»: գուցե «Պետդումա»-ի առաջ՝ քիչ է, ու շատ չի էլ լինելու, դա իրենց գործն է, իսկ մենք պիտի ունենաք, մեր ղեկավարները ումից են պակաս… Հեղինակություններ ունենք, հերոսներ ունենք, Գեներալներ, հարուստներ, իհարկե աղքատներ ունենք, միջին խավը կայուն չի ձևավորված, բայց կա, էլ ի՞նչ մնաց: Հանրապետության մայրաքաղաքը շատ մարդաշատ է, ոնց որ Բաքուն լինի, կամ՝ Թիֆլիսը: Ուսումնատենչ ղարաբաղցիները անխտիր «ավարտում» են՝ ինչ պատահի: Եղածը՝ հինգ, վեց գուցե յոթ համալսարան: «Սովորում» են նաև բոլոր նրանք, ովքեր թոշակի չեն անցել: Դիպլոմը չի խանգարի երբեք: Դրսում մեր դիպլոմը ստվարաթղթի կտոր է: Փոքր ուղեղի պարագայում՝ շատ մեծ բերաններ ենք ձեռք բերում, որից տուժելու ենք:

  * * *
Մոսկվա տեղափոխված հորքուրիս տղան կանացի սպիտակեղեն վաճառելով՝ ոտքի կանգնեց: Դա իր ասելով: բայց շեշտեց նաև, որ Արան՝ իր որդին, Լոմոնոսովի համալսարանում է սովորում, իբր այդ «սպիտակեղենի հաշվին»: Պարզ խոստովանություն է, տհաճ է, բայց դրվագը կարելի էր կոծկել: Արամը՝ հորքուրիս տղան, մեծ ուղեղ ունի ու համապատասխան՝ բերան: Վտանգավոր չէ: Ասաց, տղաներիդ գյուղում ես պահում, որ ի՞նչ… ասացի՝ սովորում են Արցախ. Պետ. համալսարանում… Ժպտաց, բայց թույն շպրտեց ատամների տակ գալարվող լեզվից. «Արցախի՞, պետակա՞ն, համալսարա՞ն… դու հավատու՞մ ես ասածներիդ…»: Կինս հանգիստ տարավ այս խայթը ու չարձագանքեց: Ասացի՝ իմ որդիները կստանան բավարար գիտելիքներ: Ասաց՝ չեմ կասկածում, բայց… Ես էլ հոգուս առաջ անազնիվ գտնվեցի ու չխոստովանեցի… Արան կարող էր աշխատել նաև Կանադայում, իսկ իմ որդիները մեր գյուղում աշխատանք ստանալու հեռանկարներ չունեն… Թե հույսս ինչի վրա է, ինքս էլ չգիտեի… Ինքս քիչ բան գիտեմ եղածից, բայց իմացածիս բաժինը մարսել չէր լինում: Թայփայական շարժում է ցնցել խալխին: Երկու մտավորական իրար չեն բարևում այսօր՝ պատերազմից քիչ անց, երբ երկուսի տունը մի արկից է տուժել ու միասին պատը շարել են հաջորդ օրը, միասին ողջ են մնացել միասին են այս գյուղացի, շատ բան էր միասին… Գյուղապետի աթոռը սկի չորս ոտք չունի, բայց ութ աչքի տակ է՝ կարծես հոգատարությունը դեպի հարազատ գյուղը, նրա բնակիչները՝ վարարել է հորդ գետի պես՝ անգամ հեղեղի տագնապ կա: Կեցցե մեր ժողովուրդը, նա իրոք արժանի է այս մրցակցությանը: Խալխը (Ֆրանսիա, Անգլիա, Գերմանիա և այլն) դարեր շարունակ կերտել են, մշակել են, նոր միայն ստացել դեմոկրատիա, առաջնորդվել դրանով, իսկ մենք… մեկ, երկուս և՝ առ քեզ… Ամենքի վզից մի բարձրախոս կախել հնարավոր լինի թե՝ բոլո՞րը բան ունեն ասելու… Լսողը՝ էլի ժողովու՞րդը լինի… Լսի բան չհասկանա ու որերորդ անգամ «նրա» տեղը դնեն խալխին: Ավագը, ամերիկացի Ավագը, հյուրասիրությունը չհասկացավ իր հարազատների, բարեկամների: Ասաց՝ «սպոնսորը» ո՞վ է էսքանի: Այսինքն «մարթոթունը» վերածվել է այլ արժեքների, որոնց մասին չիմանալն էր օգուտ բոլորիս: Տարերային ապրուստ է սպասվում: Անտերություն շոշափելու առիթները շատանալու են:

 * * *
Ցեղին՝ զենք, գոնե՝ պաշտպանություն ապահովող: Չէր խանգարի նաև բնավորություն՝ ցուցադրելու պոտենցիալի առկայությունը: Նման լիցքերի կուտակումը, պահեստավորումը, դյուրին գործ չէր ու մնում է: Կա՞ր նախապատվության խնդիր: Ինչի՞ց ելնենք, ի՞նչը դնենք հիմքում, որ կառույցը չտուժի վերևներում: «Ինչի՞ց ելնեին, ինչը դնեին» նախնիներս… ամեն պահը իր ճշմարտությունն է ունենում՝ ցավոք ոչ միակը և սպառիչը: Ըստ իս, ներքին կողմնորոշումների ուղեցույցը՝ ազգի փրկությանն ուղղված (տարբեր հոսանքներ, թեքումներ, կուսակցություններ…) ամեն ողջախոհ քայլ սատարող ուժի նկատմամբ ցուցաբերվող հարգանքն է: Այդպես կա՞ր… Ապակողմնորոշող որոշումները՝ օտարին նվիրաբերվող զենքից էլ վտանգավոր էին: Վճռական պահին, գինը որոշվում էր հենց տեղում: Վճարում էր, որպես կանոն, ժողովուրդը: Թանկ, թե՝ էժան հայ ցեղը փրկել է այն, ինչը ժամանակի, այն ժամանակի համար՝ «վայրենի զարմանքի առարկա էր, իսկ այսօր՝ մեզ բերում է նույնքան (դրսի քաղաքակրթության կողմից) ապշեցնող դրվագներ, երբ բակում 21-րդ դարն է և հարգի է այն, ինչը հազար տարի առաջ… Էստոնացի ծանոթ ընկերն ասաց…զաչեմ վամ նադո բըլո 1000 սպՑ վՈջՈՊ ցՊՌՉսÿՑՖ ՉՈՐՉՏՐՏՉ ՌսՌ Ցպւ Ջպ ՑցՐՍՏՉ րպսՖՊՋցՍՏՉ… Սերվանտեսից ավելի քան հազար տարի առաջ ենք երազել «ժամանակների» մասին՝ երբ ամբողջ ժողովուրդը կլինի հողմաղացի վրա ու միայն մեկը կլինի ներքևում և շատ նման կլինի Դոն կի Խոտին: Արժեքների ծովի վրա, թե՝ մեջ, «արժեվորվելը» երկրորդական համարելը վտանգ է պարունակել ու դեռ կունենա, որքան գոյություն ունի մարդը՝ իր լիարժեք կյանքով: Արժեվորելը, արժանին հատուցելը՝ պատասխանատու, ծայրահեղ զգուշություն ներարող գործընթաց էր ու կա: Եթե լարերի, էլեկտրական լարերի, «Ճիշտ ընտրություն» չի կատարվել, ապա քիչ հետո դա կշոշափեն բոլորը և վիճելու լույս չեն ունենա գոնե: Եթե ցեմենտի, ավազիև մնացած շինություների ընտրությունը չի համապատասխանել նորմերին, ապա դա կշոշափվի առաջին լուրջ ցնցումից հետո կամ ժամանակի հատվածից ամենօրյա… Այս դրույթը գործում է նաև այլ պարագաներում, գուցե՝ «դժվար տեսանելի կամ՝ հեշտ թոթափելի»: Անշարժ գույքի առանձին հատվածների նկատմամբ մարդու «վերաբերմունքը» անդրադառնում է բումերանգով, հաճախ ողբի տեսքով: Որպես կանոն՝ անպատիժ են մնում հանցագործնները: Տեսա՞ք, հանցագործ են այն անձիք, որոնք անհուսալի շինարարական նյութերով տուն կառուցեցին, կամ՝ գործարան, կամ՝ Հեկ… Իսկ ի՞նչ ունե՞նք այն բանից հետո, երբ երկրի ղեկը վարելու իրավունքը հայտնվի անհուսալի ձեռքերում: Ո՞վ կամ ովքե)ր կշոշափեն այդ իրականությունից՝ հաջորդաբար, մեկը մեկից սկիզբ առնող լուրջ սայթաքումները, խափանումները, կաթվածահարությունները, (անկանխագուշակելին մի կողմ) օբյեկտիվ ցնցումները, գուցե առանց սոցիալական լարվածության, բայց՝ բացահայտ անհավասարակշռությունը: Կշոշափեն, քչերը կարձագանքեն կամ սկի չեն էլ… Համարձակության խնդիր կա, որի գինը՝ հազիվ գնացուցակի մեջ է, բայց յուրաքանչյուրին հասանելի է, ինչպես մեկ քայլ մինչև թիրախը: Եվ հանկարծ, հանկարծ հանրությանն է հասնում, որ դոմինոյի քարերից «մեկին» ներկայացնեն, որպես պատգամավոր՝ մասնակցելու համար սեղանի խաղերի մասին օրենքի քննարկմանը: Մեկին, բայց չափանիշը ո՞րն է, որի՞ն ուղարկեն… Մեկն ասաց՝ «վեցով վեցը»: Ինչու՞… Մյուսն ասաց՝ «մեկով մեկը», ինչու՞ հարցրին ամեն թեկնածուի համար: Իսկ կողքից մեկն ասաց՝ խաղի մեջ յուրաքանչյուրն անփոխարինելի է իր տեղը, իսկ եթե ժողովին ներկա լինելն է կարևոր՝ ով էլ գնա՝ մեկ է: Ճի՞շտ է խաղերի շրջանակում ձեռնապա՞հ մնանք խախտումներից, ուրեմն և հիմնավորված արժեվորենք յուրաքանչյուրի դերը: Ավելի պարզ ու գործնական: Ղեկը, ցանկացած ղեկ, առանց վարողի՝ գույք է: Նա չի կարող որպես այդպիսին վեր դասվել մնացած այն բազում դետալ-մասերից, որոնցից բաղկացած է մեքենան: Ղեկը վարելու խնդիր՝ մարդկությունը միշտ էլ կունենա: Մեքենայի (գործող կառույցի, ռազմական, պետական, ժամանակի) ճակատագիրը՝ ղեկը վարողի ձեռքերում է: Ռուսները ասում են «ռուկավոդիտել» (ՀցՍՏՉՏՊՌՑպսՖ), իսկ հայերս՝ ղեկավար: Երկու դեպքերում էլ «մեքենան» վարելն է, առայժմ ճիշտ վարելը: Թե ու՞ր, այլ խնդիր է, որի վճիռը կայացվում է մեկ այլ կառույցի «ղեկ-վար»ների խորհրդի կամ մեկ խոշոր միավորի կողմից: Միտքս ի՞նչ է: Որ իմ պետության երեխան այբուբենի հետ սերտի նաև այս էլեմենտար կարգուկանոնի, դերերի, դերակատարների և նրանց աջակցող կամ միջամտող, նպաստող կամ խոչընդոտող, նման բաղադրիչների հարաբերակցության, արժեվորման, այստեղից՝ նաև խթանիչներից, նույնքան խելամիտ օգտվելու քերականությունը: Եթե դետալների առաջնահերթության (ֆունկցիոնալ) դասակարգումը որևէ արձագանք կծնի մեքենայի գործնեությանը խանգարող (ուղղակի, կամ՝ ոչ) ապա շտապենք օտարել նման մոտեցումը: Եթե ղեկավար և ուղղություն տվող ուժը ստանձնում է իր կողմից ուղեկցվողի (երկիր, պետություն, կազմակերպություն, միավորում) ճակատագիրը, ապա ենթակա է խիստ պատասխանատվության՝ «միավորը» կազմող ցանկացած մարդու ճակատագրի առջև: Իսկ «ուղեկցվող» (երկիր, պետություն…) միավորի յուրաքանչյուր անդամ պարտավոր է դուրս չմնալ այս «գործընթացից»՝ արժեվորելու համար, որակելու, գնահատելու «մեծ կողմնորոշման» վերջնականին տանող ճանապարհի արդյունավետության չափը: Այլապե՞ս… Ցավալի իրականություն կունենաք: Նույն ճանապարհը մեկ այլ առանցքից սկիզբ կառնի: Իսկ առանցքները՝ ինչքան ասես: Իմ թոռնիկին պիտի տեսնեմ գնահատելիս և հասկանամ նրա տրամաբանությունը: Հասկանամ, որ թոռնիկս այբուբենից կստանա տառեր ու իր առանցքից կսկսի մտնել մեր «տարացքը» (ПR2) նույն շառավղի սահմաններում առայժմ: Գլխավո՞րը… Թոռնիկս «Ա» տառի առավելությունը «Բ»-ի նկատմամբ անհեթհեթ համարի: Միայն առաջին հորիզոնականում լինելու փաստը՝ բավարար չհամարել՝ մեկին առավելություն շնորհելու: Յուրաքանչյուր տառն իր ֆունկցիաների շրջանակում տիրակալի դիրք կապահովի կարծես ու մենք կունենանք այբուբենի միացյալ թագավորություն: «Հայրենիք» բառ ունենալու համար, պիտի վարձակալենք… Մի նախադասության համար քանի՞ տառ վարձակալենք, որ միտքը չկաղի… Վերացրեք արժեվորման նման ձևը: Մեզ «Դ» տառը պետք չէ, որովհետև նրանով է սկսվում «դավաճան» բառը: Պաշտպանեք պետությունը (Պ) տառով, ուրեմն՝ սիրենք «պ»ն որպես այբուբենի մասն: «Ք» տառը պաշտենք, որովհետև «Քրիստոս» կարտասանինք «Ք» տառով: Պարզ է՞… Կանգնեք… Գոյություն, գայատևություն բառերը սկսվում են «Գ» ով… Հիմա կհեռանամ, ուրեմն չեք ունենա «Ս»ն եմ: Հիմա որ լքեմ, ամբողջովին հեռանամ, կունենաք կյանք առանց սիրո: «Կյանք» որ ասում ենք «Կ»-ի շնորհիվ է: Փորցենք ապրել առանց կյանքի: Իրար հասնելու համար կտրելու եք ճանապարհ, կեղնի «Հ»-հեռանա ու ապրեք առանց այդ… Իսկ ես «Ե» տառն եմ, փորձեք առանց ինձ երկինք ունենալ:

Հայաստան երկիր սիրելու համար, «Հ»ն պահելը պարտավորություն չէ… Պարագա է… սովորական և ոչ արտառոց: Օգտվեք այբուբենից՝ առանց նախապատվություն տալու տառերից մեկին… Արժեվորել կարելի է: Այս «Ա»ն այսինչ պահին հանդես եկավ ավելին, քան կարող էր լինել: Ավելին «Ա» քան՝ Արարատ բառում է, պիտի գտնենք ու վիճենք: Իսկ ես «Ա» տառի համար նախըտրում եմ «ագրեսոր» բառը: Հարգում եմ այս բառի էությունը: Նախ՝ ուժ է, առավելություն է համոզիչ ու չի ակնկալում որևէ «Հանդուրժողականություն», որևէ մակարդակի, այդ թվում՝ միջազգային: Ագրեսիան ինքնին հպարտություն է նշանակում ու այւնքան շատ է ասում այն .իրականացնող» կողմի մասին, որ մեկնաբանելու բան չի մնում: Իսկ այս ամենը բոլորովին էլ ոչ նրա համար, որ նա այբուբենների առաջատարն է: «Բ» սկսում է բանակ բառը: «Կ»ն՝ ավարտում: Սրա՞նք են ապահովում այբուբենի կյանքը: Թող տոնածառի փոխարեն, գուցե զուգահեռ, փառաբանվի տոհմածառի էությունը ու բացառի «Ֆ»-ի նսեմացումը՝ շեշտի վերջինիս թիկունք լինելը ու արժեվորման սկզբունքը մասնավոր ու կողմնակալ բնույթ չստանա: Ծայրահեղության հասնող, առավելևս պատմականորեն ոչ ճշմարիտ (բայց գովքի «հանված» անգամ՝ պատմական քայլեր, որոնք չարդարացրին) խելամիտ լինելուց հեռու նյութեր մատուցել մի սերնդի, որի աչքի առաջ հայրերն ու (եղբայրները) պապերը շեշտված առավելություն են պարտադրել թշնամուն՝ կեղծարարություն է: Հարգանքի արժանի ու օրինակելի քանի տասնյակ հերոսներ ենք ունեցել բոլոր դարերում: Իսկ մենք, էս էլ քանի տասնյակ տարիներ, կրկնում ենք «նույնը»: Այնքան ենք կրկնել, որ իմաստազրկել ենք մի ամբողջ գաղափար: Հումորի է վերածվել պատմական կերպարը: Աբսուրդի հասնող վերացական զրույցները պարտադրում ենք մանկապարտեզի երեխաներին, որոնք էլ թութակի պես կրկնում են… Տիգրան Մեծ թագավորի բանակում քաջարի, խիզախ, անձնվեր, հայրենասեր, զինվորներ չկայի՞ն… Մինչև 451թ արժանի անհատ չծնվե՞ց հայոց բազմատաղանդ ցեղից: «Խալխի լռությունը մի շահագործեք, երեխաներ, ամոթ է, սրբատաշ քարերին գրագրություններ մի արեք, «պատմության մեջ մնալու» բազում ձևերի մեջ այդ մեկը չկա»: Մի թիկնեղ մարդ կանգնեց գյուղի հին եկեղեցու մոտ ու ասաց. «Մեր ազգում հոգևորական չի եղել, բայց ես այս շենքի ճակատագրի համար ցավում եմ: Հետս լիսող կա՞…»: Մզմզոցները աղոթքի պես անհասկանալի ու մատչելի էին շրջապատին, դրա համար էլ շենքի մուտքի դուռը չբացվեց մինչև 1991թ: Այդ ժամանակ թիկնեղ մարդը թիկունք չուներ, ոչ էլ՝ կորցնելու բան, իսկ մզմզացող մարդիկ հարմարվեցին ու հարմարեցրին՝ ժամանակը՝ պահին» կամ պահը՝ ժամանակին, ոնց կուզեք: Այդ օրը Կիսատ Հարութը չասաց, որ իր նախնիները այդ շենքում հոգևորական դասեր են տվել ու տուն պահել… Չասաց՝ որ ինքն էլ իր տունը պահի: Պատմության ուսուցիչը չալարեց: Վերկացավ գնաց Կիսատ Հարութենց տուն: Ասաց. «Ես ամեն ինչին տեղյակ եմ: Ռոստովի մարզում դասավանդել եմ, ինձ հավատացել են անվանի, փորձառու շատ ռուս մարդիկ, վստահել են, բայց՝ ոչ քրիստոնիա լինելուս համար: Ես ռուսերեն գիտեի, վարժ խոսում էի, արտասանում էի Պուշկինից: Արմատներս թաքցնելու առիթ չեմ ունեցել, որովհետև յոթ պորտից դենն էլ ապրել ենք՝ առանց կեղծելու: Պապս չէր գնում եկեղեցի, ես նույնպես չգնացի, թոռնիկս ինքը որոշի… Իսկ ինձ՝ կիրթ, մտավորական անձիս, հիմարի տեղ դնելը լկտիություն էր: Խալխի լռությունը քեզ հարմարեցնում ես՝ կարծես շոր ես ձևում, կտրում… Իսկ ես դա գիտեմ, ու վաղը, դասարանում, էպոխայի «գանգուր» տեղերը կհարթեմ ձեր տան «օրինակով», որ դուք «ազգային հերոս» դառնալուց՝ երեխաները ապշեն բարձրաձայն, իսկ հանդիսավոր ժողովի կազմակերպիչները գոնե մի պահի ճնշումից ցնցվեն: հայրս ասում է, թե իր հայրը Նիկոլայի սալդաթն է եղել: Եթե սալդաթություն անելու համարձակություն կար մեջներս, մեզ հայրենիք պահ տալը՝ պատվի գործ էր ու կա: Մինչև մեռնելուս օրը խիղճս ինձ չի լքի, որովհետև առանց նրան ես անզեն եմ, բայց «չկամ» ասելն է ճիշտ: Ինչու՞… որովհետև (բոլոր անխիղճները…) դու էլ ես անխիղճ, բայց անզեն չես: Ինձ որ չհարցնեն էլ, ես իմ աշակերտին հոգիս կբացեմ և նա առանց իմ «միջամտության» կտեսնի ճշմարտությունը, իսկ հետո թե ինչ ճակատագիր կունենան աշակերտն ու իր ճշմարտությունը՝ թող մնա հոգու վրա, այդպես ապահով կլինի: Ես հարցնեմ, դու ասա, Հարութ: Էս մեր պաշտպանությունը, որից թշնամին շշմեց, թողեց փախավ, ո՞վ կազմակերպեց: Ուսերդ էլ չես վեր ցցում, չե՞ս հասկանում: Ցարի օրո՞ք էր: 1920թ նոյեմբերի 29-ից դեսը մի մարդու կյանքի չափ ժամանակ անցած համարեք, կլինի՞: Հա: Մի լիարժեք սերունդ կոմունիստական հասարակություն կոչվեց, հը՞… Շատ լավ: Ուրեմն կոմունիստների դաստիարակած՝ հայր, որդի թոռ, ծոռ՝ ելա՞ն կանգնեցին, կռացան, խրամատով դես ու դեն խրամատից մի ահագին դեն կտրեցին, անցան՝ թշնամին առջևում էր փախչում առանց ետ նայելու: Նրանք փախան, մենք նրանց քշեցինք: Ճի՞շտ է: Սա նույն ցեղի տարբեր դաստիարակություններն են: 1918-ին էլ էին հայեր, 1915-ին էլ, դրանից շատ առաջ էլ: Որ «Սև բերդից» երկրորդ մասը Աստված արհավիրքի ուժով շարժի՝ կլինի, բայց որ 1987-88-1992-1994թվ. կռիվները Քրիստոսի ու Մահմեդի աչքի առաջ հաղթանակով ենք պսակել՝ ոչ ոքից չեմ հարցնում, որովհետև ես այդ հողթանակած սերնդի մի միավորն եմ, աչքովս տեսած, ձեռքովս շոշափած, ոտքիս տակ տված թշնամու նամուսը… Չեմ էլ սպասում, որ հետս համաձայնեք… Ուրանալը՝ (մանավանդ մի ամբողջ էպոխա, որից փրկություն ստացավ ազգը) ստոր ու հեգնանքի բաժին է՝ փայ… Փայ ստանալը՝ նորմ է ևս, բայց՝ տարբերակ է, որից չեն հրաժարվում, երբ այլընտրանք չկա, որը կյանք է փրկում: Մնում է պարզել, թե ինչու՞ և հանուն ինչի՞ պարտադրել, կամ փորձել «դուրս գնալ» մի ափսեի մեջ, որից սնվել ու գոյատևել է (Փառք ՍՄԿԿ-ին) մի ամբողջ Հայաստան… Ինքս ինձ ուղղեմ ու նշեմ որ նաև մի կաթսայից ենք օգտվել, որի սրբության մասին հոգացել ենք բոլորս: Սովետական քաղաքացիները, Սովետական Հայաստանի տերերը, Սովետական Ղարաբաղի հայերը ու նաև տերերը՝ հաղթանակ տարան Սովետական Ադրբեջանի նկատմամբ: Այդպես չի եղել, գոնե ես չգիտեմ: Սովետական բանակը չէր կարող մնալ երկու ազգերի հակամարտության գոտում… Հեռացավ: Այդպիսով հնարավորություն ստեղծեց, որ Ղարաբաղի հայերի առավելությունը բացահայտվի՝ անկախ զենքի, զինամթերքի, քանակական առավելությունից: 1988թ-ից հետո ծննունդ առած կուսակցություններն ու խմբակցությունները ովքե՞ր ստեղծեցին, ո՞վքե՞ր անդամագրվեցին: Իհարկե՝ սովետական քաղաքացիները, սովետական մարդիկ: Էս է ասում՝ էս արինք, էն արինք, էս է գալիս, խաչով ազատագրեցինք, խաչակնքելով մտանք, եկեղեցու ոգուց են խոսում… Ժողովուրդը, էս ինչի՞ց են խոսում, ի՞նչ խաչ, ի՞նչ կնքել… Սովետական քաղաքացիները խաչից հեռու էին, կնքվելը անհասկանալի էր, բայց խիզախության դրսեվորման սովետական նվիրվածությունը երկրային ամենառեալ ուժն էր ու դա տեսավ ինքը Աստված էլ: Մի կեղծեք, պարոնայք, խոստովանենք, որ այս սերունդը՝ հոկտեմբերիկ, պիոներ, կոմսոլ, կոմունիստ, դաստիարակությունն է ստացել… Եթե անգամ հերքելու շատ մեծ ցանկություն կա, ապա այդ նպատակը չի արդարացնելու այդ ջանքերը… Այնքան եք լկտիացել, որ «հաղթողներին դատում եք»: Ընկերս մինչև 1990թ կոմունիստ էր: Շարժմանը միացավ կոմունիստ: 1990-ի վերջին՝ լքեց Կ. կուսակցությունը և մտավ մեկ ուրիշ կուսակցություն: Քառասուն տարի կարմիր էր, հանկարծ գույնը փոխեց: Ոգի՞ն էլ… դաստիարակությու՞նն էլ, ամեն բան գրչի մի հատվածո՞վ… Աստծուց վախեցեք… ամոթ է… Հավանություն տա՞նք այս ու նման կեղծումների… Խոստովանենք, որ մենք՝ այս կռվի զինվորներս, ավելի քաջ, ունակ, կիրթ ու նպատակասլաց էինք, քան՝ մեր նախորդները… 20-րդ սկզբներին, 19-րդ-ի վերջերին և ևս 18 դարերի ընթացքում: Հանկարծ չասենք՝ այսինչ ազատամարտիկը, որը խրամատում գիր է գրել՝ Եղիշեն է: Այս խրամատի գիրը՝ ուրիշ գրեն է, այս խրամատի զինվորը (գրով, թե առանց) իր նմանը չի ունեցել և ոչ մի դարում: Մենք իրար նման չենք , որովհետև մեզ մարտադաշտ տանող ուժը ոչ մի ընդհանրություն չունի պատմական (և ոչ մի դարում) այս կամ այն էպոխայի ազգային, ազատագրական ապստամբների ձեռնարկած խոստովանությունների արտահայտման ձևերի հետ: Սովետական հայրենասիրությունը գործնական գաղափար էր: հայրենական մեծ պատերազմը նաև մեր տներին հաղթանակ բերեց: Այդքան մեծ հաղթանակ հայերը երբեք չէին տոնել՝ շատ վաղուց: «Հաղթանակի բերկրանքը» ասածը շատ քիչ է ասում մեր ունեցած զգացմունքների, մայիսի 9-ի պարգևած հպարտության մասին: Սկսեցինք սովորել հաղթանակներ տոնել… Գրեթե ամեն օրը՝ ինչ-որ հաղթանակի առիթ էր բերում մեր հնամյա ցեղի հետնորդներին՝ փառքդ շատ լինի, սովետական երկիր… Հաղթում էինք՝ ծովում, ցամաքում, օդում, տիեզերքում, անգամ Աստծուն անհանգստացրինք: Իսկ նա, երևի թե, զայրացավ ու հասարակարգը փոխեց մեր հիասքանչ երկրի… Սուրբ բան չթողին: Կոմունիստական, Կոմունիզմ, Սովետական, սովետներ, մի կողմ դրին, թե՝ «Էն՝ բանի նման չէր, էս մեկը փորձենք…»: Բա սրա անունը ի՞նչ է: Էս մեկի էությունը պարզելու համար պիտի համոզվենք, որ եզակի ազգ լինելու մեր տեսակը 1920-1991թթ ժամանակահատվածում՝ բեռնաթափվել է: «Կործանվելու տագնապը» դարեր շարունակ հետապնդող այս ճնշվածությունը, դուրս է մղվել: Իր երբեմնի հզորության մասին միայն մատենադարանի գրերից տեղեկանալու հաճույքը «անբավարար» կոչվեց, երբ ազգը ունեցավ մեջք, ապագան տանող ռեալ ուղի, շոշափեց անպարտելիության իրավունք ապահովող երաշխավոր՝ ՍՍՀՄ: Ճիշտ են ասել պոետները ու շատ տեղին՝ «վերածնված Հայաստան»: Էս է ասում՝ մենք ավելին կտայինք, էն է ասում, ավելին կանեինք: Ես էլ ասում եմ՝ մինչև դուք «կանենք, թե՝ ոչ, Սովետները մի դրախտ երկիր կառուցեցին, թողին գնացին: Իսկ դուք՝ ապերախտությունից չեք կշտանում, զրպարտում եք (ենք) երախտամոռի համարձակությամբ, ամեն առիթով կեղտ շպրտում… «Ներքին ինքնավարության» չափ է՞լ չկար ՍՍՀՄ-ը… (451 Ավարայր…) Չի կարելի աբսուրդի հասցնել իրողությունը:

 * * *
Մեր գյուղը չի անհանգստացնում հարազատ պետությանը: Համայնքի ղեկավարները իրենց ելույթներով վառ տպավորություն են (հանրապետության հանրային հեռուստաէկրանից) թողնում բոլոր նրանց վրա, ովքեր տպավորելու առաքելությամբ կամ պետության պատվերով ստանձնած պարտականությունների շրջանակում նստած են համապատասխան աթոռների ու միտված են շոշափելու բավարար երաշխիք՝ ինչ էլ լինի: Ճոպանուղին մնաց անկատար: Սովետը կկառուցեր: Շատ նախագծեր կլինեն, կառուցապատման նոր նախաձեռնություններ կհանգեն, բայց ժողովուրդը իր դերը չի փոխի: Իր դերը մեկ այլ կատարողի պիտի հանձնարարի… Դերերը վաղուց, շատ վաղուց բաշխվել են, փոխարինողներ չկան, էս էլ քանի հազար տարի է: Առանձին մարդիկ ժողովրդի ծոցից կամ մեջքից, կամ շատ անվայել մի դիրքից հրվում են դուրս (ժողովրդի աչքի առաջ, բայց՝ դուրս, որը մեկ այլ տարածքի վրա է, այլ պարամետրեր ունի, դերն էլ բոլորովին տարբերվում է), դառնում հայրենիքի մասն, «որից» պարտավոր ենք ունենալ ուղիղ այնքան, որքան ակնկալում է «հայրենիքը»: Սնում է պարզել, թե այդ «հայրենիքը» ինչքա՞ն կարող է հոգատար լինել իր այն ծոցի հանդեպ, որի ջերմությունը անսպառ է, էր ու կլինի: Պարզողները ևս դուրս կհրվեն կամ՝ այն, կամ այս դին: Եթե ուրիշ հանգրվան չգտնվի, ապա ժողովրդի ծոցը կմորմոքվի ու կկասեցնի լարման պոտենցիալի անդաստիարակ դրսեվորումների ավանդույթը: Հին փալանի հուսալիությունը անթոխարինելի է և հատուցում է՝ որքան էլ անհամարժեք: Փալանը փալանություն անելուց չի հրաժարվում, որովհետև նա գույք է, շարժական գույք, որի հուսալիությունը կշոշափի մեջքը: Անգամ վատ էշի համար, (թուլամորթ, պնդաճակատ) նորմալ փալանը շքեղությու չէ: Իհարկե, փալան ու շքեղությու՞ն… Էշի համա՞ր… Փալանը, միայն փալանը՝ պահող, պաշտպանող, հագուստ, հարգանք, դիրք… Անտեր էշին՝ փալան տեսած չկամ, չի լինում… փալանը՝ կարգավիճակ է, գոնե այն կրողների համար, նրանից օգտվողների շարքում: Մեր էշի ծառայություններից առայժմ օգտվում ենք: Մի էշի հույսին է մեր տունը, այ էս օրին ենք հասել: Մեր ամբողջ գյուղն է էշի հույսին: Առայժմ իրավիճակ է, որին հասել ենք ազգային ազատագրական կամ զինված պայքարի, կամ՝ արյան գնով: Այսինքն՝ անկախության արդյունքներն են: Էշից մեր կախվածությունը թոթափելի է: Ըստ կանխագուշակումների, բոլոր անկախություններից նախընտրելին՝ մոտ ժամանակներս կունենանք: Պետությունը, առանձին միավոր, բոլորի կողմից ճանաչված կարգով, որքա՞նով է կախված մնացյալ աշխարհից: Մարդը, այդ պետության ներսի մահկանացուն, իր անկախության ո՞ր մասն է վայելում: Նայած՝ Պետությանը, նայած՝ մարդուն: Օրինակ, Բադին, որպես կոլխոզնիկ կախված էր իր բրիգադվարից: Գործը չընդունեց՝ գրիր կորած է: Սովետը քանդվելուց մի քանի ամիս հետո, մի օր թափով մոտեցել է բրիգադվարին ու ասել. «Պրծա՞նք, վերջը՝ պրծա՞նք, դե գնա գործ գտիր քեզ, ես իմ բաժին այգին, հողակտորը, չեմ մշակելու, քեզ պես հազարն էլ գա, ձենը գցի…»: Ահա քեզ անկախություն: Հիմա Բադին ինքն է որոշում կայացնում: Իր սեփականության (կոլխոզից բաժին) տերն է, ինքն էլ՝ բրիգադվար, ինքն էլ՝ նախագահ: վերցրու, մեր պետությունը քեզ է վստահել քո կյանքը: Իսկ քո, իմ, նրա, նրանց կյանքերը մեր պետության ամենաթանկարժեք ու անգնահատելի հպարտությունն են: Նա ձեզ է նվիրում այդ հպարտությունը, որ ինքներդ տնօրինեք և շոշափեք անսահման անկախություն: Պատերին քաքուռ կպցնեք, թե՝ չէ, այս երկրի անկախությունը նաև ձերն է: Ղեշա կուսի եկեղեցին ձերն է, նրա աստվածային բոլոր մաղթանքները ձերը, վիճարկող չի լինի այլևս, թե՝ էս քարը, էս սարը, էս տառերը, էս խաչը, վերջապես՝ այս հողը… Ձերն է: Էլ ի՞նչ մնաց… Վերցրեք, եղածի սահմաններում վերցրեք ու երախտապարտ եղեք: Սովետների ժամանակ ամբիոնից կարդում էինք, էիք, էին՝ Փառք «ՍՄԿԿ. ԿԿ»ին: Փառք տալու շատ բաներու պահեր կլինեն դեռ: Իսկ «ՍՄԿԿ»-ին, այս անհասկանալի տառամիավորմանը կփոխարինեն բազմաթիվ հոգեհարազատ և հուսադրող բառեր, իմաստալից կազմա-կերպություններ խորհրդանշող միավորումներ, որոնց էությունը, բովանդակող նյութը կհարբեցնի հայրենիքի քաղաքացուն, թեկուզ՝ ամենաաննշան անձին: Մեզ տրված ազատությունից գլուխներս կպտտվի ու մենք՝ ընկնելուց խուսափելու մեր ջանքերը «կվատնենք», ընդհուպ մինչև ուժասպառ լինելը, մինչև երկու հազար տարվա կարոտը կհագենա մեր ծով ազատությունից և կհասկանանք, թե թանը՝ սեփական կովի կաթից, հետագայում մածունից վերածված մթերքի ո՞ր մասն է ներկայացնում, երբ թանը ձեռքից ձեռք է անցնում: Եվ առաջինի (նույն թանի) ու վերջինի որակները որքան են արձագանք գտնում, ըմպողների (խմողների) կողմից օրվա տոթին, մանավանդ ծարավ հագեցնելիս, նույն երկրի նույն հատվածում: Եթե հարևան երկրում նույն խնդիրները հատակում պահելու անհրաժեշտությունը խիստ տարբերվում է մերից, եթե այդ «տարբերությունը» էություն չունի մեջը, եթե դրանք տրամագծորեն հակառակ բևեռներում են, ապա չափորոշիչը բոլորովին էլ ջրի երեսին չէ: Երկրի զարկերակը նորմայի սահմաններում պահող կառույցները աստծուց էլ գաղտնի են գործում՝ և Աֆրիկայում, և Ինդոնեզիայում, և Ռուսաստանում, և մնացած այն հատվածներում, ուր մի խումբ մարդիկ ապրում են և կոչվում՝ համայնք: Կարծես հարևան երկրի անհանգիստ զարկերակը հանգստություն (պարգևը ընդունում են կողմերը և մատուցում ժողովրդին) է բերում հակառակ կողմին, նաև որակվում՝ արդյունք: Իբր՝ կեցցես մեր քաղաքականություն, որ թշնամուն (հակառակորդին) հասցրեց նման անկայունության: Ադրբեջան երկրի ընդդիմադիր ուժերից որևէ մեկի խոսքը՝ ուղղված երկրի ղեկին նստածի հասցեին, թևավորում է «մերոնց»: Ինչու՞… Պատասխանը կա, ու շատ ավելի ցավոտ, քան՝ այն, որից թևավորվել ենք: Իբր՝ եթե Աբասով Աբասը դժգոհ է իր պետությունից, ապա մեր ժողովուրդը հիացմունք է ապրում իր «ունեցածից» Եթե Իլհամ Ալիևը իր «ության» պետը լինելու ժամկետներից ձերբազատվելու լուրջ «քայլեր» է իրականացնում (փոփոխություններ սահմանադրության մեջ) ապա կեցցե մերոնք, որ նման սանձարձակություն չեն նախաձեռնում: Շատ ենք նման ձեն հանող գույքի: Մարդն՝ առհասարակ կովկասցիներս՝ մասնավորապես: մենք կափարիչի նման էլ ենք… և զնգում ենք (կամ՝ զրնգում) և փակվում դեպի ներս: Ո՞Վ հավաքի մեր զնգոցները (կամ զրնգոցները) ու տանի «ռայկոմ»:… Փստո դու… Մեր այս զանգը կախելու տեղ էլ չունենք, տղաներ, ճառ ասողն էլ չկա, իսկ դեմներս՝ սկի էլ մուկ չէ: Բա ի՞նչ անենք… Թագավորին նամա՞կ գրենք… Թագավորը խաբար չունի՞ զրնգզնգոցից… Չէ, չունի, պիտի գրենք… Հը… Հը՜… Հը՜… Որ գրեմ դնեմ դեմս՝ պիտի ուղարկեմ: Եթե՝ ոչ, նամակս կկախվի ինձնից, ինչպես ես՝ իմ վճռականությունից: Եվ այս ամենը կնետվի աղբանոց ճիշտ այն պահին, երբ մեկ անգամ ևս կհիշեմ՝ ամեն բան ժամանակի տնօրինության տակ է և ոչ ոքի ոչինչ չի մնա այս աշխարհում: Եվ նման շատ պարզ ու մատչելի, բայց թախծոտ փիլիսոփայությամբ կարելի է դուրս գալ հոգսերի կալանքից ու աշխարհին նայել շատ «թեք ու բութ անկյան տակ, որը մոտավորապես ակնարկի, գա՝ անձիս, գնա…»: Աշխարհը շատ ավելի առանձգական է, քան պատկերացնել կարել է, երևի դա նրա համար, որ բոլորիս կարծիքներն ու համոզմունքները «տեղավորի» ու ոչ մի տեղից «չկտրի»… Բայց… Երևի դրանից է, որ երբեմն կռիվներ են առաջանում… Վերջերս հաճախ են «կտրում» կամ հաճախ են օգնում «կտրելուն»: Եթե ես չեմ միանում մեծամասնության բոցաշունչ ելույթների կեղծ զորակոչին, չեմ կիսում նրանց «կոնկրետ» հետապնդումների գաղափարը ապա իմ լռությունը, սկի էլ պարտություն չի ճանաչում նման ագրեսիայից ու կոչ է անում կշռադատել՝ առանց ավանտյուրիայի: Հազար անգամ պարտավոր ենք կեղծիքը նշմարել ու ու անարգել հնարավորիս, հրապարակավ, գոնե հանուն այն միավորի, որը ի զորու է իր հովանու տակ, գործող օրենքով հաստատել իր լինելու փաստը կյանքում, ի փառս… Լավ էլ շոշափում եմ պաշտոնյա հայրենակցիս հեգնանքը «делом займись…». Եվ պատասխանում եմ համարժեք, գուցե՝ ավելին… Եթե հայրենակիցս իր «ռելսերի» վրա է, քաշող ապարատի կարգավիճակից օգտվում է առավելագույնս, ես և իմ կիրթ (մտավորական տակ՝…) բարեկամ ընկերը, հեգնանքի հետ մի բաժին էլ զզվանք ու հպարտություն պարունակող «շարժումներ ենք նվիրաբերում» ձեր փեշակի վրա: Հարմար է այսպես… Իմ ուղեղի ճկունությունը ինձ ձեր ռելսի վրա տեսնելու հաճախականություն չունի, ոչ էլ ջրի երեսին (հեղուկի) մնալը կարևորում է՝ ցանկացած կարգավիճակում և հոտով… Գուցե ձեր այդ ժամանակահատվածում՝ բարգավաճ ապրուստի հետ համատեղեք նաև ձեր ողորմելի անցյալը կամ ուղիները որոնցով «հասել եք այդ պլատֆորմին: Աբսուրդի եք հասցնում՝ պետական պաշտոնական շփումները… Չեմ կարծում, թե նման պահվածքը՝ անհանգստանալու առիթներ չունի մեջը՝ գոնե փնթի և անզուսպ աճող լկտիության պարամետրերում: Գլադիատորի կարգավիճակը՝ պաշտոնական նվեր, ապրելակերպ, բնավորության դրսեվորում, մենթալիտետ, ձեռքբերում, խորհրդանիշ, սկզբունք, գրավական, իրավունք կամ մի այլ որակում տալը կաղելու խնդիր կունենա, բայց ամենից՝ «մի քիչը» կհագնվի, լավ էլ կնստի ու արտառոց՝ ոչինչ… «Գլադիատոր» խոսքը կարծես հղկվել է ժամանակից ու փափուկ երանգ ստացել: Երևի նրա համար, որ բուն «զվարճալիքը», որպես այդպիսին, այլևս չի տեսնում մարդը կամ մարդկանց խումբը և չի նորացնում, թարմացնում իր ուղեղի, սրտի հոգու ու ինձ անհայտ մեկ այլ կառույցով: Բայց ամենահեղինակավոր գլադիատորի դժգոհության էությունը որակապես չի տարբերվում 21-րդ դարում մեզ շրջապատող ընդվզումների նույն տարողությունից: Ճնշումներից և հետապնդումներից զերծ ապրելու ցանկությունը կասեցնելու փորցերից յուրաքանչյուրը, ընդհուպ մոտեցնում է Սպարտակի դարաշրջանին, ու պակաս վիրավորական չէ քան՝ 2000 տարի առաջ կար: Իսկ եթե հիշենք որ շան նկատմամբ (ինչպես նաև մնացած կենդանիները) ցուցաբերած դաժանության համար, Իվան Իվանովիչն ու Նատաշա Պետրովնան դատվել են ու հայտնվել փակ դռներից ներս, ապա մարդուն՝ գոնե վերոհիշյալով շատ տեղ հարգելը պարտավորություն է, և եվրոխորհրդի պահանջներով ապահովելու խնդիրը օրակարգում չէ վաղուց… Այս առումով ճիգեր գործադրելու և իրավական դաշտում մարդու իրավունքների ցանկը ընդլայնելու առաքելությունը ևս մերը չէ: Գուցե առանց աղաղակների և ավելորդ լարվածության՝ եվրոխորհրդի ձևաչափերի Կարգազանցների ցուցակից դուրս բերենք մեզ: Ավանդական դիտողությունների տարափից խուսափելու քայլեր անենք՝ թեկուզ մի քայլի վրա… անմիջապես կողքի հարևանին ու գործընկերոջը այնքան ընդգրկված հարգենք, որ «Եվրոխորհուրդն» ու «Եվրոմիությունը» համերաշխ ապշեն: Իսկ իրականում, մենք շատ բարեխիղճ վարքով փայփայում ենք ավանդույթ, համաձայն որի՝ արատները ժամանակի մեջ «տեղախոփելու», պահպանելու, անվնաս փոխանցելու, հիշողության մեջ թարմ պահելու և դրանց հետ կապված մի շարք համարժեք «հնություններ» ժառանգաբար կրելու պատիվ ունենք այս երկրագնդի վրա կամ՝ գոնե պատվավորներից մեկն ենք: Խիստ անհանդուրժելու սեփականություն է… Գերմանացին հայտնի է (ցանկացած գերմնացի իրավունք ունի օգտվելու այս գնահատականից) իր մաքրությամբ, կարգապահությամբ, ճշտապահությամբ և այլն… Բոլո՞ր գերմանացիները…

«Ճիշտ նույնքան, որքան (երևի թե, չեմ պնդում) կարգապահ հայեր, նույնքան՝ անկարգապահ գերմանացիներ» ձևակերպումը վիճելի է, բայց նման է և շատ էլ վիրավորական չէ՝ այլապես մենք կմաքրվեինք այս գնահատականից՝ սկի էլ չշոշափելով գերմանացու արժանապատվության հետ կապված որևէ տարր: Երկրի ամբողջական կերպարի յուրաքանչյուր տարր, ի դեպ, հարգվի պիտի, այնքան լուրջ՝ կարծես առանց դրան շնչահեղձ կլինեինք… Մարդու դիմանկարը՝ ցայտուն դիմագծերի հաշվին որոշակի կողմնորոշում է ձեռքբերում ու «ռոբոտ» է անվանվում, իսկ մարդը՝ հրաշք է, գործող, կենդանի: Հրաշք, որի մասին՝ Աստված անբավարար տեղեկությունների հետ, թողել է նաև մշտական պայքարի դրույթը՝ որպես շարժիչ ուժ, (սա մարդկանց ձևակերպմամբ) և անսահմանության ձգտող հարցերի, անպատասխան հարցերի տիեզերք՝ ցրված, բայց անկասկած որոշակի ընդհանրությամբ, ինչ որ սիստեմի, գուցե համակարգի, գուցե օրենքների ուժով ամրագրված մեխանիզմի տարր հանդիսացող օղակ, կապ… անպայման՝ կապ… Երկրի վրա ապրելու, և այն ապրելու համար «պիտանի» պահելու խնդիր էլ կա անկասկած: Օրինակ, եթե երկրի վրա մարդ չապրի, երկիրը իրեն ինչպե՞ս կզգա: Կամ՝ կզգա՞: Գուցե մեր շնչառությամբ է երկիրը եղանակավորվում: Ապունց Հապետը տեսակետ է հայտնել մի առիթով, որը չի հերքվել անգամ Թիֆլիսցի Զաքարյանի կողմից: Հա, Հայրապետ քեռին է ասել՝ մարդը օրեցօր դաժանանում է՝ շրջապատի նկատմամբ էլ… ըստ այս տեսակետի, կարելի է երկիրը մարդկությունից փրկելու միջոցառումների պլան մշակել գլոբալ: Դրա համար պետք է դրսից մարդ հրավիրվի, հանձնաժողով ստեղծվի ու՝ ինչքան շուտ, այնքան՝ լավ: Ամեն բան կարելի է, բայց երկրի վրա, պետություններից ոչ մեկի խալխը իր վրա չի վերցնի «դրսից մարդ հրավիրելու» առաքելությունը: Այսինքն, մարդիկ, որոնք երկրի վրա ապրող կոնտինգենտից տարբերվեն այնքան, որ նրանց վարքը շշմեցնի իր բոլոր որակներով: Չինովնիկը անշահախնդրորեն, անկողմնակալ վերաբերմունք ունենա շարքայինի հետ շփվելիս՝ առանց տեսախցիկի, առանց (զանգ. լրատ. միջոց.) կողմնակի աչքի… առանց ակնկալիքի… ու չհետապնդի, գոնե մի փափուկ տեղ՝ թախտին: Հզոր պետությունը ի զորու կլիներ, գուցե նաև եղել է, սահմանադրելու արտակարգ, «դրսից եկած» մարդու պահվածքին հարիր պահվածք… Այդպիսին չեղավ, կամ չմնաց, չգոյատևեց, որովհետև Աստված հարկ չհամարեց… պետք չունեցավ նման մարդկանց… Իսկ «նման մարդկանց» հարող անձանց կամ «նմաններին» այնուամենայնիվ պահում է, կարծես թանգարանի նմուշ կամ հազվագյուտ էքսպոնատ՝ մի բևեռից՝ հակառակ բևեռում հայտնված, որպես թյուրիմացություն:

Տեսակետներ կան, թե հին Եգիպտոսում, կառույցներից ոչ մեկի ներկայությունը, այդ թվում՝ բուրգերի, չի զարմացրել շրջապատի ժողովրդին այնքան ջերմորեն ու հմայիչ, ինչպես այսօր: Կարծես պիտի եզրահանգենք ու հետո համոզված պնդենք, որ բուրգ կառուցողները բոլորը միասին եթե մի օր բերվեն երկիր, ապա դրանցից ոչ մեկը, մութն ընկնելուց, չի ֆայմելու լույսը վառի տան: Էլ չեմ ասում «բաքմազով կանֆետի» և ինքնաթիռի մասին… Ապունց Հայրապետը գտնում է, որ «ինքնաթիռով» գուցե և չզարմանա Փարավոնի զինվորը: Ըստ նրան՝ Հայրապետի, Փարավոններին՝ թռչող հսկա ափսեներով են իջեցրել… Սակայն պարզ երևում է, որ Փարավոնը իր կոնտինգենտի հետ բավական սիրալիր է շփվել, իսկ երկրի վրա ապրելու, մնալու ցանկությունը Աստված ներարկել է մեծ ջանքերով: Չէին ուզում: Փարավոնի համար շատ դժվար էր առանց զբաղմունքի թափառել տափաստանում, իսկ կոնտինգենտը պիտի հայթայթեր անհրաժեշտ այն ամենը, ինչը կապահովեր մարդկանց կյանքի տևողությունը որոշակի ժամանակահատվածում: Այդուհանդերձ, փարավոնը երկրի վրա մնալու կոնցեպցիա ստացավ Աստծուց, գուցե ուրվագծեց ուղարկեց հետո: Բայց՝ կյանքը ինքնահոսի, տարերային մի վիճակի, հոգսերից հեռու, որոշակի ֆունկցիաներից անտեղյակ մարդկանց անվերահսկելի մթնոլորտում չէր նախատեսվել, որովհետև կարգապահության մասին խոսող շատ լուրջ փաստերի հետ գործ են ունեցել տասնյակ հազար տարիներ առաջ: Քեոփսի բուրգը՝ արդեն «պետություն» ասել է: Առկա էր ուժը, ուրեմն և այն կառավարող անձը կար, կար ծառայություն, կար վաստակ, կար՝ առ և տուր, ուրեմն՝ փող, աշխատավարձ… կոնտինգենտ՝… Ինձ ավելի շատ մտահոգում է, թե Փարավոնը ինչպե՞ս մտահանգեց կարգապահության տարրերի ամրապնդման հարցին՝ որպես անփոխարինելի ելք: Աստված ցուցադրե՞ց, ներարկե՞ց, ամրագրե՞ց, բռնի պարտադրե՞ց, թե՞ բնավորության գիծ պարգևեց գենի միջոցով: Երևի այդպես, երևի հուսալին դա էր ու կա… Ուրեմն՝ տարբերակներ կային և ընտրության խնդիր ուներ նաև Աստված, ոչ առանց հիմքի: Ինչպե՞ս եղավ, որ առանձին, դեռևս անկախ, մարդիկ որոշեցին ծառայել մեկին ու ճանաչել նրա իշխանությունը: Աստծու նախաձեռնությա՞մբ: Այդպիսի՞ն ստեղծեց մարդուն Աստված, թե՞ յուրաքանչյուր հատվածի, երկրի տարբեր մասերում, հատկացրել է իշխելու ունակություններով օժտված մարդկանց՝ համապատասխան ծրագրով, գուցե կոնկրետ դրույթներով կառավարելու լծակներ ու նման բաներ: Կարիք կա պարզելու, գոնե անձնական կիրառման նպատակով, թե կառավարող անձը ինչպե՞ս է դառնում կառավարվող (զանգվածային) մեծամասնության սիրելին, պաշտվում, թագավորում… Ինչպե՞ս եղավ, որ մարդը ինքն իր կամքով որոշեց իր անկախությունը տալ… Հանուն ինչի՞… Աստծո կամքո՞վ, նրա կողմից մարդուն ներարկված իմունների հանձնարարությա՞մբ, գուցե գլոբալ մեկ այլ ծրագրի շրջանակում այս գործընթացը պարտադիր տարր է… Վերստին հանգում ենք նույն նտքին: Կառավարելու նախաձեռնության հետ ինքնին դաշտ է ստեղծվում իշխելու, որը մեծ բավարարվածություն և հաճույք է պատճառում՝ կառավարելու պարտավորություն ստանձնած անձին: Այո, սկզբից՝ պարտավորություն, երդում, որից հետո նրան «տրվում են» իրավունքներ: Ըստ իս, այս խաչմերուկներում էլ բախվում են չկարգավորված, ոչ կատարյալ, առանձգական, վիճելի, երկակի կամ բազմակի «ճշմարտություններ», որոնք էլ պահպանում են կատարյալ քաոսի կայունությունը՝ որպես կառավարմանը խիստ նպաստող անհրաժեշտ պարագա: «Պետություն» միավորի ղեկը ստանձնած մարդը, ի սկզբանե, ինչի՞ց սկսեց՝ շեշտելու համար իր ներկայությունը և ինչպե՞ս էր տրամադրված որպես պատասխանատու անձ: Դրվեց նպատակ, հա՞… և այն իրագործելու ձևերն ու միջոցները «հայթայթվեցին»: Ասենք Փարավոնը նպատակ դրեց՝ կառուցել ջրամբար, կացարաններ, կերտելու, ու նաև միտք ծագեց կամ աստված շնորհեց՝ անմահանալ… արածների մասին տեղեկություններ թողել սերունդներին և արժանանալ հավերժ ապրելու պատվին… Ահա քեզ նպատակներ, կառավարիր, ուղղություն տուր, ունեցիր… Ունեցա՞ր… Իշխիր, այսուհետ՝ իշխիր, կառավարիր, ունեցիր, իշխիր: Վայելելու մասին եթե չհիշեր Փարավոնը, նրան կհուշեին: Հիմա՞, հիմա հուշելու կարիք չկա, վաղուց… Բայց խնդիր՝ դարձյալ մնում է… Նպատակադրվենք, կառուցենք՝ ունենաք, իշխեք ու ճնշեք…ինչու՞: Ճնշեք, ինչու՞… «Բան արարող խալխին ինչու՞ չհարգել… Աստվա՞ծ չի հանդուրժում, թե՞ ղեկավարների ու իշխողների կամքն է այդպիսին… ԼՂԻՄ կազմավորման օրից՝ դժգոհություններ եղել են: Ինքնավարության ղեկավարները կամ դրածոները ի՞նչ նպատակներ էին դրել և ինչպե՞ս էին իրականացնում՝ այն տարիներին: Ղեկավարները ստորին խավին ինչպե՞ս էին նայում, ի՞նչ արձագանք էր ունենում՝ խալխին թարս նայելը… Մարզկոմի առաջին քարտուղարը սովորական վիլիսով (կամ ГАЗ-69) գալիս էր «ռայոն», հանդերը շրջում, ֆերմաներ այցելում, ուշ գիշեր վերադառնում տուն: Ես եմ վկա: Շրջկոմի քարտուղարները իրենց հետ հաց էին վերցնում, որ ուրիշի, մեկ այլ ենթակա աշխատողի մուննաթը չմնար ուսերին… Մելքումյան Գուրգենը տեղարտկոմբինատի այգում, ծիրանու տակ նստել է ու իմ բերած մածունն ու թոնրի հացը կեսօրվա «ճաշ դարձրել»: Ասել եմ, Գուրգեն դյադա, գնանք տուն, կերակուր կա տանը, պապան մեկ ժամից կգա… Ասել է, չէ բալիկ ջան, էս՝ ինչ ասես արժե… Հետո վիլիսով գնացել են՝ առանց «պահակների»: Կայսր Նապոլեոնը, որ հիմա ապրեր՝ էլի շքախմբո՞վ կերթևեկեր… Նապոլեոնին՝ չգիտեմ, բայց մեր մարզկոմի, շրջկոմի դյադյաներին հարգում էին՝ փոքրից՝ մեծը… Աստված էլ է վկա, թե՝ ես քիչ եմ: Իսկ փարավոններին (հարգելու, սիրելու, վախենալու, սարսափից՝ ծառայելու, թե ուղղակի նպատակը իրագործելու խնդիրներից, ո՞րն էր աստվածային, որը մարդու, զուտ անհատի նախաձեռնության արդյունք էր) հայտնի՞ էր կործանվելու պրագմատիկան, նրա անխուսափելիության կանոնը: Ինչպե՞ս… ու՞մ օգնությամբ… ի՞նչ առիթով: Դժվար է ասել, իսկ վարկածները՝ ինչքան ասես… Փարավոնի ու նրա բուրգերից մեզ հասած պատմություններով զբաղվելու անհրաժեշտությունը գնալով պարպում է: Ծամում ենք նույնը՝ համը վաղուց սպառվել է: Բայց չէր խանգարի, անգամ 21րդ դարում, աստվածանալու գաղափարը սերտելը: Իհարկե դժվար էր: Ղեկը ձեռքիդ ուսերիդ մի ամբողջ երկրի ճակատագիր… Մի տեսեք ինչ երկրներ են կործանվել: Իսկ հիմա՞… Աշխարհի երեսից ջնջվելու հեռանկարները՝ գրեթե չկան: Կարևոր է՝ մնալ ջրի երեսին, չէր խանգարի՝ կահավորված սուզանավի ընդունակություններով, հատուկ «պարբերականի» կապով… Բայց վերստին հիշում եմ մարդկային ֆակտորի մասին. «Սպիտակները գրավում են ԸՐՑþւиվՏ գյուղը: Շտաբը տեղակայվում է գյուղի հոգևոր հոր տանը: Վերջինս բողոքում է իր ապրուստից ու դժգոհում է կյանքից: Սպիտակ հրամանատարը կարեկցանքով է լսում բատուշկային ու խոստանում «ոսկե սարեր»: Համհարզը՝ հրամանատարի դուրս գնալուց հետո տեր հորը պատմում է իր մի կտոր կյանքի մասին ու լացում: Կարմիրները, ասում է համհարզը, եկան խոստացան, հավատացինք, տան եղածը հանեցինք դրինք սեղանին՝ միևնույն է կխլեին: Գնացին՝ մեզ մոռացան: Երեխեքս, շարունակում է համհարզը, մեկ «կարմիր» էին խաղում, մեկ՝ «սպիտակ»: Երկար բողոքներ մեկնեց համհարզը՝ տեր հոր առաջ ու վերջում ասաց՝ ներիր ինձ Աստված ամենակարող, պահիր ու պահպանիր երեխաներիս… Բատյուշկան փաղաքշեց համհարզի անլվա մազերն ու լրջացավ՝ կարծես համհարզի աղերսանքն ու խնդրանքը ուղղված էր իրեն ու հիմա պիտի ձեռնամուխ լիներ շուտափույթ օգնելու խեղճ մահկանացուին: «Մարդը ապրում է՝ ինչպես Աստված է կամենում, մարդը Աստծո ստեղծածն է, նրա հոտի մասն ու գլխավոր դերակատարը: Այն տիրակալը, որ չի ճանաչի այս իրականությունը, ստիպված կլինի վարձահատույց լինել իր մեղքերի համար… Человек : все… Երկրագունդը մարդուն վստահել է ինքը Աստված և պահպան կանգնել իր արարչությանը…»: Համհարզը քիչ սթափվեց, լրջացավ ուասաց, տեր հայր քիչ առաջ դուք էլ ինձ պես անհոգ չէիք, դժգոհում էիք… անօգնական տեսք ունիք…
Այո, ասաց «բատյուշկան, հուսահատվածին հուսադրելն էլ աստվածային առաքելություն է, դու էլ երբեմն հուսադրիր քեզ, եթե ուրիշները դա չեն անում քեզ համար…
«Կարմիր» կամ՝ «սպիտակ» եղավ նույն մարդը՝ հանուն երեխաների: Հարկ լիներ՝ կդեղներ, կսևանար: Խալխի «դարդը» քաղաքան դաշտ տանող մեկը «կես ճանապարհին» գլխից հանեց այն: Կարծես անձրև էր տեղում, այս մարդը օգտվեց «դրանից» որպեսզի չթրջվի ու «չոր տեղ հասնի»: Ու երբ «չթրջվելու» հարցը օրակարգից հանվեց՝ հագնելու, գլխին պահելու միտումը փաթեթ շինեց ու դրեց կամ կախեց հանգամանքներից, որոնք ցցվելու իրենց բնավորությունը չեն սպառում՝ քանի մարդը այսպիսինն է… Սա՝ հարևան երկրի պատմությունը լինելով՝ չի բավարարվում: Իմ երկրի մարդը իր հայրենակցից վախենում է ու շանս չունի իր տագնապը կասեցնելու: Համհարզը, փառք աստծու, «սպիտակ» լինել չուզեցավ, գնաց ու «կարմիր, եղավ: Լինելու հարցը, մանավանդ՝ ողջ, վերևներից ստացանք, ու հիմա անկախ ենք, ինքներս ենք տնօրինում… Ուզում ես՝ ապրում ես, ուզում ես՝ ուշքդ դեն ես անում…

Ճախչում ես քո հայրենակցից, որի հետ միասին միացում եք ուզել մնացյալ աշխարհից. «Տվեք, մեզ անկախություն տվեք, աշխարհի հզոր պետություններ… միացրեք մեզ…»: Միացրել ենք, ինքներս մեր ձեռքով, կարծես հավերժություն ենք պարգևել մեզ, մեր սերունդներին. «Դե գնացեք վայելեք, այսուհետև՝ միայն հաճույք և հպարտություն…»: Միացել ենք, մեջք մեջքի տվել, կարծես պիտի ջերմություն շոշափենք, շունչը զգանք հոգատարության ու արտասվենք՝ այլոց նախանձի առկայությունից, որպես արդյունքի գնահատական՝ օտարի ցնցման հաստատում: Իսկ մեր մեջքը սառած է, քերում է, կոշտուկ է… Հարմարվենք հանուն ինչի՞… Հացի… Որովհետև՝ հիմա «էտապով» Սիբիր կամ մեկ այլ օտարություն չեն քշում: Հիմա այդ իրավունքը տրված է ժողովրդին՝ քշվեք ինքներդ՝ ով ուր կամենա, երբ կամենա… Մնում է պարզել, թե այս իրականությունը ընդունել՝ ա) որպես ընկալման սեփական տարբերակ, բ)Պետական կառավարման անվտանգությունն ապահովող մոտեցում», գ) չինովնիկի պաշտոնական դիրքի «դրսեվորման» օրինականացում, դ) Աստծու կողմից մարդուն պարտադրված ընդհանուր դրույթների շրջանակում՝ սովորական իրավիճակ, որի հետ հաշվի նստելն է կոչվում «կարգուկանոնի» պահպանում» ե) ճակատագիր, որից խուսափելու նախադեպը դավաճանություն է: «Ա»-ից մինչև «ե» ներառյալ անընդունելի իրականություն է: Իսկ եթե հիշենք նաև՝ ցանկացած իրականություն վիճարկման ենթակա է, ապա «բեսպլատնայա պուտյովկա՝ վ Սիբիր…-ի ժամանակները անցել են… Հիմա ամեն բանի համար պիտի վճարես… Հիսուն դրամ չունենաս՝ տակդ պիտի շռես, որ դրսից չերևա: Ուրիշ ժամանակներ են, ուրիշ ժամանակներ են… Կամ՝ մերը չեն, կամ անհամասեռ միացում ունեցանք, կամ ունեցանք՝ ինչը առանց «ունենալու» էլ կունենայինք: Շնությունը, որպես բացասական որակ, շունը չի ընդունում, իսկ շնությունը՝ վաղուց շան փեշակ չէ, և անտեր չի մնացել առաջին օրից սկսած: Ամեն մարդավարին պահպանելու և անվնաս հավերժություն տանելու մտադրությունը՝ շատ խիստ մտահոգելու պոտենցիալ չունի իր մեջ: Մարդավարին՝ թանկ է, պահելը՝ վնաս, ունենալը և օգտվելը՝ խիզախություն է: Մարդավարին՝ քոնը, վայելում է շրջապատդ: Ես՝ իմ, դու՝ քո, նա՝ իր շրջապատների համար լուրջ մտածե՞նք, թե՞ ձեռքներս թափով թափ տանք ու շարունակենք ելույթներով կերակրել՝ անկախ ախորժակից, անկախ արձագանքից, անկախ մթնոլորտից, անկախ անկախությունից՝ որի գինը վճարվեց ավանդական շեղումներից շատ հեռու, շատ մաքուր, կոնկրետ մարդկանց, ու շատ մարդկանց (որն է՝ ժողովուրդ) ցանկությունների անվերապահ կոնցենտրացման արդյունքով:

Բայց, կրկին, վերստին՝ սատանայություն… Ձեռք բերածը», որը եկավ լրացնելու հազարամյակների (գոնե՝ երկու) սայթաքումները ունեցած թերին. փաթաթեցին ու ներկեցին «Ավարայրի» գույներով: Սա ինչ հիվանդություն է, էս ինչ մոլուցք է, անպայման կապել հնի, անցյալի, այսպես կոչված «ժառանգության» նախնիների թողածի» հետ: Կապելու բան էլ լիներ… Կարծես, մերը՝ այս գոյամարտը, հաղթանակը՝ վերջապես, հանկարծ կարող է մոլորվել ժամանակի մեջ (20-21րդ դար) ու կործանվել, եթե հնի հետ «կապ» չստեղծենք: Անկապ կապ է նման կապը: Կարծես ինքնուրույն, ինքնատիպ ապրելու համար, անցյալների ինչ որ պաշտոնական թույլտվությունն է անհրաժեշտ, կարծես «Ձեռք բերածը» քիչ էր ու, իր լինելու, կայանալու փաստը ապացուցող փաստաթղթի տեղ կամ՝ փոխարեն, մեր «Ձեռքբերումը» (1988-94) հագցնում ենք «պատմական անուն», որի «հեղինակությունը», իբր հեղինակությունը, այնքան վառ ու վսեմ է, այնքան փառավոր և օրինակելի, որ կհերիքի՝ զարդարելու և բացակայող «երանգ» տալու 20-րդ դարի երկրորդ կեսին հայերի «հերթական» շարքային հաջողությունը: Այս արշավը, այս բերանացին զզվանք կսփռի իր շուրջը և խալխը կհասկանա ու կգիտակցի խորը՝ որ «1988-94թթ» տարեթվերը այնքան արժեքներ ունեն իրենց այդ հատվածում, որոնցից մի զգալի մասի համը չեն ճաշակել ցեղի անցյալները երկու հազար տարվա մեջ (առանձին դրվագների՝ Բագրատունիների շրջանում գլուխ խոնարհելու առիթը կար և ժառանգություն տեսնելը՝ հպարտություն ճանաչենք): Ոտնձգությունը սահմաններ չճանաչի և մենք հանդուրժե՞նք… Հանուն ինչի՞… Մենք երկրորդ պետություն ենք ստեղծել ու նստել մեջը՝ աշխարհի կամքից անկախ: Մեր պայքարի դրոշի տակ չեմ հիշում՝ «հանուն հավատի» կոչ, և ոչ էլ բանակն ենք հանուն հավատի ստեղծվել… Կարիք չկա ուղևորներին շփոթել անձնակազմի հետ, առավել ևս՝ երբևէ նման առաքելություն իրենց վրա չվերցրածներին… «Անունը» որը որպես բարձունք և խորհրդանիշ հիշատակվում է այս էլ 1500 տարի շարունակ (երևի թե…) սկի իրեն՝ էպոխային հարազատ ու միակ ճիշտ քայլի էությունը չունի իր մեջ: Չեմ քրքրում, բայց ջոկելու և տարբերելու ցանկությունը նպատակամղենք մաքրվելուն: 1988-94թթ՝ նախադեպը չունի՝ սկսած Տիգրան Մեծ-ից հետո: Իսկ այս «Հատվածը» պատմականացնել՝ մինչև նրան կյանք շնորհողների հեռանալը այս «իրականությունից», կոշտ է: Թարմ ծաղիկների ներկայությամբ՝ գունավոր թղթիկների բուրմու՞նք… Շատ ափսոս, որ «ետևում մնացածը», որը բեռի տեսքով ուսներիս հասավ 20-րդ դար, անբիծ մնալ չկարողացավ, ու քիչ մնաց՝ մնալը չապահովեր: Անցյալից որևէ բան արդյունավետ օգտագործելու ցանկացած փորձ՝ հանուն երկրի… Խիզախության օրինակներ փոխառնելու, սրանից՝ նրան կպցնելու, նմանացնելու, գրեթե հավատացնելու, 0՝-10-ի, մեծ զրոն՝ փոքր «տաս»ի, մեծ նիզակը՝ փամփուշտին… թյուր է ու ապակողմնորոշ… Ո՞վ կամ ովքե՞ր թույլ չտան աղավաղումներ՝ պատասխանատու քայլերից առաջ, գնահատականներ պարգևելիս, հավասարության նշանը չարաշահելիս, սեփական ժողովրդի միավոր՝ մարդուն, մտրակելիս…Ո՞վ, ովքե՞ր հայրություն անեն, գոնե՝ նման մի բան ձեռնարկեն, և այնքան սրտանց, որ մարդը արտասվի, արցունքներ ունենա՝ պետություն ասելիս… ակտիվությունը հասնի 21-րդ դարի երկրորդ կեսին, գիտելիքները ընդգրկեն հին աշխարհից մեզ հասած ու նաև՝ ոչ, բայց՝ ծերից ծեր: Օրինակ, մեր գյուղի նախկին խանութի, միակ հարթ տարածքի, մոտ 250 քառ մետրի վրա հավաքվեն մի խումբ մարդիկ ու վիճեն (միջնադարի) վերածննդի շրջանի (վաղ, թե՝ ուշ) «հսկաների» լավագույն ստեղծագործություններից, շատ նեղ, զուտ մասնագիտական խնդիրներ լուծեն, ժանրային առանձնահատկություններ քննարկեն, նախապատվություն տան մեկին, մյուսին, Սուտիկովին, չշփոթեն Գլազունովի հետ, էն Լեվիտանին՝ էս Լեվիտանի: Իսկ ճոպանուղին կդադարի երազանք լինելուց, որովհետև այլ ուղիներով գնացող ապագան ճոպանի անհրաժեշտությունը կկախի հայրենի գյուղի բնակչության քանակից: Այլապես՝ ինչի՞ վրա հենվի… Իսկ հենման կետը՝ («Տիեզերքի», գուցե աստված ասելն է տեղին) անհայտ ամենակարողի տեսակետով մեզ՝ երկրաբնակներիս, անհրաժեշտ է:

Իսկ հետո մենք պարզում ենք ինքներս, որ հենման կետը՝ մեզ անհայտ այբուբենի առաջին տառն է: Թույլ համեմատություն է, և գրեթե ոչինչ չասաց իրականության մասին: Առաջին հայացքից կարծես ինչ-որ բան ասվեց և կարելի է բավարարվել… Կյանքը հենց սա՞ է՝ որ կա: «Առաջին հայացքը» հաջող մեկնարկի սկիզբ են շինում հաճախ, և այդ «հայացքը» դառնում է հենման կետ, որն էլ իր հերթին հիմք է դառնում մեկ այլ կետի, որ դարձյալ հենման կետ է՝ բոլորովին հեռու, կետից և հենվելուց շատ հեռու, անհարազատ մի միջավայրում, բայց նույն սկզբնաղբյուրից… Օպտիկային ծանոթ աշակերտը չի զարմանա, եթե ներքև նայի, բայց՝ հեռուն տեսնի… Հենման կետ ուզողները հետապնդել են որոշակի նպատակներ, միշտ կոնյունկտուրայի շրջանակներում՝ հաճախ, շատ հաճախ՝ ոչ հանուն խալխի: Անգամ խոստացել են երկրագունդը առանցքից հանել, գուցե՝ տեղը կամ ֆունկցիաները փոխելու կոնկրետ մտադրությամբ: Բոլոր, անխտիր բոլոր կետերից, ուր էլ նայեք, եթե մարդ ենք՝ թամամ ձևավորված, մեր բանականությանը հենված, ապա մեր օպտիկան մեզ տանի պետություն: Հազար տեղ ճառագայթը (լույսի, թե հույսի) բեկվի, վերուվար անի՝ հասնի տեղ ու պետություն ցույց տա մեր տեսադաշտում: Ցույց տա մի վիթխարի, հզոր մեքենա՝ ժողովրդին հենված, թիկնած չէ, հենված, ժողովրդին՝ հենման կետ գտած: Հենվելը այնքան բացահայտ լինի, որ հենման կետի դերը նսեմացնելու փորձերը որակվեն՝ «……….»: Սա՝ փափուկ ասած: Ինչու՝ փափուկ… հենց այս փափկությամբ: Հենման կետը հանկարծ բեզարի, որոշի ազատվել, իր վրայից հանել բոլոր ոտքերի բեռները, ապա աշխարհի համար տեսանելի ու լսելի այս արհավիրքը շատ ծանր նստեցնի «բեռները» և սոսկալի ցնցում լինի հատընտիր որոշակի «կետերի» վրա, որը թեկուզ չկոչվի աթոռաշարժ, կամ՝ գահաշարժ, բայց մայրիկներին «հիշեցնի»՝ օրորոցից մինչև ջրաղաց ու հակառակը: Գոնե, հենման կետը՝ որպես անվտանգության, ռեալ հավասարակշռության գոյության միակ պայման ճանաչվի հենվողի կողմից, որ Աստված իր «ապշելը» չթափի աշխարհի այդ մասի վրա, հենվելու տեղ թողնի… չգլորի իր իսկ ստեղծած մի անդունդ: Հանգում եմ մի շարք տարրական եզրակացության: Հենման կետը, «հարկին» հենվողներ, անպայման պահենք, որ անդունդ չգլորվենք… Պահենք՝ (ինչպե՞ս) որ մնաք: Պատվանդանին ո՞վ է նայում, չնայած նա է հենվածին պահում, թեկուզ՝ Աստված… Աստվածն էլ է հենման կետ ուզում, թե ումից՝ չգիտեմ, կարիքը աստավծային է, խիստ աստվածային… Վստահելի հենման կետի մասին է խոսքը: Հենվողի և հենման կետի ընտրությունը երկրի վրա՝ կանխորոշվել է, որպես «մեծ կարգուկանոնի» տիեզերական ցանցի ֆունկցիա: Թե որին նախապատվություն տալ՝ դժվարանում եմ ես էլ, ինչպես ժամանակին անորոշ է թողել Աստված: Իբր՝ եթե հենվողը չկա, ապա չկա նաև կետը: Հենվողի և կետի փոխադարձ հարաբերության արդյունքում կունենանք «ություն»: Երկու համարժե՞ք… Մեկ ամբողջ՝ կոտորակի տեսքով ու՝ անմնացորդ: Մնացորդը՝ պոչ, պոչը՝ օտարություն, ուրիշի հենման կետ, կազմալուծում, ավերակ, կործանում: Պոչից քաշեցին առույծի, իսկ նա շրջվելու, դիրքավորվելու շառավիղ չունեցավ, իր իսկ ուժին հենվելու շանս չառաջադրվեց հենց այն պահին, երբ պոչը տանուլ տվեց ամենազոր կենդանին: Հենման կետը, ինչպես պարզվում է, նաև տարածք է (մետր. քառ): Այս մասին կարդաց մարդը՝ սեպագիր ձեռնարկներից մեկի վրա, բայց հավատաց միայն, երբ պոչը կորցրեց: Իհարկե, մարդը պոչ ունեցել է: Բանականության բաժինը, տրամաբանության չափը, «ֆայմը» «կտրող խելքի» պայմաններում պոչը կորցրեց իր «գործնեության սֆերան», և կտրվեց: Աստվա՞ծ… Երևի, իր իսկ նախաձեռնությունների ցանկում կար… Ուրեմն «Հենման կետը» միայն »կետ» լինել չի կարող, որովհետև կետը մակերես չունի, չափեր չունի… Իսկ հենման կետը՝ որպես երկրաչափական տարր, ծագել է գոյություն և վիճակ ապահովող (ինչու միայն…) շնչավոր, ինտելեքտով միավորից: Սրանց հանրագումարը կոչվում է ժողովուրդ: Սահմանում եմ, առանց քաշվելու, որովհետև տեսակետները բախվեն պիտի: Աստված՝ որ հաստատ, հենց իր ցուցակում գրել է՝ երկրի գոյության հենման կետ եմ սահմանում ժողովրդին: Հենման կետի ամրության, տեսակարար կշռի, գենետիկ տվյալների, մասայի, քիմիական կառուցվածքի, ֆիզիկականի, մի շարք այլ կոմպոնենտների (հերթականությունը դեր չունի միաժամանակ) պարտադիր ներկայության մասին և ոչ մի խոսք չի հասել ոչ առանձին անհատներին, ոչ էլ՝ հենման կետ կազմող «միավորի» առանձին ռեգիոններին: Եթե շումերները կամ աքադները, կամ սրանց հարևանները Աստծու կացարանից շուտ են մեկնել, չեն հասցրել առաջադրանքների լրիվ ցիկլը ստանալ, ապա վերջին եկածներին էլ երևի չի վստահել: Աշխարհի հենման միակ կետի մասին կարևոր հույժ գաղտնի տեղեկություն ուղարկելու շանս չունենալով, էս էլ քանի դար է, Աստված «ակնարկներով, անուղղակի հուշումներով՝ հիմնավորման փաստեր է մատուցում մեզ՝ բնակիչներիս, որ ինքներս «հասկանանք»: Միաժամանակ կոփում է տրամաբանելու, բազում անգամ իրականության մեջ շոշափելու՝ ժողովրդի տեղը դերը, նշանակությունը և մի շարք այլ որակների ու արժեքների վարձակալման փաստերի առկայությունը, որպես ընդհանուր կոնցեպցիայի պարտադիր մասն: Ժողովուրդը իր գնահատականը ստանում է ավանդաբար ու որպես կանոն՝ «Աստված պահի ձեզ ա ժողովուրդ»… Աստված ժողովրդին պահում է, իրոք պահում է, որ երկիրը անտեր չմնա… Իր հենման կետը չվերանա հանկարծ… Հոգ չի տանում, այ սա էի ուզում նշել: Պահելը՝ հոգ տանել չէ միշտ: Պատանդին էլ են պահում: Այո, նաև ժողովուրդը կարող է լինել պատանդ՝ աստծուց էլ «թաքուն»: Երբևէ չեմ լսել, թե համոզմունքի տեսքով ժողովրդին մատուցեն՝ էս է, ձեզ ավտոբուսով, գնացքով, ինքնաթիռով, շոգեքարշով, շոգենավով, կամ հենց ոտքերի քայլով տանելու ենք մի դրախտ… Հանդերձյալ աշխարհի մասին չէ խոսքը… Չէ, հենց հենվողները, գլխավորը, և՝ ոչ, որոշեն հանկարծ, թե ժողովուրդը Սոչի է գնում… Սոչին դրախտի վերածելու ֆինանսավորումը կա Աստծու կողմից… Գնում է ուսերը հանգստացնի, մեջքը ուղղի, վիզը չծռի, փորը կարգավորի, աչքերը պարզեն… տեսնել սովորի: Վերջինը՝ կասկածում եմ… Տեսածին կհենվի ու... Կունենանք հակակշիռ: Իր հենման կետը Աստծուց չստացած ժողովուրդը (ըստ «երևույթի») հենվել է ունեցածին կամ առաջարկվածներին, պարտադրվածին՝ որքան էլ անհարմար, չեչոտ, խողդող, բայց՝ ողջ…ողջ մնալու առաքելությամբ օժտված (գուցե աստվածային կանխորոշմամբ):

21-րդ դարը հավասարաչափ ու միաժամանակ չեկավ երկիր: Քչերը չէ, որ դեռ ուշանալու են: Շատերն էլ սկի ճամփա չեն ընկնելու, որովհետև՝ ոչ ճանապարհը կա, ոչ՝ ուղեկցող, ոչ՝ դիմավորող: Ուշ տեղ հասնողների փայը՝ էն որակը չունի: Ինչը հաճախ չի խոստովանում «ուշացածը»: Հայրս 20-րդ դարի սկզբին եկավ աշխարհ, ապրեց իր բաժին կյանքը, հետը տարավ իր էպոխանը: Իսկ էպոխան ծանրոց չէր, ոչ էլ՝ կահույք: Մեր տանը մնաց նրա կարգապահությունը, պատասխանատվությունը ազնվությունը արժանապատվությունը և նման բաներ, որոնց պահելը «հոգս» է դառել… 21-րդ դար գնալուց՝ դրանք պիտի շալակեմ, հետս պիտի տանեմ՝ թե ու՞ր… ու՞մ տամ… ժողովուրդը կպահեր, բայց որպես ի՞նչ… Պահի՝ որ ինչ: Պահում էին, որպես հենման կետեր, հենվում էին… Հետո պարզվեց, շատ բան պարզվեց, ու բարդացավ 21-րդ դար տեղափոխվելը… Մի ժամանակ ՍՍՀՄ կողմից մարդկությանը մատուցվում էին բարոյականության և մարդկային հարաբերությունների անկրկնելի օրինակներ, իսկապես հոգատարության վառ էջեր արձանագրեցին երբեմնի ֆեոդալական կողմնորոշումներից հոգնած ցեղերը նաև: Սովորեցին՝ նաև նրանք, ովքեր չորսոտանու պես էին ապրում, կամ՝ շատ նման: «ՍՍՀՄ» հենման կետը՝ այդ ցեղերին հանեց գետնափոր կացարաններից, 180 աստիճանով իր շառավղով տեղափոխեց: Իսկ տեղափոխվողները իրենց հետ տանելու ի՞նչ ունեին… Գուցե միայն կեղտից կոշտացած ու սևացած մաշկ… Դա էլ հերիք էր, կամ՝ հերիքեց… Անգամ շռել սովորեցին ու աթոռների նստեցին կարճ ժամանակում: Հիմա նրանք բոլորի հետ միասին մտնում են, դուրս են գալիս, շփվում են, նորացնելու խնդիր չունեն, իրենք էլ նոր են ու չես տարբերի, մինչև սպեցիֆիկ հոտը չհասնի քթիդ:

 * * *
Երկրագնդի վրա միանձնյա ղեկավարության համար երաշխիքներ, պայմաններ, ռեալ մեխանիզմի տարրեր, նմուշներ, գուցե և թողել է Աստված… Բայց մարդուն չի հագեցրել այն տեսնելու և նրանից օգտվելու բանականությամբ: Էներգետիկայի մասին հաճախ են խոսում աշխարհի տարբեր կետերում, բայց՝ առանց հենման կետի, որի վրա ջրի երես հանվի անտեսանելին: Կարծես Աստված խուսափել է աշխարհի «կյանքի» համար» մեկ մարդու պատասխանատվությունը ճանաչելու դրույթից՝ ոչ առանց հիմքերի: Ո՞վ թույլ չտա, որ մեկ անձը խտրականություն չդնի իր կառավարման գործառույթներում: Աստվա՞ծ… Աղավաղումները, որպես կանոն, ևս աստվածային ծագում ունեն: Ունեն «Կանոն», շեղումները՝ նորմ, խարդախությունը՝ ելք, սուտը՝ տարբերակ, կամ՝ տարբերակներ, ազգայինը՝ զուգահեռագիծ, կյանքը՝ զբաղմունք կամ պարտադրանք, որից հրաժարվելը՝ անոմալիա: Կան բազմաթիվ նման անհասկանալի և ոչ պիտանի ասեկոսներ՝ գիտական հիմնավորումներով ծանրաբեռված, գուցե՝ ներկված: Ելք միշտ էլ կա, ելքից ելք էլ՝ դատարկ տարածություն չէ: Ժողովրդին ուղղություն տալու և բազմաթիվ ծրագրերի իրականացումը ապահովելու պարտականությունները ստանձնող «…ությունն» էլ պիտի ստանա Աստվածներից գոնե մեկի անմիջական ու անվերապահ աջակցությունը, կարգավորելու համար ոչ կատարյալ մեխանիզմների սայթաքումները՝ ի շահ հենման կետի:
21-րդ դար հասած ամենակատարյալ մարդավարությունը՝ հեռու է ցանկալի չափանիշներից: Ցանկալին նա է, որ մարդուն տրված է գնահատելու և ջոկելու ինտելեքտ, որից էլ ունենում է դժգոհելու հենման կետ… Արդյո՞ք… Բոլորովին թյուր և շփոթված եզրահանգում: Հենման կետ չի ունենում, չի ունեցել և ոչ մի դժգոհություն, եթե նա լուրջ հիմքեր ունի անգամ, կամ՝ ուներ… Խալխը հենվելու «տեղ» չի ստացել», նման դիրք չի նախատեսվել հենց էն գլխից: Խալխին կարող է հենման կետ, տեղ տալ, կրկին՝ խալխը: Խալխը խալխին սատարելու հիմքեր ունեցել են բոլոր հնարավոր կյանքերում, էս խալխը էն խալխին կերակրելու իրականությունը ապրել է առանց ուժի, շարունակում է մնալ՝ հյուրասիրության շրջանակում: Իսկ հյուրասիրությամբ՝ մշտական հենման կետ ապահովել չի հաջողվել և ոչ մի դարում, մանավանդ՝ երկրի անվտանգությունը: «Պետություն» միավորի տարբերակը (որի հնարավորությունները օգտագործելու, օգտվելու ընդունակություններով, «այս թվարկության» ցանկում չեն հայտնվել «այն թվարկության» հայտնի շատ հսկա տերություններ) մնում է միակը՝ որ տեսանկյունից էլ նայենք, նայեք, նայեն… Ինչու՞ հզորները դուրս մնացին շեշտված ու ավելի բացահայտ… Տա աստված՝ բավարար պատասխան, կամ գոնե՝ սպառիչ, կամ շատ նման ու խրախուսելի… Ասորիները գտնում են որ իրենք գլխավորը, էականը՝ չեն տարբերել շարքայինից… որոշիչը՝ որոշյալից (թույլ է) տանողը՝ տարվողից, քաշողը՝ քաշվողից և այլն: Քարանձավի բնակիչներից մեկը, գուցե 50 հազար տարի առաջ ասել է. «Բանակը լինի… Զորավա՞ր, զորավար հրամանատար՝ միշտ, ոնց էլ լինի՝ կլինի…»: Ձայնագրությունը չկա: Խոսքագրությունն էլ է բացակայում: Սեպագրերում կա: Ով չի հավատում, թող գնա կարդա, համոզվի: Իսկ Ռազմեսներից մեկի սիրելի կինը՝ Նուբար-տիտինը, պարզ հայտնաբերել է իր շրջապատում. «Զարդ միշտ էլ կա, Աստված հոգացել է: Զարդարվողը լինի, նաև՝ «զարդարողը»:

 Հրեա Դավիթը շատ ավելի վաղ շրջանում հասկացավ, որ առանց ժողովրդի՝ հրեաստան չկա: Բայց. «… Կասի վսեխ, կակ պշենիցու դաբը նետ դրուգոյ պրավդը…»: Նաև այսպես. սա՝ այդ, և՝ այն ճշմարտության բաղադրիչն է կարևոր, կամ՝ որոշիչ, որին ուշադրություն չդարձրին ցանկում «չհայտնվածները»:
Ինչու՞ հրեաները տիրություն չարին իրենց ցեղակցին… Ինչու՞ հրաժարվեցին ծննդով հրեա մեկից, որը ստանձնել էր մարդկության փրկությունը կամ՝ նման մի բան… Կարո՞ղ է հայերը Քրիստոսին պահել են, որ «չերեզ» նրան դուրս գան Աստծու վրա, ազգը նրա կռնատակին պահեն, որ… անձնական հեղինակությամբ արարեր հայերիս, զերծ պահեր ցնցումներից, կործանումից… Ոնց որ՝ չէ: Մենք նրան պահեինք, երկիրը՝ ղուրբան տվինք նրան, հանուն ինչի՞… Չեմ գտնում… Պիտի տայինք՝ պետությու՞ն: Տալը՝ կա: Պետությունը՝… Ներես Տեր Աստված, եթե չներես էլ՝ եղածը սա է: Մեզ հենց տուժած խալխի տեղ են դրել միշտ էլ… Որ մեկի դուռը բացել ենք, որ հացի հրավիրենք, ասենք, պապան մաման ասում են վաղը իրիկունը գաք մեր տուն… Շտապել ասել են՝ ինչո՞վ կարող ենք օգնել…
Իսկ ես վիրավորվում եմ, որ ինձ ցեղասպանության առիթով են ճանաչում նաև: Հայերս՝ սպանված ցեղ… Այս էլեմենտար իրականությունը չշոշափելու մթնոլորտը, թե ովքեր և ինչպես են պահել մեր՝ հայերիս մտածելակերպի սահմանադրության ոլորտում, վիճելի և անշնորհակալ պատասխան ունի: բայց վերստին պիտի նշեմ, որ չաղ գլուխների և ճարպոտ ճակատների մոնոպոլիան, ոչ ուղղակի, մեզ հանգեցնում է նույն հայտարարին, որովհետև համարիչում ունենք կոնյուկտուրա: Ինքնանպատակ գործնեությունը թույլտվություն է ակնկալում իշխանությունից՝ վայելելու համար ենթակաների վրա մատ և այլ բաներ թափ տալու հաճույքը: Օրինակ՝ Ա կետից մինչև Բ կետ կառուցեցին կամ՝ անցկացրին «էլեկտրականություն»: Այսինքն՝ սյուներ, լարեր, պարագաներ և այլն… Բ կետում հիմա լույս, էլեկտրականություն կա, Բ կետի որոշ մարդկանց՝ Ա-ի էլեկտրականությունից, նրա ծառայությունից օգտվելու պայմանը փոխվել է կամ բարեփոխվել է: Համաձայն այդ բարեփոխության, Բ-ի որոշ բնակիչներ Ա-ի ծառայություններից կօգտվեն անմիջապես Ա-ից: Ինչու՞: «Ա»ն նույն «Բ»ն: Ինչու՞ հասնել «Ա», երբ հենց քթիս տակ կա նույն «Ա»ն «Բ»-ի տեսքով, նույն կարգուկանոնով, նույն հզորությամբ… Նորից սյուներ, նոր լարեր, նորից պարագաներ, և, որ շատ կարևոր է, այս անգամ ծախսերը և աշխատանքը բնակիչների հաշվին, հը՞… Ինչու՞ այսպես: Այսպես կամեցավ մեկը, որը թրի տակով անցնող, մուրացող, ճնշված, անուժ անպաշտպան ենթակաների մշտական հոսք շոշափելու մոլուցքից կորցրել է հավասարակշռությունը և դարձել գայլ՝ առանց չափազանցության: Որովհետև նրա հենման կետը առանցք է, իսկ Առանցքը որևէ հենման կետի կարիքը չունի, քանի օրը շարունակում է մնալ 24 ժամի շրջանակներում և երկրագունդը իր առանցքից որևէ աստիճանով տեղափոխվելու լուրջ խնդիրներ չի առաջադրում նրա առաջ: Մնացածը՝ սուվերենություն, անկախություն, ազատություն, դեմոկրատիա և այլն, գրենական պիտույքներ՝ ով ինչքան ուզում է՝ վերցնի ու տանի տուն… Տանը վայելի, տանը նստի վայելի ու չհայտնվի «ցանկում»: Ցուցակների դերը գրեթե չկա: Հիմա տեսանելի կոպտության մասին խոսք չեն ասում՝ «հիշողությունից դուրս կմնա»: 21-րդ դարը՝ փափուկ, դանդաղ և անձայն ճնշումների «ժամանակներ» բերեց նաև մեզ… Ոչնչով ետ չենք մնում «նրանցից»:

 * * *
Գրքեր վաճառող կինը փրփրած ասաց. «Եկած նստած գրքեր եմ վաճառում, որ տունս պահեմ, որ սովից չմեռնենք»: Գնորդը թարս նայեց կնոջն ու ասաց, էդ քո գրքերը չեն: Կինը քանդակից էլ քարացավ ու ճպտաց: Կարծես շատ ազդվեց: Կարծես «կարծես» ասածս շատ անհիմն էր, որովհետև մոտ 100 կգ քաշը «հաղթահարեց»՝ (մագնիսական թե՝ ձգողական (գրավիտացիա) ուժը) մոտ կես մետր… Իր «գրածներին» արժանի մարդ չտեսավ կինը: Դրա համար էլ ասաց. «Ես գրեմ, ուրիշը լայաղ չանի կարդա՞…»: Գնորդը գյուղից էր եկել ու շատ համեստ զրույց առաջարկեց դիմացինին: Կինը հաստափոր գրքերից մեկի կշռով խփեց սեղանին ու ինքն էլ վախեցավ: Մարդն ասաց, հա, գյուղացի եմ, բայց դու ինձ ճանաչում չես… Կինն ասաց. «Քեզ շփոթել չի լինի, մանավանդ՝ «Մոսկվիչդ…»: Ամուսինը լսեց ու ասաց. «էդ ինձ վրա՞ է հույսդ»: Որ գյուղացին մռթիդ հագցնի բռունցքը՝խոսողը չեմ»: Կինը որոշեց, որ մարտը շահելու խնդիր կա ու հարձակվեց: «Թիրախը» կնոջը կոչ արեց համերաշխության ու խաղաղության, որը ընդունվեց որպես պարտություն: Ամուսինն ասաց. «Տեղը չի, թե չէ…, - կինը հերքեց այդ տրամադրության հիմքի առկայությունը ու որպես հաստատում՝ գոռաց…,- որ քայլս չկատարեմ, կասեն՝ քեզ պես տղամարդուն… Կատարեմ՝ ես եմ տուժում՝ անմիջապես ու փաստով: Կինս հիմք չունի, որ ունենար… վայ իմ գլուխ… Համա որ ձեռքս քաշեմ՝ կմոլորվի, կգա, կկանչի…կասի, էս ա, էնա…»:- Ով գալիս է՝ հիմք է ուզում... Մոլորվելուց առաջ՝ փարոսի հոգս քաշելը խելամիտ քայլ է… փարոսը շատ բացարձակ իրողություն է: Ամենակարևորը՝ տեսակետ չէ: Տեսանելի կետ է, և դրանով է ինքը փաստ: Եվ այդ փաստը հարգանքի արժանի է: Փարոսը՝ դրախտ չի հրավիրում… Բայց կործանումից փրկելու տեսանելի կետ է, որը մեկնաբանություն չի ուզում: Սա օրինաչափության շրջանակում շատ համեստ գնահատական է: Փարոսի տեսանելի ուժը գովազդի կարիքը չունի: Եվ փարոսից օգտվող միավորը քաղաքական կոնյունկտուրայից չէ, որ տենչում է ափ հասնել… կյանք կա՝ ջրի վրա պիտի մնա, երեսին ջրի, մաղի… Տեղ հասնելու խնդիրը կախվում է ավելի հաճախ, քան՝ վերարկուն, բայց վերարկուն «մեխից», խնդիրը՝ վզից… Իսկ փարոսը շահ չունի իր առաքելության մեջ, անգամ տեղ հասնողներից ակնկալելու մոտիվը մոմի պես մութ է, որովհետև տարածությունը շատ մեծ է ու անվերահսկելի: Քիչ է մնում եզրահանգեմ, թե պետությունը… (Փորձեմ ճիշտ «հագցնել…») Փարոսը չի կարող (ժամանակակից տեխնոլոգիաները համեմատությունների դերը նսեմացրել են ու տկարացրել…) իր դերը քաղաքականացնել այլապես կդադարի այդպիսին լինելուց… Փարոսը կողմնորոշվելու հենման կետ է, որը նաև տեսանելի է աչքի համար: Եթե պոետին հավատալու լինենք (հիմքեր չունենք չհավատալու), աշխարհը օվկիանոս է մարդկային մտքերի… Կողմնորոշվելու խնդիրը այս «օվկիանոսում» շատ ավելի բարդ գործ է, քան՝ «Խաղաղ» կամ՝ ոչ խաղաղ օվկիանոսներում, ուր խորտակվելը՝ մահ է… Ծովում, ջրի վրա, նավապետը նավը հասցնում է այն սահմանին, որտեղից նշմարվի այն կետը, որը կողմնորոշի… տուն հասցնի… կամ՝ տեղ… Իսկ ցամաքի վրա ո՞վ… ովքե՞ր կողմնորոշեն, որ խալխը չմոլորվի, ինչպես 2000 տարի անընդհատ (գուցե մի քիչ պակաս) ազգս մնաց առանց ծովի, առանց պետության… ուրեմն առանց փարոսի, առանց հենման կետի, տեսանելի կողմնորոշման… Սա որպես տեսակետ մի գրանցեք, որովհետև, որովհետև ակնհայտ է ու այլևս տուժելու տեղ չունի… դանակը հասել է փափուկ մի հատվածի ու կտրելը հարց չի լուծում, շարքային խստություն բովանդակող քայլ է ու բովանդակությունը հեգնանք ունի այս իրականության պասիվության դեմ: Լավեմ հասկանում, որ Վ. Ի« Լենինի (գրադարան կար անվանի) գրադարանի առաջ լիմոն վաճառող վրացին ավելի գործնական մարդ էր (գործարա՞ր…) քան՝ ակադեմիկոս Յ. Օսիպովը: Այնուամենայնիվ, ամեն բան կախված է իրավիճակից… և փարոսի դերը իրականացնող անձնակազմից: Հարաբերական («տեսության» մասին չէ «խոսքը») խոսքը անմիջականից խուսափելու ռեալ քա՞յլ է, թե ինքնուրույն կենալու (առանց վերադիրների ու նսեմացման) իրավունք ունի: Պայքարի, մեծ, չէ՝ գլոբալ համամարդկային պայքարի մեջ թույլատրված զենքերից է, որից օգտվում են շատերը, մանավանդ՝ փակ դռների ետևում. ներսից բացվող): Մասշտաբները չշփոթելու խնդիրն է, որ հաճախ ողբերգության է տանում, տարել է… Մեծ միավորին «փոքր» նախատեսելու տարբերակը նկուղից չի հանվում, եթե ռեալ ժամանակի մեջ գործում է ոչ հարաբերական ռեժիմ: Եվ ռեալը հարաբերականից տարբերելու լարվածությունը չի անհանգստացնում, չի անհանգստացրել խալխին և նրան հակող որևէ «ության»: Փրկվելու խնդիրը նավապետինն էր, է, և կլինի՞… գոնե սովետի մարդը փարոսի մասին գիտեր, որպես ծովի հերոսներից ափ շտապղ նավի հույս… Գիտեր, որ հարազատ կուսակցությունը սովետական ժողովրդին փարոսի լույս, հույս, կյանք է պարգրում… Առանց հարաբերականության: Հիմա՞… Ավելի հարաբերական քան՝ հիմա, 21-դարում, չի եղել… Հարաբերական «մարդկություն»… Ահավոր իրականություն է, բայց ուղեկցում է 21-րդ դարում այնպես, կարծես այլընտրանքը չի եղել, չի ծառայել երբև է, մարդուն 21-րդ դարերի միջով ուղարկել են առանց ուղեկցության, իսկ վերջինս ստիպված է եղել ճանապարհին հայթայթել այն՝ ինչը հիմա շատ հիմնավոր ու անսասան «դիրք» ունի… Աստծու կողմից հայտավորված անխոցելի դիրքում: «Հարաբերական կանգառ»-ը նորություն դառնալուց՝ «հարաբերական հարաբերություն» մարդկային երևույթը (ուրիշ ձևակերպում էլ ունեմ…) փոփոխություն կրելու առիթներ, գուցե դանդաղ, բայց և ունեցել է՝ անկախ ֆակտորներից: Հիմա՞: 21-րդ դարում, այս ամենը մասնագետների ու կոնյունկտուր մոտեցումների գույք է... Որովհետև ամեն բան «սպասում» է իր հերթին… Որից՞ որքան է անհրաժեշտ՝ լավ ապրելու համար: Հարաբերվում են բոլորը, հարաբերվում են՝ ուղղակի, կամ՝ ոչ: Սա փիլիսոփայության թեմա լինելուց հեռացնում եմ, որ միտքս չտուժի: Ժողովու՞րդը, մեկ՝ պետություն մեկ՝ ամբոխ, մեկ՝ ընդդիմադիր, մեկ՝ խեղճուկրակ: Պետությունը՝ ժողովու՞րդ… Եվս ճիշտ է, բայց՝ հարաբերական: Այլ հարց է, թե որ պետություն՝ որ ժողովուրդ ու որքանով: Թերությունները կարկատում են դեմոկրատիայի հումքով, որի ներկայությունը, անգամ՝ այդ տեսքով, ընդունելի է: Իսկ եթե ուժեղ է, ապա ողջունելի է ցանկացած, անգամ՝ բացահայտ դաժանությունը: Այդպե՞ս էր մինչև 1991թ մեր բաժին հողի վրա: Այն պետությունը շատ ավելի ժողովուրդ էր, շատ, գրեթե մոտ էր՝ «ժողովուրդը՝ պետություն», կողմին: «Ժողովուրդը՝ պետություն=Պետությունը՝ ժողովուրդ» գործել է, գոնե այդպես նստել էր մեր դաստիարակված ու կարգապահ հոգիներում: Կար, խորքերում նենգություն ապրում էր, որպես անքաքտելի մաս, որը վնասելու էր հավասարման կողմերի բալանսին: Հավասարաման ձախ կողմը վերելք է… Ոտքը, կամ խոսքը դնում են մեջքի կամ՝ ուսի, հրվում ու «վայրէջքը» ապահովված է շատ փափուկ ու հով: Չնայած մթնոլորտը (վերևներում) լուրջ տարբերվում է… Աջ կողմում ճնշումը խիտ է ու կորուստի գինը՝ մեծ: Ձախ կողմում սանդուխքներ կան, իսկ աջում՝ ազատ անկում: Եթե գործում է արագացման կանոնը (9.8մվրկ. քառ) ապա անկումը ուղիղ համեմատական է պարամետրերին, արձագանքն էլ հարազատ է մնում տեսությանը ու պսակում է այս կարգապահությունը, որպես հավասարաման կողմերի հավասարակշռությունը ապահովող ֆակտորներից մեկը (չեմ բացառում՝ տարբերակներ): Կարծես ամեն բան վաղուց հասկանալի է, բայց… Սանդուխքներով տանիք բարձրացած մարդը նույն սանդուխքներով իջնելու խնդիր ունի, իսկ հավասարաման երկու կողմին հակող մարդն ասաց (ոտքի մեկը ձախում է, մյուսը՝ աջում), ժողովուրդ ջան, գնացեք տուն, «ազատ» եղեք, վայելեք «այն» ով ինչքան ուզում է: Ժողովուրդն ասաց, որ իջնելու ժամը գա, կասեք: Լավ, ասաց մարդը, ու ժպտաց, որովհետև ծիծաղելու տեղը չէր… «Ժողովուրդ ջան»-ից մի ձայն ասաց, իջեցնողը մենք չենք… Ու բոլորը հավատացին, որպես՝ օրենքին… Ինչպես օրենքին… Ձախ կողմում այն հագնում են, իսկ աջում՝ կարում: կարում են, չհագնես՝ ինքդ պատասխան տուր… Դու չես պատվիրել… Պա՞րզ է… Հագնել պարտավոր ես, գոնե՝ հանուն այն ամենի, որի մասին բոլորը խոսում են «ընկճված», ազդված, գլխիկոր, խոնարհաբար, անգամ՝ արտասվելով, ում մոտ ինչպես կստացվի: Խոսքս հարաբերական է, որովհետև հեռու է բացարձակից ու հաշվեկշիռ չի ապահովի: Չեն թաքցնում, այժմ արդեն ամեն բան հստակ է ու թափանցիկ: Եվ դա ճիշտ է, բոլորի համար: «Անգամ» Վերսաչին չի համաձայնի միատեսակ կարել: Մասայական կարը՝ մասայական հագնել է նշանակում… Սա հավասարաման ձախ կողմի՝ ձախից աջ: Աջը՝ չի տարածվում, որովհետև այնտեղ՝ կարն էլ, ձևն էլ, կտորն էլ՝ էն չի: Այստեղ էլ սկսում է մի պրոցես, որը հատուկ է մեղվաընտանիքին: Կարգուկանոնն ու ձևավորման դրույթները գրեթե նույնն են: Մեղուները մայր են ստեղծում հաշված օրերի ընթացքում: Մեկ էլ տեսնում ենք շարքային մեղուն 10-12 օրից հետո, կոստյումով, փողկապով, պլպլան սև կոշիկներով, պադավատի թևերով եկավ վայրէջք կատարեց ու փեթակը թևի վրա ընդունեց իր տիրոջը, գուցե տիրուհուն, կամ շեֆին: Եվ նրան այլևս շփոթել չի լինում, նրան ևս ուղեկցում են «թիկնապահներ, ավիացիա և այլն… Իսկ նրա հագնվելը (ի դեպ, արտաքինը փոխվում է, ոչ հագուստի հաշվին, մայր մեղուն տեսանելի է և արտաքինով և՝ իր գործողություններով) հազիվ թե կապ ունի արտոնությունների հետ, կամ՝ հակառակը: Եվ մեղուն միշտ թռչում է, անգամ՝ իջնելիս, կամ՝ երբ իջեցնում են: Իհարկե հարաբերական են, այս և նման զուգահեռները կարող են նաև հատվել, եթե այդպես գտնի հավասարման աջ կողմի առաջին հատվածը, որից դեպի աջ տանող «ուղին» այլկերպ կոչվում է վայրէջք: «Փափուկ վայրէջք» ապահովում է ժողովուրդը, որքան էլ աղմկոտ լինի այն ու տրավմատիկ: հենց այս ամենի ներդաշնակությունն է, որ ռիթմ է ապահովում կյանքին: Երևի այսպես: Խաղի նման է: Ինչ-որ մի առիթով հարաբերական տեղաշարժերով պտտվում ենք գլխավոր առանցքի շուրջը, ստեղծում մթնոլորտ՝ համապատասխան ճնշմամբ ու բազում շերտերով: Ամենուր, ամենուր է այդպես: Համբերատար լինելը՝ ժողովրդին է հատուկ: Եթե գնահատողը միտված է, ապա՝ գնահատականները ուղիղ համեմատական են: Մի դեպք՝ «խելոք իմաստուն կառուցողական, համբերատար, խոհեմ համեստ ժողովուրդ» ու հաջորդ՝ «անկարող, թուլամորթ, ցրված, տգետ, խռովարար, ըմբոստ, և՝ խալխ, ամբոխ՝ անկառավարելի… Նայած դիտակետին: Օրենքից՝ ոնց որ կտորից (մի թոփ՝ զանազան…) կարում են հագցնում, գնահատում, հեռանում՝ թողնելով հետքեր… Կարծես մանիկենի հետ գործ ունեն: Իսկ նույն «վերսաչին» նույն թոփից հարմար կյանք է կարում, ձևում, ձևում կարում, հարմարեցնում իր դիտակետում եղած հարաբերականությունից (նաև տեսությունից) դուրս, բացարձակ արտոնությունների հաշվին: Ռուսաստանում էլ կա կապիտան Մուրադյան, որի կազմակերպությունը «պետով» է սկսում բոլոր ճանապարհներին… Մեր Մուրադյանը գտնում է որ ինքը և իր «պետ» «կազմակերպությունը…» ծառայում են օրենքին (հարաբերականության տեսություն՝ որից խաբար չունի տեսուչը, բայց իրականացնում է) այնքանով՝ որքանով, վնաս չեն պատճառի իրենց անձնական կյանքի կենսակերպին, ապրուստին: Եվ դա պարզ ցույց տվեց մեր աչքի առաջ: Ինքնաթիռի մեկնարկային արագությամբ սլացած մեքենայի ետևից չնայեց… Հանկարծ տեղիք չտա… «հետք չթողնի»: Իսկ մի քանի ժամ անց կենտրոնական փողոցներից մեկի խաչմերուկում վառ կարմիր գույնի լույսի տակով անցավ ժողովրդի աչքի առաջ՝ «160» շքեղ ճերմակ մեքենան, որի վրա կապույտով գրված էր «պետավտոտեսչություն» ու գնաց բենզալցակայան: «Պետությունը» (ուսադիրներով մարդը) դուրս եկավ ձգվեց, վայելեց իր իրավունքի զորությունը, իր արտակարգ իրավունքի, որովհետև այս երկրում ուրիշ ոչ մեկը այդ իրավունքը չունի… Իսկ ինքը «վերսաչի» է, իր համար և՝ արտոնյալների: Կարած պատրաստ կարգ կա, որն էլ հագնում են այդ շերտի մարդիկ ու պոզավոր դառնում: Ես զսպեցի հետաքրքրությունս, բայց՝ ոչ զայրույթս: Անձեռնամխելի տեսուչին հարցրի… Մի քանի «ինչոեւ»ներ դրի նրա վստահ աչքերին ու սպասեցի… Իսկ Մուրադյանը, որի աչքերը զարմանալի ճկունությամբ, անխափան ռելեի ֆունկցիաներ իրականացնելու անվրեպ մեխանիզմով էին օժտված, միացավ ու արտասանեց ձայնագրված էֆեկտով՝ կարգավիճակների տեսությունը: Որից էլ պարզ դարձավ, որ «պետավտոտեսչության» մեքենայի («կարմիրով և այլն «160») կատարածը «խախտում» որակելու հարցով պիտի զբաղվենք մենք՝ ժողովուրդը, որը՝ նաև պետություն, որը՝ նաև Աստված: Ահա թե ինչ հագցրին «Մեզ», որը նաև ժողովուրդ, որը նաև…

Տեսնես Եվրոպայի երկրներում էլ ժողովրդին տրված են նման իրավունքներ: Մի պահ պատկերացնենք. Թիվ 160 պետավտոտեսչության մեքենայի միջից կապիտանը դուրս է գալիս և ասում՝ լսում եմ քաղաքացի Կանոնյան կամ՝ Քանդոյան…»:
Ես դաստիարակչական տոնով նրան «հայտնում» եմ, որ կարմիր լույսի տակով անցել է ու աստծու կողմից ընդունված օրենքի կետը խախտել: Կապիտան Մուրադյանը խոստովանում է իր սխալը և «հաճույքով» ստանում իր տույժը՝ սահմանված կարգով: Գուցե սկսում եք կասկածել… Կա… Այս ամենը Ամերիկայում էլ կա, գուցե նրանց տեսուչները շատ փող են ստանում իրենց Աստծուց, դրա համար մի քիչ անտարբեր են, ժողովրդի «դիտողություններին» չեն արձագանքում, բայց կա, Գերմանիայում կլինի, սպասելի է… մերու՞մ… Մուրադյա՞նը… Այս Մուրադյանի համար՝ ուշ է, իսկ այն մեկի, որը վաղը կծնվի՝ շուտ է… Բայց կլինի… Որ ջիգիթը կանաչով սլանա, հասնի պետավտոտեսուչի «կարմիր երթին» ու «կամազով» «ընդունի» նրա սխրանքը, ահա այդ օրը, գուցե նաև հաջորդ «յոթի» ընթացքում կհիշվի «ողջագուրման» այդ օրինակը… Սա շատ ավելի հասկանալի կկոչվի՝ որպես տույժ: «Կամազ»-ի վարո՞րդը, ինչու՞, հա, էդ էլ կա… Մեզ համար շուտ է: «Կարմիրը», որով անցավ «160» նիշով մեքենան, կկանաչի աստծու ձեռքով, իսկ «Կամազ»-ի վարորդը՝ կնստի, կամ կկանգնի, կամ կպառկի հատուկ խցիկում, որ հաջորդ անգամ չհայտնվի անհարմար և անպետքական դիրքում ու գույները «չշփոթի…»: Ի դեպ, «Կամազ»ի վարորդ՝ ժողովուրդ ուրեմն, ինքն էլ պետություն, ուրեմն՝ պետությու՞նը պետությա՞նը… Էսպես չի լինի, պետության բաղադրիչ մասեր և հենման կետեր, նավեր և փարոսներ, օժանդակ և լրացուցիչ տարրեր, երկնայինի առաջ անուժ, անշարժ գույքեր (ոչ հարաբերական) և այլն… եղեք զգոն և պահպանեք ամեն բան, որից ինչ որ չափով սկսում է հայրենիքը: Մանավանդ հենման կետ եղեք, այն մեծ Հայրենիքից մնացած այս մի կտոր հայրենիքի հենման կետ (մակերես, հիմք, աջակցություն, շունչ և այլն) բոլոր հնարավոր չափերով՝ (4+1) գումարած մեկ, բազմապատկած՝ երկրագնդի վրա ապրող հայերի, կրկնում եմ՝ բոլոր հայերի անկեղծությմբ, արժանապատվությամբ ու խղճով…

Այս հողագնդի վրա ծնվել և ապրել են բազմաթիվ գույնզգույն և շատ տարբեր ցեղեր: քարերից թարգմանաբար մեզ հասածները պիտի կուտակվեին ու կոչվեին պատմություն: Մինչև այսօր կուտակվածից տեղեկացված մարդիկ շարունակում են «ստեղծագործաբար» ընդլայնել մեկը, կրճատել մյուսը, հաճախ՝ մեկը մյուսի հաշվին, բացառումների շեշտադրությամբ, անհավանական պնդումներով և այլն… Զբաղմու՞նք, նաև զբաղմունք, որովհետև Չելյաբինսկում (գուցե մի քիչ դենը, կամ՝ դես) իբր հայտնաբերված «բնակատեղին» պիտի գնահատական ստանա՝ (Ռուսաստանի գիտնականներ, մասնագետներ, հետազոտողների մի ստվար խումբ, հնեաբաններ ու շահագրգիռ մտավորականներ, քաղաքական դեմքեր, գրողներ նաև… ) Ամիսներ, տարիներ, միջոցներ վատնեցին ապացուցելու համար, թե մի կտոր հողի վրա ապրել են (մոտ 50000 տարի) արիական ցեղի նախնիները, որոնք էլ՝ Սլավոններ, որոնք էլ՝ ռուսներ… Չնայած «առաջին ալիքի» հաղորդումը նվիրված էր (ուշ գիշեր) բնակավայրի ռուսականացմանը (արտառոց ոչինչ չեմ տեսնում) այդուհանդերձ գտնվեցին մարդիկ (և սրահում և բանավեճի մասնակիցներից) որոնք հերքեցին նման «մոտեցումը,, իսկ ամենակարևորը՝ անիմաստ համարեցին ու անհեթեթ 21-րդ դարում «տերիտորյալ» այսօրվա «դիրքում« (ձևավորվել է քանի հազար տարի) ինչ որ կտոր տարածքի վրա հայտնաբերված պատերը, քարերը, ոսկորները և այլն, «идентифицировать» որպես ցանկալի օբյեկտ, ցանկալի սուբյեկտներով: Ու՞մ է պետք սա: ռուսական կայսրությունը այլևս դրա կարիքը չունի և ոչ մեկին իր տարածքի մասին որևէ բացատրություն, հաշվետվություն՝ առավել ևս ներկայացնելու միտում չունի վաղուց: Իսկ հարևանները, եթե կասկած ունեին էլ որևէ հարցում և շարունակում են ունենալ, ապա դա նրանց խնդիրն է… Սա այն «հատվածն» է, որը «ժողովրդից՝ պետություն» անցման այս ուղին է ընտրել՝ հասնելու համար տեղ, առանց «լուրջ ջանքերի»: «Այնտեղ ապահով է», ասել է եգիպտացին, երբ փարավոնը գտնվել է պարսպի տանիքի հրապարակում և կրկնել է նույնը, երբ փարավոնը եղել է Նեղոսի վրա… ձեռնպահ չի մնացել անգամ ճակատամարտից առաջ, երբ երկիրը մի մեծ ականջով, մի զույգ ամենատես աչքերով սպասել է փարավոնի վճռին… Վճիռ, որը ապահովեր զինվորին, եգիպտացուն, նաև փարավոնին՝ անկախությունը և հավերժությունը չկորցնելուն ուղղված հոգսերով մշտապես անհանգիստ միապետին, որի կյանքը ապահով չէր նաև բուրգի ներսում, թիկնապահների հսկողության տակ: Իսկ «եգիպտացին ճի՞շտ էր: Հարաբերական ճշմարտություն, իբր ավելի կենսունակ, քան՝ բացարձակը: «Որտեղ» էր եգիպտացին հազարավոր տարիներ առաջ, եթե ըստ կարգավիճակի դիրքավորենք մեր «հավասարման» թևերին՝ «Պետությունը՝ ժողովուրդ = Ժողովուրդը՝ Պետություն»: Նախ՝ այսպիսին չի եղել անգամ սեպագրերում: կար՝ ժողովուրդը՝ պետություն= պետությունը՝ ժողովուրդ: Եթե փարավոնին Աստված է նշանակել, ապա «ժողովուրդը սանդուխքներով» էր բարձրանում դիրքավորվում նրա շուրջ, իսկ եթե անվստահություն կար, ապա սանդուխքները այլևս «չէին հանդիպում» նրանց՝ (ով էլ լիներ) ովքեր էլ լինեին: Եգիպտացին սանդուխքի վրա էր: Ասել է այն, ինչը հոգուց լսել է անձամբ… Փարավոնը լսել է եգիպտացուն (զինվորին, հողվորին, թիկնապահին, պալատականին…) ու ասել. «Հոգացեք նրա մասին՝ սպանեք նրա նախանձը, ատամի տակը ապահով պահեք, որ մեզ խժռելու մոլուցքը չհաղթի նրան, հետո՝ նաև մեզ»: Եթե դատելու լինենք տրամաբանորեն, ապա եգիպտացին կարծես փարավոնին տեսել է «հավասարման» այն կողմում, որին նախանձել կարելի է: Բուրգերից մեկի ճարտարապետը, ըստ համարձակ հնեաբանների, ունեցել է ողբորգական վախճան և հասցրել է պատմության մեջ գրանցել. «Ժողովուրդը բրուտի նման է: Նա շինում է կացարաններ՝ ինքը մնում դրսում: Բրուտը իր կարասում չի տեղավորի, իսկ ժողովու՞րդը: Իսկ նրա չեն տեղավորի…»:

Աստված շատ է զայրացել, երբ չինացիները սկսել են շահագործել ու ձևափոխել նրա պատգամներն ու խորհուրդները՝ մեկնաբանելով յուրովի… Երբ հանկարծ պարզվել է, որ նույն վարքով են ապրում իր կղմից «արտոնյալները», ոտքը զարկել է գետնին (երկրին) ավերել կեսը, իսկ մյուս կեսին հասկացրել, թե ով է երկրի վրա տիրակալ. «Կատարյալ հավասարությունը՝ աշխարհի վերջն է ազդարարելու, դանդաղ, բայց՝ վերջը: Կսպանեմ ամեն բան, ինչը կասկածի տակ կառնի դրույթս»: Ըստ այս վարկածի, Աստված ինքն էլ (ինչպես փարավոնը) լսել է մի օր, թե ինչպես փարավոնը (ասենք՝ Ռազմես 14-րդ) ասել է. «Այնտեղ շատ ավելի «ապահով» է…», - ու մատն ուղղել է վերև, երկինք: Միասին ապահով ենք, հավասարման որ կողմում էլ լինենք: Ասում եմ ես, եգիպտացուց այսքան դարեր հետո:

Կարծես միտում կա՝ այսուհետ հայերին «պահել» Համաշխարհային օվկիանոսի վրա, բայց նրա այն մակարդակի, որը մթնոլորտային ճնշումների տարերային ու անվերահսկելի ցնցումներից չի տուժելու: «Պահելը» խիստ վիրավորական չեմ համարում, որովհետև 2000 տարի արնաքամ վիրավորելուց, խոցվելուց՝ թող աստծո այս «միտումը» կոչվի գերադասելի: Մեզ կոտրել չի լինի այլևս: Մենք «խոսել և ցուցադրել» ենք էս էլ երկու հազար յոթ հարյուր ութսունից էլ ավել (համեստորեն) տարիներ: Ուշադիր և աչալուրջ լսում ենք մեզ ապահովություն պարգևելու գործին կցված (գուցե լծված, գուցե… գուցե հեծած, գուցե նվիրված, գուցե…) հավասարման կողմերի հաշվեկշիռը զարկերակով լսող մեր ղեկավարներին: Եվ ամեն անգամ, երբ կլսենք. «Մենք սկսել ենք լավ ապրել…», մենք՝ «հավասարման» երկու կողմորից՝ հավասարությունը պահպանող միավորը, որին ժողովուրդ են կոչում, կմտածենք, լուռ, առանց նենգության. «Մենք ուրախ ենք ձեզ համար՝ եթե մեր հերթն էլ է գալու…»; Իսկ մեր հոգում, անթույլատրելի ճշմարտության շրջանակում, որպես մշտական հույս (պահածը քանի հազար տարվա հնություն է, ինչը չեն անհանգստացնում) կենում է ապրում է մի (իրականության մեջ) տագնապ…սա այն «հերթն» է, որը չի գալու, որին սպասելով է պայմանավորված կյանքը երկրի վրա… իսկ մենք հերթագրվում ենք, որ դուրս չմնանք իրականությունից… Ահա այսպիսի «հավասարություն» կողմերի համար… որը Աստծուց մարդուն հատկացված, ուղեկցող շատ անհասկանալի մի խիտ իրականության (կյանքի (գոնե երկրի վրա) ռեակտիվ մշտապես ապահովել է: Ձևակերպումներից չի տուժելու կողմերից և ոչ մեկը, բայց գոնե տեսակետի արտոնությամբ և իրավունքով պիտի շեշտվի (հարաբերականի զուգահեռ), որ Անհավասա րությունը՝ «Աստված»-ային կատեգորիա է, գուցե նաև ռեակտիվ վառոդ: Ուրեմն Անարդարությունը ևս Աստծուց մարդուն բաժին հասած (ուղղակի, թե՝ ոչ) ժառանգության անժխտելի ու կարևոր շարժիչն է… Մնում է պարզել (իբր մնացածը լավ էլ պարզել ենք, ինչ ա ըլալ…) թե ժառանգությունը կտակելիս (կողմերին, հավասարման կողմերին) Աստված ի՞նչն է ընդունել (Սriteri) չափորոշիչ, ի՞նչ տեսանկյունից է նայել ու տեսել՝ իր արարած աշխարհին անհրաժեշտ գործոնների կիրարման կանոնների հաջորդականությունը, որը անխափան ցիկլների հերթափոխը ապահովեր նաև՝ ավտոնոմ…Ի՞նչքան համոզիչ ու բացահայտ հասկացրեց (իր իսկ ստեղծած) մահկանացուններին կարևոր (գուցե ամենակարևոր…) մի համագործակցության գաղափար… Կամ՝ հասկացրեց, թե՞ իմիջիայլոց հուշեց՝ առանց կարևորելու դիտակետը, որը կպարզեր՝ Ժողովրդին՝ պետության համար, թե՞ Պետությունը՝ ժողովրդի… Ո՞րը համբերատար լինի և որքա՞ն Ժողովուրդը= Պետություն, որ «Աստված»ային ժառանգությունը չտուժի: Նման բան չի ձեռնարկվել…

Ինչքան էլ չուզենանք պիտի համոզվենք, որ լուրջ, կոնկրետ ու անհետաձգելի (պարտադրանքի տեսքով առավել ևս) խնդիր չի դրվել մարդու վրա ու չի կախել նրա վզից, ինչպես ջրի ու հացի խնդիրը: Ավելին, չկարևորելով «Պետություն» միավորի դերը նույն «ջրի ու հացի» խնդրի լուծմանն ուղղված, դրանով իսկ հետապնդել է մեկ այլ (կամ մի շարք այլ) գործոնի հանդես գալը ու ձևավորվելը (դատողություն տրամաբանություն, գոյություն պայքարի բազմաթիվ լծակներ…):
Ու՞ր շտապի Աստված: Նա չի ծերանում, նա չի մեռնում, նա չի անհետանում, չի, չի չի… Համբերատար լինելու ջանքեր չի գործադրում, կատարվածի համար (կոնկրետ) չի պատժում, կամ չի շեշտում, որ հասկանանք, թե…
Հավասարման երկու կողմերի էությունը համարժեք լինել չի կարող: Իսկ այս անհավասարությունը ուսերի վրա տանելու «հավասարման» գոյության հանուն՝ լռելու համբերություն գոնե պարգևեր… Այնքան, որ հերիքեր, երբ համբերությունը դառնում է կյանք. անգամ առանց լուսավոր կամ խոստումնալից ապագայի, դարձյալ հույսի փլատակներին, ինչ որ ելքի եզրին կամ մուտքի մոտ: Արդյո՞ք համբերելու ունակությունը խիստ կարևորելը՝ խելացի ելք է նշանակում՝ հավասարման մինիմալ հաշվեկշիռը պահպանելու և խաղաղությամբ երկիրը սնելու գործընթացին ձայնակցելը: Այո, անկասկած, եթե ճկունության և կիրթ դիվանագիտության զսպանակը կա, որի առանցքը հավասարման երկու կողմերի համերաշխ անհավասարության անվտանգ գոյատևումն է՝ հանուն պարտադրված աստվածային կատեգորիայի կայացման: Որքան էլ միամիտ և հասարակ, ի վերջո, մի թե՞ ժողովուրդը ապրում է՝ պետություն ունենալու, և այն առաքելություն է՝ վերջնական նպատակ… Մի բարկացեք հարցնում եմ.
«—Այն ի՞նչ է:
— Ճնճղուկ է, հայրիկ:
—Այն ի՞նչ է:
—Ճնճղուկ է, հայրիկ, մեր այգու ճնճղուկն է:
—Այն ինչ է,- կրկին հարցնում է ծեր հայրը, ուշադրությունից շեղելով որդուն։
—Ճնճղուկ է, հայրիկ, սովորական ճնճղուկ,- շարունակում է կարդալ:
—Այն ի՞նչ է:
—Այն ճնճղուկ է, հայրիկ, ասացի ճնճղուկ, հասարակ, սովորական թռչուն: Քանի անգամ կարելի է նույն բանը կրկնել, ասացի, լսեցիր՝ ճնճղուկ,- խիստ վրդովված ու համբերությունից ինքն իրեն հանելով բարկանում է որդին հոր վրա…
—Որդիս, վերցրու, այստեղից կարդա, այ այստեղից…
—«Մեր այգում, նստած էինք: Այն նստարանի վրա, որը մեր պատշգամբին է նայում ուղիղ: Մեր մշտադալար թփերի վրա ճնճղուկներ էին ծլվլում, խաղում մշտական… Որդիս երեք տարեկան էր, կողքս նստած հետևում էր ճնճղուկների խաղին ու հանկարծ հարցրեց՝ այն ի՞նչ է… Ասացի՝ ճնճղուկ է, բալիկս, ճնճղուկ է: Քսանմեկ անգամ որդիս նույն հարցը տվեց, իսկ ես սիրով, ամեն անգամ ավելի ջերմ ու գոհ պատասխանում էի որդուս հարցին, գուրգուրում նրան՝ ճնճղուկ է, բալաս, ճնճղուկ, մեր այգու թռչուններից, խաղաղ մի թռչուն է, ճնճղուկ…»:

—«Այս ի՞նչ է…»,- իսկ մենք առանց տատանվելու պատասխանե՞նք: Կարծում եմ՝ առանց լարվելու կանգ չառնենք պատահական այն թելադրանքի վրա, որը կգա ուղեղից ու կփորձի առանձնանալ և ունենալ նոր, սեփական, համակրելի սահմանում մի կարգուկանոնի առթիվ, որը անձեռնմխելի է և շտկման կամ էական ձևափոխման առարկա չէ: Գոնե այսպես արտահայտենք մեր դժգոհությունը (գուցե ընդվզումը) այսպես մատչելի դարձնենք մարդու համար անհասանելի անթիվ դրույթների գոյը՝ անկախ մեզ շնորհած կամքի ուժից: Այսուհանդերձ թող կունենանք՝ «Այս ի՞նչ է» հարցը, որն էլ դեպի անսահմանություն կտանի «Աստված»ային: Ո՞վ, ու՞մ համար, և ե՞րբ է «հարցը» ճիշտ պատասխան ստացել: «Երբեք»,- ասում է կյանքը,- յուրաքանչյուրը ուղեկցվում է իր ճշմարտությամբ, իսկ կյանքը սահմանի վրա կանգնած արթուն պահակ չունի, չի ունեցել, չի նախատեսվել»: Ամեն օր «նույն թարմությամբ» ինքներս մեզ փրկելու աչալրջությունն ենք պահում և բախումներից ստեղծում այն, ինչը հավասարակշռություն պիտի ապահովի աստվածային հավասարման կողմերին: Մահկանացուն, որը «հերթափոխը» իրականացնում է «ներքևում» կամ անհավասարությունը մեղմողի դերում, սպասում է ճշմարտության հաղթանակին՝ կարծես համոզված լինելով, թե դրանից բաժին կհասնի հենց իրեն… Միանգամից այդքան ճշմարտությու՞ն, ուրեմն նաև արդարություն երկրի վրա, բոլորի՞ համար… «Մեր բաժին երկրի բաժինը սկի մեզ չի հասնում» - մեր ներքևին… Իսկ Եվրոպան ապրում է՝ յոլա է գնում առանց «իրենց» ճշմարտության, բայց աստվածային հավասարման ամենապատկառելի և հարամար շրջանակում, որն էլ ընդհուպ մոտ է հավասարման խաղաղ և գրեթե համերաշխ գոյակցությանը: Իսկ նրանց համբերությունը մեր մթնոլորտում չի ապրի: Հետաքրքիր է իմանալ «մերը» ինչպե՞ս «կապրի» Եվրոպայում:

—«Այս ի՞նչ է»,- կհարցնի ղարաբաղցին:
Ո՞րը,- կհարցնի եվրոպացին:
Որ մեկն ասեմ,- կպատասխանի մեր մարդը ու համբերատար կսպասի իր բաժին աստվածային հավասարման կանոններին: Գուցե՝ ոչ: Երևի թե վիճելի է գրեթե նույնքան, որքան պատասխանը՝ «Լավ է 100 տարի թագավոր ապրե՞լ, թե՞ 10000 տարի շարքային, եթե միևնույն վախճանն ունեն երկուսն էլ»:
Հավասարումը ապահովում է աստվածային առաջադրանքը՝ առանց հաշվի նստելու մարդու շահերի հետ ու բացառելով որևէ ուղղում կամ միջամտություն: Գրեթե էական փոփոխություններ չի կրել հավասարումը, սկսած անհիշելի ժամանակներից, եթե արդյունքը տեսնենք համարիչի և հայտարարի համաչափ (пропорцииальный) համադրման (ժամանակի և տարածության մեջ) պայմաներում: Մարդուն հումք տեսնելը՝ հավասարման հաշվեկշռի համերաշխությունը խախտելուն կհասցնի: Հասցրել է բոլոր ժամանակներում, ամենուր…

Քիչ է մնում համոզված լինեմ, որ մարդիկ իրենք են ստեղծագործաբար հանգել «Պետություն» միավոր ունենալու գաղափարին: Այլ բան է, թե, որ ցեղը, ե՞րբ և ինչպե՞ս է հարմարեցրել այդ տանիքը իր կենցաղին ու դարձել այն իր գոյը ապահովող ուժ, այնուհետև նաև սիրել ու պաշտել այն… Երբ այս տողերը գրում էի, փողոցում երեխայի լացի ձայն եկավ… Մոտեցա ու պատի ետևից սկսեցի հետևել մոր ու երեխայի «անզիջում պայքարին»: Երեխայի պահանջները մայրը դրեց հինգ մատի վրա ու հասցրեց սկզբից հետույքին, հետո նաև՝ թաց թշերին: Երեխան գոռալով լացում էր: Ձենդ կտրիր, ասաց, այդքան փող չկա… Երեխան գոռում էր՝ «հեծանիվ, հեծանիվ եմ ուզում»: Մայրը լուռ սպասում էր… մինչև երեխան անհամեմատ հանդարտվեց, պարտությունը ճանաչեց… ու մոր գիրկը գնաց՝ հեծանիվը թողնելով ականջներիս մեջ: Մի քանի քայլ հեռացան, բայց դեռևս իմ տեսադաշտում էին…

«Սա ի՞նչ է», մայրը համբուրում էր երեխային, իսկ երեխան հրճվում էր՝ կարծես ասեր «… ինչիս է հեծանիվը»; Տեսնես, որ Պետություններն էլ մեզ սիրել իմանան, ժողովուրդը կմոռանա՞ իր «հեծանիվի» մասին: Հարցնում եմ, մի՛ բարկացեք:

46 комментариев:

  1. Հետո հետ հարաբերություններում իմ lover հինգ տարիների ընթացքում, նա խախտեց մինչեւ ինձ հետ, եւ ես հնարավոր ամեն ինչ անում է բերել նրան ետ, բայց բոլորն էլ եղել է ապարդյուն, ես ուզում եմ, նրան ետ այնքան այն պատճառով, որ սիրո ունեմ նրա համար, որ ես աղաչում նրան ինչպես ամեն ինչ, որ ես խոստումներ, բայց նա հրաժարվել է: բայց մի օր ես բացատրեցի իմ խնդիրը մեկին առցանց, եւ նա առաջարկեց, որ ես պետք է ավելի շուտ դիմեք spell caster, որը կարող է օգնել ինձ կախարդեց բերել նրան ետ, բայց ես այն տեսակը, որը երբեք չի հավատացել սիրո Հեգել, ես ընտրություն չուներ, քան փորձել այն, ես փոստով Հեգել caster, եւ նա ինձ ասաց, ոչ մի խնդիր չկա, որ ամեն ինչ լավ է լինելու, մինչեւ երեք օրերի ընթացքում, որ իմ նախկին կվերադառնա, ինձ երեք օր առաջ, նա ինձ ասաց, ամեն ինչ ես պետք է տրամադրել գցել հանգեցնել, եւ զարմանալիորեն է երկրորդ օրը, այն էր, շուրջ 4pm. Իմ նախկին զանգահարեց ինձ, ես այնքան զարմացած, Ես պատասխանեցի զանգին եւ ասաց, որ նա այնքան ցավում է, որ ամեն ինչ տեղի է ունեցել, որ նա ուզում է ինձ վերադառնալ նրան, որ նա սիրում է ինձ այնքան շատ. Ես այնքան ուրախ եմ, եւ գնաց նրան, որ եղել է, թե ինչպես ենք սկսել ապրել միասին երջանիկ կրկին. Այդ ժամանակից ի վեր, ես խոստում, որ որեւէ մեկը, ես գիտեմ, որ պետք է հարաբերությունների խնդիր է, ես ուզում է օգտակար լինել տվյալ անձի կողմից, վկայակոչելով նրան միակ իրական եւ հզոր spell caster, ովքեր օգնեցին ինձ իմ սեփական խնդրի, եւ ով է տարբերվում Բոլոր կեղծ են դուրս այնտեղ. Յուրաքանչյուրը կարող է անհրաժեշտ օգնությունը ուղղագրության caster, նրա Email: dregbosolutioncenter@gmail.com կարող եք ուղարկել նրան, եթե դուք պետք է նրա աջակցությունը ձեր հարաբերություններում կամ որեւէ այլ բան.

    ОтветитьУдалить
  2. Լավ օր իմ անունը Ally Benson , հունական , ես ուզում եմ կիսվել իմ հրաշալի վկայությունը, թե ինչպես եմ ես ստացել իմ նախկին lover իմ կյանքի վերադառնալ , ուզում եմ ասել, որ մարդկանց ամբողջ աշխարհում կա մի իսկական ուղղագրության caster օնլայն եւ հզոր եւ անկեղծ, Նրա անունը Dr Peter , նա օգնեց ինձ վերջերս համախմբվեին իմ հարաբերությունները իմ ընկերուհու հետ , ովքեր dumped ինձ , երբ ես կապվել Dr Peter , նա գցել հարցաթերթիկը հանգեցնել ինձ համար եւ իմ ընկերուհու, որը ասաց, որ ինքը չունի ոչինչ անել ինձ հետ , կրկին զանգահարեց ինձ եւ սկսեց աղերսում է ինձ : Մեկին, որը կարդալով այս հոդվածը, եւ կարիք ունի ցանկացած օգնություն Dr Peter կարող է նաեւ առաջարկել ցանկացած տեսակի օգնություն , ինչպես վերամիավորումն է ամուսնության եւ հարաբերությունների , բուժիչ բոլոր տեսակի հիվանդությունների, դատական ​​գործերի Հղիության տառ առ տառ ասել , Հոգեւոր պաշտպանության եւ շատ ավելի . շնորհակալ եմ մեկ անգամ եւս հրաշալի մարդուն օգնելու համար , ինձ բերել իմ նախկին lover ետ ինձ , շնորհակալություն , շնորհակալություն կրկին ու կրկին Dr Peter , Դուք կարող եք կապնվել նրան միջոցով էլեկտրոնային փոստով : dr.peter866@gmail.com~~HEAD=pobj կամ ուղարկել հաղորդագրություն ին WhatsApp + 2348116710273

    ОтветитьУдалить
  3. Ողջույն բոլորին
    Ամսաթիվ. Պարոն Percival Hess, մասնավոր վարկ պարտատեր

    դուք պետք է հիփոթեքային վարկ է գնել մի տուն, հող, մեքենա, կամ դուք ֆինանսապես ներքեւ.
    մենք տալիս ենք, որ վարկը ժամը 3% տոկոսադրույքով:
    դուք պետք է վարկ է սկսել բիզնես.
    ուղարկել մեզ էլեկտրոնային նամակ այսօր
    percivalhessfinance@yahoo.com կամ
    percivalhessloanfinance@gmail.com
    Նկատի ունենալ, որ միայն լուրջ մարդիկ կարող են ստանալ այս վարկի ստացումը մեզանից

    Մենք սպասում ենք Ձեր պատասխանը շուտով

    շնորհակալություն
    Percival Hess

    ОтветитьУдалить
  4. Հարգելի հաճախորդ փնտրողներ

    Դուք որեւէ ֆինանսական դժվարության մեջ եք: Ցանկանում եք սկսել ձեր սեփական բիզնեսը: Այս վարկային կազմակերպությունը ստեղծվել է աշխարհի բոլոր իրավապաշտպան կազմակերպությունների միջոցով `աղքատներին եւ կյանքի ֆինանսական դժվարություններ ունեցողներին օգնելու նպատակով: Եթե ցանկանում եք դիմել վարկ, ապա վերադարձեք մեզ մանրամասները ստորեւ էլ. Էլենանո0007@gmail.com

    Անունը:
    Վարկի գումարը պահանջվում է `
    Վարկի տեւողությունը `
    Բջջայինի համար:

    Շնորհակալություն եւ Աստված օրհնի
    Վստահությունը
    Ելենա

    ОтветитьУдалить
  5. Բարեւ

        Ձեզ անհրաժեշտ է հրատապ վարկ, ձեր ֆինանսական կարիքները լուծելու համար: Մենք առաջարկում ենք վարկեր `սկսած 2,000.00-ից մինչեւ 50,000,000.00, մենք հուսալի, հզոր, արագ եւ դինամիկ ենք, վարկի չեկով եւ առաջարկում ենք 100% երաշխիք արտասահմանյան վարկեր այս փոխանցման ժամանակահատվածում:

        Մենք նաեւ վարկ ենք տրամադրել բոլոր արժույթներով `3% տոկոսադրույքով բոլոր վարկերի համար: Եթե դուք հետաքրքրված եք մեզ հետ վերադառնալ մեզ այս էլփոստի միջոցով:

    Խնդրում ենք վերադառնալ մեզ, եթե հետաքրքրում է, easyloanfirm2020@gmail.com միջոցով


    Հարգանքով,
    Պարոն Դերեկ Դուգլաս
    easyloanfirm2020@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  6. Ես, պրն. Վիլսոն Գրեգ, բոլորիդ շնորհակալություն եմ հայտնում պարոն Ջոն Գուդմանը, որ ինձ ստացել է իմ վարկը GLOBAL CREDIT FIRM- ից, դուք կարող եք ստանալ նաեւ ձեր վարկը, որը հաջողությամբ վստահում է ինձ: Դուք հեշտությամբ կարող եք գումար վաստակել 12-ից 360 ամիս ժամկետով `2% տոկոսադրույքով եւ, հետեւաբար, ոչ գրավադրություն, հեշտ քայլեր, արագ ֆինանսավորում: Եթե դուք հետաքրքրված եք վարկի առաջարկով, դիմեք արագ եւ հարմարավետ վարկի վճարման օրինագծերի համար, կամ ֆինանսավորում եք փնտրում ձեր բիզնեսը ստեղծելու համար: դիմեք պարոն Ջոն Գուդմանը այսօր էլեկտրոնային փոստով `globalloanfirm051@gmail.com կամ Whats App Number +1 (845) 731 5341 Կապվեք նրան, որպեսզի իսկական վարկ ստանալու համար

    ОтветитьУдалить
  7. Շտապ փնտրելով վարկ: Ցանկանում եք լուծել ձեր օրինագծերը եւ ձեռք բերել Գույք (Ներդրումային վարկեր) / Շենքի վարկեր: Ես կարող եմ երաշխավորել Ձեզ 24 ժամվա վարկի հաստատում `2 տոկոսով: Մենք համաշխարհային դասի ներդրումային ընկերություն ենք առաջարկում բոլոր տեսակի ֆինանսական ծառայություններ` ճկուն մարման պայմաններով եւ ժամանակին փակման ժամանակացույցով: Լրացուցիչ տեղեկությունների համար դիմեք մեզ էլեկտրոնային փոստով: Email: davidpetersonloanfirm1@outlook.com

    ОтветитьУдалить
  8. Մենք մասնագիտանում ենք ֆինանսական ծառայություններից `առաջարկելով տեղական / միջազգային վարկեր, անհատների համար ապահովված եւ անապահով փոխառության տարբերակներ ապահովող եւ համագործակցող մարմիններ` շատ մրցունակ վարկի տոկոսադրույքներով եւ ճկուն պայմաններով `ցանկացած ֆինանսական հանգամանքների բավարարման համար: Կարեւոր չէ, թե արդյոք ունեք վատ վարկային հաշիվ, մենք կարող ենք դեռեւս արագ կանխիկացնել անսպասելի Կապի համար արագ եւ մատչելի վարկեր `բավարարելու բոլոր բյուջեները եւ պահանջները socialfinancelimited11@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  9. Բարեւ, իմ անունն է Սամուել Թուդը եւ ես ապրում եմ Չիկագոյում եւ այստեղ եմ
    մարդիկ իմ վկայության մասին, թե ինչպես ես ստացել եմ իմ վարկը: 3 եւ կես տարի
    Ես փնտրում եմ իրավական վարկի վարկատուին, որը խարդախություն չէ
    Իմ որոնումն ընկել է լքված scammers- ի ձեռքին
    իմ գումարով, այնպես որ մի օր ես գնացի հանդիպելու ընկերոջ հետ, որը մենք քննարկում էինք
    Ապա ես նրան պատմեցի վարկային վարկատուի որոնման իմ փորձը, եւ նա ինձ ասաց
    Ես նրան վաղուց եմ տեղեկացրել, ուստի նա ինձ ուղարկեց այս վարկային կազմակերպությունը
    որ ինձ տվեց 2% վարկ, եւ նրանք տվեցին ինձ, քանի որ ես արեցի
    քվեարկեմ, որ ես իմ վկայությունը կներկայացնեմ նրանց, ովքեր նաեւ ձգտում են
    իրավական վարկի վարկատու, այնպես որ, եթե դուք գիտեք, դուք փնտրում եք իրավական վարկ
    վարկատուը կարող է դիմել orlandoloanfirm@gmail.com: GOD BLESS
    ORLANDOLOANFIRM մենք գնում ենք

    Email: jamesben614@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  10. Բարի գալուստ,

    Արդյոք դուք ունեք շտապ անհրաժեշտություն բիզնես վարկի կամ վճարման օրվանից 3 տոկոսով: Մենք տալիս ենք վարկի առանձին եւ համագործակցող մարմիններ, սկսած $ 5,000-ից $ 20 մլն-ից մինչեւ 1-ից մինչեւ 30 տարվա առավելագույն ժամկետ, եթե այո, մեզ հետ էլեկտրոնային փոստով (gkfinance01@gmail.com)

    Խնդրում ենք վերադառնալ մեզ, եթե հետաքրքրված եք gkfinance01@gmail.com միջոցով

    Հարգանքով,
    Դեմետրիոս Դանիել
     
    3% վարկի առաջարկ

    ОтветитьУдалить
  11. Բարեւ
    Սա տեղեկացնում է հասարակությանը, որ Հռոմի կաթոլիկ քրիստոնեական կազմակերպությունը ֆինանսական օգնություն է ցուցաբերում օգնության կարիք ունեցողներին օգնելու համար, ինչպիսիք են ֆինանսական աջակցությունը: Այսպիսով, եթե դուք գնում եք ֆինանսական դժվարություններ, կամ դուք որեւէ ֆինանսական խնդրի մեջ եք, եւ դուք պետք է միջոցներ սկսեք ձեր բիզնեսը սկսելու համար, կամ դուք պետք է վճարեք ձեր օրինագծերը, ձեր կարճաժամկետ եւ ցածր տեւողությամբ, ցածր տոկոսադրույքով 2% զեղչ անհատների եւ ընկերությունների համար: խնդրում ենք կապվել մեզ հետ այսօր էլ. Փոստի հասցեով (romancatholic19@gmail.com) Աստվածաշունչն ասում է (Ղուկաս 11.10). ով փնտրում է գտնում; եւ ով բախում է, դուռը բացվելու է: Այսպիսով, մի կարոտեք այս հնարավորությունը, քանի որ Հիսուսը նույնն է երեկ, այսօր եւ ընդմիշտ: Խնդրում ենք սա լրջորեն մտածված եւ Աստծուց վախենալով մարդկանց: Ստացեք մեր անկեղծ շնորհավորանքները հռոմեական կաթոլիկ քրիստոնեական կազմակերպության կողմից, այսօր մեզ հետ այս նամակով (romancatholic19@gmail.com)

    ОтветитьУдалить
  12. Բարեւ, ես կանչում եմ JOSE DEXTER- ը, ես կցանկանայի շնորհակալություն հայտնել այս մեծ բժիշկ Բաբուիին, չորս տարի առաջ իմ կյանքում կատարածի համար, եւ ես եւ կինս ընկել էինք, եւ նա թողեց առանց ինձ, երբ ես գիտեի, իմ երկու զավակները, ես իսկապես ցնցված էի, որ գնացի ոստիկանություն `կնոջս մասին, որ իմ երեխան չափազանց թանկ էր, որպեսզի նա նայում ու նայում էր դեռ չեմ գտնում նրան, ես իսկապես հիվանդ էի, եւ ես չէի կարող ապրել առանց դրա: իսկապես բացակայում էի իմ երեխային Ես իսկապես զայրացած էի դրա համար, քանի որ ես չեմ կարողանում վերահսկել իմ մնացորդային զայրույթը երկու անգամ կոտրված, ես դարձա թմրամոլ եւ փոս acohol իմ իրավիճակի պատճառով իմ կինը թողել է ինձ լավ 4years, ցավոք, իմ ընկերը ասել է առցանց magic կարիերան կոչվում է Dr.Chamberc եւ ինձ ասաց, որ դիմել նրան, որպեսզի օգնի ինձ վերադարձնել կինս, նախ իմացա, որ նա ինձ կատակում է, մինչեւ որ նկատեցի, որ դա լուրջ էր, ուստի ես որոշեցի կապ հաստատել, չկարողացա հավատալ իմ աչքերին Dr.Chamberc ինձ ասաց, որ չվախենաք, որ իմ երեխաները հետ կվերադառնան անվտանգ 12 ժամվա ընթացքում: Իմ կախարդը ձգեցուց հետո նա զանգահարեց ինձ եւ ասաց, որ ստիպված չեմ եղել անհանգստանալ, որ կինս գալիս է, երբ հեռախոսը խոսում է ինձ հետ, ցավոք, իմ կինը վերադարձավ ինձ իմ երեխաների հետ, իսկապես երջանիկ էր, իմ կյանքի ամենաերջանիկ օրը, այնպես որ ես որոշեցի կիսել իմ վկայությունը անունը, նրա կախարդական աշխատանքները, որպես կայծակ, մեծ շնորհակալություն Dr.Chamberc շնորհիվ իմ կին բերելու համար: Խնդրում եմ, եթե խնդիրներ ունեք, խնդրում ենք դիմել նրան, քանի որ նա կարող է օգնել ձեզ լուծել ձեր խնդիրները: էլ. փոստով `chamberc564@yahoo.com
    ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՏԿԱՑՎԵԼ ԵՆ
    (1) Եթե ուզում եք ձեր նախկին ետ.
    (2) եթե դուք միշտ ունեք վատ երազներ:
    (3) Ցանկանում եք առաջադրվել ձեր գրասենյակում:
    (4) Ցանկանում եք կանանց / տղամարդկանց վազել ձեզանից հետո:
    5) Եթե ուզում եք երեխա:
    (6) Ցանկանում եք լինել հարուստ:
    (7) Ցանկանում եք, որ ձեր ամուսինը պարտավորված լինի:
    ընդմիշտ դու:
    8) Եթե ֆինանսական օգնության կարիք ունեք:
    (9) Բուսական խնամք:
    խնդրում ենք դիմել Dr.Chamberc- ին իր էլեկտրոնային փոստի միջոցով, chamberc564@yahoo.com ամբողջական լուծման համար

    ОтветитьУдалить
  13. ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՎՈՂ ՀԱՏՈՒԿ ՎԱՐԿԻ ԱՌԱՋԱՐԿԸ ԿԻՐԱՌՈՒՄ ԵՆ.

    Լավ օր,

    Հարգելի Վարկային Փնտրող, Ողջույններ ՀՀՇ-ից: MARGARET ՎԱՐԿԱՅԻՆ ՖԻՐՄԱ.
     Մենք հավաստագրեցինք վարկի վարկատուին, որը վարկ է առաջարկում այն ​​մարդկանց, ովքեր գտնվում են
    վարկերի կարիք, մենք տալիս ենք վարկեր նախագծի, բիզնեսի, հարկերի, օրինագծերի,
    եւ շատ այլ պատճառներ: Մենք աշխատում ենք 2% տոկոսադրույքով
    ավելի շատ վարկ ստանալու համար ձեռք բերելու համար, այնպես որ Ձեզ անհրաժեշտ է
    վարկ Դուք պարտք եք: Ցանկանում եք սկսել բիզնես եւ կարիք
    փող Ինչ-ինչ պատճառներով վարկեր կամ ֆինանսավորում եք պահանջում: Ձեր օգնությունը
    վերջապես, այստեղ, քանի որ բոլորի համար վարկեր ենք տրամադրում էժան եւ
    մատչելի տոկոսադրույքը ընդամենը 2%, եթե հետաքրքրված եք
    կապվեք մեզ հետ այսօր
    : (margaretloans10@gmail.com)
    եւ ստացեք ձեր վարկը այսօր: Մեր ծառայությունների մասին լրացուցիչ տեղեկությունների համար խնդրում ենք մեզ
    գիտեք անհրաժեշտ վարկի գումարը եւ վարկի տեւողությունը:

    մենք տալիս ենք հետեւյալը.


    * Անհատական ​​վարկեր (ապահով եւ անապահով)
    * Բիզնես վարկեր (ապահով եւ անապահով)
    * Համախմբման վարկը եւ շատ ավելին:

    Մենք վավերացված, վստահելի, հուսալի, արդյունավետ, արագ եւ դինամիկ:
    Եթե ​​հետաքրքրված եք, խնդրում ենք դիմել մեզ հետեւյալ հասցեով.
    margaretloans10@gmail.com


    Հաջողություն,
    Բաժանորդների սպասարկման կենտրոն.
    MARGARET ՎԱՐԿԱՅԻՆ ՖԻՐՄԱ

    ОтветитьУдалить
  14. Միշել Էնդի Վարկային ընկերությունը հանդիսանում է վարկավորման առաջատարը աշխարհում, անկախ նրանից, թե ինչ է ձեր ֆինանսական վիճակը, մենք կարող ենք օգնել ձեզ ստանալ ձեր սեփական դրամական միջոցները: Մենք տրամադրում ենք վարկեր պարտքի համախմբման, տնային նորոգման, անապահով վարկեր, վատ վարկերի վարկեր, բիզնես վարկեր, անհատական վարկեր, ուսանողական վարկեր, ավտոմատ վարկեր, կրեդիտային քարտի պարտքի կրճատում, անշարժ գույք եւ հիփոթեք `1-2% տոկոսադրույքով: Մեր (24) ժամյա օնլայն վարկն արագ եւ հեշտ է իրականացնել: Սա 100% երաշխավորված է եւ անվտանգ:
    ավելի շատ detials դիմել վիզայի emial (michelle.andyloanfirm@gmail.com)

    ОтветитьУдалить
  15. Ողջունում ենք պարտատոմսերի փոխանցում


    Ձեզ անհրաժեշտ է հարմար եւ ուղղակի վարկ:
    առանց թաքնված վճարումների
    Մենք առաջարկում ենք արտակարգ իրավիճակային վարկ 1000-ից մինչեւ 20,000,000 եվրո / դոլար / POUNDS- ից շատ ցածր
    3 տոկոս տոկոսադրույքով, մենք գտնվում ենք վարկավորման լայն շրջանակում եւ մեր տարածքում
    Գիտելիքը ամբողջ աշխարհում ֆինանսական ծառայություններ մատուցելը:
    Մենք վարկ ենք տրամադրում նրանց, ովքեր 1-ին ֆինանսական օգնության կարիք ունեն
    20 տարի, մենք մասնագիտանում ենք
    Բ) իրական ֆինանսավորում
    Բ) ներդրող անշարժ գույք,
    Բ) շինարարական վարկեր,
    Բ) բիզնես սկսնակ վարկեր,
    Բ) հիփոթեքային վարկեր
    Բ) սպառողական վարկեր,
    Բ) FHA վարկեր,
    Բ) անձնական վարկեր,
    Բ) ավտովարկեր եւ այլն
    եւ այլն: Եթե Ձեզ անհրաժեշտ է վարկ կամ ֆինանսական օգնություն, կապվեք մեզ հետ

    էլ.փոստ (lendingtreegroupinc@gmail.com)

    էլ.փոստ (lending-tree@outlook.com)

    whatsapp: +1 213 419 2419

    ОтветитьУдалить
  16. Իմ անունը Փոլ Սմիթ է, ես շատ կցանկանայի վկայություն տալ այս ֆորումի բոլոր մարդկանց, քանի որ երբեք չէի մտածում, որ կվերադառնամ իմ հոբբին, քանի որ ինձ համար այնքան բան է նշանակում: Աղջիկը, որի հետ ես ուզում էի ամուսնանալ, ինձ թողեց 4 շաբաթ մեր հարսանիքին մեկ այլ տղամարդու համար, երբ ես զանգեցի նրան, որ նա երբեք չի պատասխանում իմ զանգերին, և նաև ջնջեց ինձ Facebook- ում: Երբ ես գնացի նրա աշխատավայր, նա արդեն ես ասացի նրա մենեջերին և նրա աշխատասենյակում գտնվող բոլորին, որ նա երբեք չի ցանկացել նորից տեսնել ինձ: Այս ամենի արդյունքում ես կորցրեցի աշխատանքս ընկճվածության և տխրության պատճառով, իմ կյանքը վեր ու վար շրջեցի, և ամեն ինչ փոխվեց դեպի վատը: Ես փորձեցի այն ամենը, ինչը ես չէի կարողանա հետ կանգնել, քանի որ այն սիրո պատճառով էի, որ ես ունեի նրա համար, բայց բոլորը չիրականացան, մինչև որ ես Ասիայի ճանապարհորդությանս մեկ տղամարդու հետ հանդիպեցի որոշ բիզնեսի հնարավորությունների, նրա անունն է պրոֆեսոր Պելար, որին ես մի քանի տարի բուժքրոջ էի դրել ետ Նա կարծես հաճելի տղա էր, ուստի ես բացեցի և նրան ասացի իմ խնդիրը և այն ամենը, ինչ ես անցել էի ՝ փորձելով վերականգնել իմ կյանքի սերը և ինչպես կորցրեցի աշխատանքը: նա ասաց ինձ, որ նա կօգնի ինձ, և չնայած թվում էր, որ անհնար էր, որ ես հավատամ մի քիչ, բայց շնորհիվ այն հուսահատության, որը բնակվում էր իմ հոգում: Նա երդվեց, որ կօգնի ինձ և համոզում էր ինձ ՝ ասելով, թե ինչն է պատճառը իմ ընկերուհուն Ինձ թողեց իմ կյանքի որոշ գաղտնի գաղտնիքները: Ես զարմացա, երբ լսեցի նրանից: Նա ասաց, որ ինձ համար կախարդ է նետելու, և արդյունքը կտեսնեմ առաջիկա մի քանի օրերի ընթացքում: Հաջորդ օրը ես վերադարձա ԱՄՆ, ես զանգեցի նրան, երբ ես տուն հասա, և նա ասաց, որ նա գնել է լրագրությունների համար անհրաժեշտ բոլոր նյութերը և զբաղված է նրանց ձուլելով, նա ասաց, որ ես առաջիկա 2 օրվա ընթացքում կտեսնեմ դրական արդյունքներ: Հինգշաբթի կեսօրին ժամացույցի ժամացույցի նման, իմ հոբբին զանգահարեց ինձ հենց 12: 35-ին ներողություն խնդրելով իր արածի համար, ասաց, որ ինքը երբեք չգիտի, թե ինչ է անում, և իր հանկարծակի պահվածքը միտումնավոր չէր և խոստացավ այլևս չանել դա, եթե ես պարզապես ընդունեի նրա մեջքին: Ես խոստանում եմ ձեզ, որ դա նման էր մեկ երազի `լսել նրանից: Երբ մենք ավարտեցինք զանգը, ես զանգեցի տղամարդուն և ասացի, որ կինս զանգել է, բայց նա ասաց, որ դեռ ոչինչ չեմ տեսել,
    Նա ասաց, որ ես 2 օրից կվերադառնամ աշխատանքս, և այդ շաբաթ օրը, շատ սպասված, նրանք ինձ զանգահարեցին իմ նախկին գրասենյակում, որ ուզում են, որ ես երկուշաբթի օրը վերսկսեմ աշխատանքը, և որ նրանք պետք է փոխհատուցեն ինձ այդ ժամանակի վատնված լինելու համար: տանը ծախսել է `ոչինչ չանելով: Իմ կյանքը վերադառնում է վիճակում, ես աշխատանքս հետ եմ վերադարձել, և իմ կնոջը հետ եմ վերադարձրել, որն, ի դեպ, ես երջանիկորեն ամուսնացած եմ մինչ օրս երեխաների հետ: Ինձ համար այս մարդը իսկապես հզոր է, եթե մենք միայն ավելի շատ մարդ ունենայինք, որ նա աշխարհում լիներ, իսկապես ավելի լավ տեղ կլիներ: Նա նաև օգնել է իմ ընկերներից ոմանց լուծել իրենց անձնական շատ խնդիրներ, որոնք նրանց թողել են երջանիկ և երջանիկ կյանքից: Ուղարկեք սա ֆորումում բոլոր նրանց համար, ովքեր հետաքրքրված են օգնության համար կապվելու տղամարդու հետ: Դուք կարող եք նրան հաղորդագրություն ուղարկել drpellar@gmail.com էլ. Փոստով
    Ես չեմ կարող տալ նրա համարը, քանի որ նա ասաց, որ չի ցանկանում լինել այդքան շատ մարդկանց կողմից անհանգստացած, բայց նա ասում է, որ իր էլ. Նամակը իրեն հասնելու հաստատ միջոց էր և կկարողանա պատասխանել բոլոր էլ. Հուսով եմ, որ նա կօգնի ձեզ դուրս …… Հավատ և հաջողություն ունեցեք: կապվեք պրոֆեսոր Պելլարի հետ իր էլ. փոստի միջոցով; drpellar@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  17. Իմ անունը Փոլ Սմիթ է, ես շատ կցանկանայի վկայություն տալ այս ֆորումի բոլոր մարդկանց, քանի որ երբեք չէի մտածում, որ կվերադառնամ իմ հոբբին, քանի որ ինձ համար այնքան բան է նշանակում: Աղջիկը, որի հետ ես ուզում էի ամուսնանալ, ինձ թողեց 4 շաբաթ մեր հարսանիքին մեկ այլ տղամարդու համար, երբ ես զանգեցի նրան, որ նա երբեք չի պատասխանում իմ զանգերին, և նաև ջնջեց ինձ Facebook- ում: Երբ ես գնացի նրա աշխատավայր, նա արդեն ես ասացի նրա մենեջերին և նրա աշխատասենյակում գտնվող բոլորին, որ նա երբեք չի ցանկացել նորից տեսնել ինձ: Այս ամենի արդյունքում ես կորցրեցի աշխատանքս ընկճվածության և տխրության պատճառով, իմ կյանքը վեր ու վար շրջեցի, և ամեն ինչ փոխվեց դեպի վատը: Ես փորձեցի այն ամենը, ինչը ես չէի կարողանա հետ կանգնել, քանի որ այն սիրո պատճառով էի, որ ես ունեի նրա համար, բայց բոլորը չիրականացան, մինչև որ ես Ասիայի ճանապարհորդությանս մեկ տղամարդու հետ հանդիպեցի որոշ բիզնեսի հնարավորությունների, նրա անունն է պրոֆեսոր Պելար, որին ես մի քանի տարի բուժքրոջ էի դրել ետ Նա կարծես հաճելի տղա էր, ուստի ես բացեցի և նրան ասացի իմ խնդիրը և այն ամենը, ինչ ես անցել էի ՝ փորձելով վերականգնել իմ կյանքի սերը և ինչպես կորցրեցի աշխատանքը: նա ասաց ինձ, որ նա կօգնի ինձ, և չնայած թվում էր, որ անհնար էր, որ ես հավատամ մի քիչ, բայց շնորհիվ այն հուսահատության, որը բնակվում էր իմ հոգում: Նա երդվեց, որ կօգնի ինձ և համոզում էր ինձ ՝ ասելով, թե ինչն է պատճառը իմ ընկերուհուն Ինձ թողեց իմ կյանքի որոշ գաղտնի գաղտնիքները: Ես զարմացա, երբ լսեցի նրանից: Նա ասաց, որ ինձ համար կախարդ է նետելու, և արդյունքը կտեսնեմ առաջիկա մի քանի օրերի ընթացքում: Հաջորդ օրը ես վերադարձա ԱՄՆ, ես զանգեցի նրան, երբ ես տուն հասա, և նա ասաց, որ նա գնել է լրագրությունների համար անհրաժեշտ բոլոր նյութերը և զբաղված է նրանց ձուլելով, նա ասաց, որ ես առաջիկա 2 օրվա ընթացքում կտեսնեմ դրական արդյունքներ: Հինգշաբթի կեսօրին ժամացույցի ժամացույցի նման, իմ հոբբին զանգահարեց ինձ հենց 12: 35-ին ներողություն խնդրելով իր արածի համար, ասաց, որ ինքը երբեք չգիտի, թե ինչ է անում, և իր հանկարծակի պահվածքը միտումնավոր չէր և խոստացավ այլևս չանել դա, եթե ես պարզապես ընդունեի նրա մեջքին: Ես խոստանում եմ ձեզ, որ դա նման էր մեկ երազի `լսել նրանից: Երբ մենք ավարտեցինք զանգը, ես զանգեցի տղամարդուն և ասացի, որ կինս զանգել է, բայց նա ասաց, որ դեռ ոչինչ չեմ տեսել,
    Նա ասաց, որ ես 2 օրից կվերադառնամ աշխատանքս, և այդ շաբաթ օրը, շատ սպասված, նրանք ինձ զանգահարեցին իմ նախկին գրասենյակում, որ ուզում են, որ ես երկուշաբթի օրը վերսկսեմ աշխատանքը, և որ նրանք պետք է փոխհատուցեն ինձ այդ ժամանակի վատնված լինելու համար: տանը ծախսել է `ոչինչ չանելով: Իմ կյանքը վերադառնում է վիճակում, ես աշխատանքս հետ եմ վերադարձել, և իմ կնոջը հետ եմ վերադարձրել, որն, ի դեպ, ես երջանիկորեն ամուսնացած եմ մինչ օրս երեխաների հետ: Ինձ համար այս մարդը իսկապես հզոր է, եթե մենք միայն ավելի շատ մարդ ունենայինք, որ նա աշխարհում լիներ, իսկապես ավելի լավ տեղ կլիներ: Նա նաև օգնել է իմ ընկերներից ոմանց լուծել իրենց անձնական շատ խնդիրներ, որոնք նրանց թողել են երջանիկ և երջանիկ կյանքից: Ուղարկեք սա ֆորումում բոլոր նրանց համար, ովքեր հետաքրքրված են օգնության համար կապվելու տղամարդու հետ: Դուք կարող եք նրան հաղորդագրություն ուղարկել drpellar@gmail.com էլ. Փոստով
    Ես չեմ կարող տալ նրա համարը, քանի որ նա ասաց, որ չի ցանկանում լինել այդքան շատ մարդկանց կողմից անհանգստացած, բայց նա ասում է, որ իր էլ. Նամակը իրեն հասնելու հաստատ միջոց էր և կկարողանա պատասխանել բոլոր էլ. Հուսով եմ, որ նա կօգնի ձեզ դուրս …… Հավատ և հաջողություն ունեցեք: կապվեք պրոֆեսոր Պելլարի հետ իր էլ. փոստի միջոցով; drpellar@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  18. Ֆինանսական ճգնաժամի մեջ եք, փող եք փնտրում ՝ ձեր սեփական բիզնեսը սկսելու կամ ձեր հաշիվները վճարելու համար:
    Ես իմը ստացել եմ Մայք Ֆիշերից: Իմ դատարկ բանկոմատ քարտը կարող է ամեն օր վերցնել 2000 դոլար: Ես այն ստացել եմ Նրանից անցած շաբաթ և այժմ ունեմ անվճար $ 14,000: Դատարկ բանկոմատը գումար է հանում ցանկացած բանկոմատից, և դրա վրա որևէ անուն չկա, դա հետքի չէ և այժմ ես փող ունեմ բիզնեսի համար և բավականաչափ գումար, որպեսզի ես և իմ ընտանիքը ապրեմ:

    Ձեռք բերեք ձեր դատարկ բանկոմատային վարկային քարտը `մատչելի գներով
    * Նրանք այս քարտերը վաճառում են բոլոր հաճախորդներին և հետաքրքրված գնորդներին ամբողջ աշխարհում, քարտը ունի ամեն օր դուրս գրման սահմանը 2000 $ 5000 $ և մինչև 50,000 ԱՄՆ դոլար ծախսերի սահմանափակում խանութներում և անսահմանափակ POS- ում: *

    * էլ.փոստ ՝ blankatm156@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  19. Ով այսօր կարդում է այս վկայությունը, պետք է նշի իմ և իմ ընտանիքի հետ, քանի որ ամեն ինչ սկսվեց որպես կատակ որոշ մարդկանց, իսկ մյուսներն ասում էին, որ դա անհնար է: Իմ անունը ALFRED PETTER է, և ես Կորեայից եմ, բայց կնոջս հետ մեկնում եմ ԱՄՆ Չիկագոյում: Ես ուրախությամբ ամուսնացած եմ երկու երեխաների և մի գեղեցիկ կնոջ հետ: Ընտանիքիս համար ահավոր ինչ-որ բան պատահեց, երբ նա կորցրեց աշխատանքը, և կինս հեռացավ տնից, քանի որ ես չէի կարողանում լավ հոգալ իմ և ընտանիքի կարիքների մասին: Ես ինը տարի եմ, ոչ մի կին չի կարող ինձ աջակցել, որպեսզի լավ հոգ տանի իմ երեխաների մասին: Ես փորձում եմ տեքստային հաղորդագրություն ուղարկել կնոջս, բայց նա ինձ խանգարեց խոսել նրա հետ, ես փորձում եմ խոսել նրա ընկերոջ և ընտանիքի անդամների հետ, բայց դեռ գիտեմ, որ որևէ մեկը կարող է ինձ օգնել, և ես ավելի ուշ դիմել եմ այդքան ընկերություններին: դեռ նրանք ինձ չէին կանչում այնքան ժամանակ, մինչև կգա հավատարիմ մի օր, որը ես երբեք չեմ մոռանա իմ կյանքում: երբ ես հանդիպեցի մի հին ընկերոջ, որի հետ ես բացատրեցի իմ բոլոր դժվարությունները, և նա ինձ ասաց մի մեծ մարդու մասին, որը կոչվում է Դոկտոր, Սանգո, ով օգնում է նրան լավ աշխատանք ունենալ Coca-Cola ընկերությունում, և նա ասաց ինձ, որ դա կախարդական հեգ է , բայց ես մարդ եմ, ով երբեք չի հավատում հմայքի մոգությանը, բայց վճռական է փորձել դրան, և դոկտոր, Սանգոն հրահանգեց ինձ և ասաց ինձ, թե ինչ պետք է անեմ հմայքի ճաշի երկու օրվա ընթացքում: Ես հետևում եմ բոլոր հրահանգներին և անում եմ այն, ինչ նա խնդրեց ինձ լավ անել: Բժիշկ, Սանգո համոզվեք, որ ամեն ինչ լավ է ընթանում, և կինս կրկին տեսնելու է ինձ, դոկտորից հետո, Sango հիանալի աշխատանք: Կինս ինձ զանգահարեց անհայտ համարով, և նա սկսեց ներողություն խնդրել, և նա ասաց ինձ, որ նա իսկապես կարոտում է ինձ, և մեր երեխաներն ու կինս վերադառնում են Home.and, և երկու օր հետո ՝ մի ընկերություն, որը ես իմ ID քարտը ուղարկում եմ բրենդինգի, հիմա ես ԱՄՆ-ում ընկերության ղեկավարն եմ: Ես խորհուրդ եմ տալիս, եթե ունեք որևէ խնդիր, հաղորդագրություն ուղարկեք Dr., Sango- ին այս էլ. Փոստով. Spellspecialistcaster937@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  20. Ով այսօր կարդում է այս վկայությունը, պետք է նշի իմ և իմ ընտանիքի հետ, քանի որ ամեն ինչ սկսվեց որպես կատակ որոշ մարդկանց, իսկ մյուսներն ասում էին, որ դա անհնար է: Իմ անունը ALFRED PETTER է, և ես Կորեայից եմ, բայց կնոջս հետ մեկնում եմ ԱՄՆ Չիկագոյում: Ես ուրախությամբ ամուսնացած եմ երկու երեխաների և մի գեղեցիկ կնոջ հետ: Ընտանիքիս համար ահավոր ինչ-որ բան պատահեց, երբ նա կորցրեց աշխատանքը, և կինս հեռացավ տնից, քանի որ ես չէի կարողանում լավ հոգալ իմ և ընտանիքի կարիքների մասին: Ես ինը տարի եմ, ոչ մի կին չի կարող ինձ աջակցել, որպեսզի լավ հոգ տանի իմ երեխաների մասին: Ես փորձում եմ տեքստային հաղորդագրություն ուղարկել կնոջս, բայց նա ինձ խանգարեց խոսել նրա հետ, ես փորձում եմ խոսել նրա ընկերոջ և ընտանիքի անդամների հետ, բայց դեռ գիտեմ, որ որևէ մեկը կարող է ինձ օգնել, և ես ավելի ուշ դիմել եմ այդքան ընկերություններին: դեռ նրանք ինձ չէին կանչում այնքան ժամանակ, մինչև կգա հավատարիմ մի օր, որը ես երբեք չեմ մոռանա իմ կյանքում: երբ ես հանդիպեցի մի հին ընկերոջ, որի հետ ես բացատրեցի իմ բոլոր դժվարությունները, և նա ինձ ասաց մի մեծ մարդու մասին, որը կոչվում է Դոկտոր, Սանգո, ով օգնում է նրան լավ աշխատանք ունենալ Coca-Cola ընկերությունում, և նա ասաց ինձ, որ դա կախարդական հեգ է , բայց ես մարդ եմ, ով երբեք չի հավատում հմայքի մոգությանը, բայց վճռական է փորձել դրան, և դոկտոր, Սանգոն հրահանգեց ինձ և ասաց ինձ, թե ինչ պետք է անեմ հմայքի ճաշի երկու օրվա ընթացքում: Ես հետևում եմ բոլոր հրահանգներին և անում եմ այն, ինչ նա խնդրեց ինձ լավ անել: Բժիշկ, Սանգո համոզվեք, որ ամեն ինչ լավ է ընթանում, և կինս կրկին տեսնելու է ինձ, դոկտորից հետո, Sango հիանալի աշխատանք: Կինս ինձ զանգահարեց անհայտ համարով, և նա սկսեց ներողություն խնդրել, և նա ասաց ինձ, որ նա իսկապես կարոտում է ինձ, և մեր երեխաներն ու կինս վերադառնում են Home.and, և երկու օր հետո ՝ մի ընկերություն, որը ես իմ ID քարտը ուղարկում եմ բրենդինգի, հիմա ես ԱՄՆ-ում ընկերության ղեկավարն եմ: Ես խորհուրդ եմ տալիս, եթե ունեք որևէ խնդիր, հաղորդագրություն ուղարկեք Dr., Sango- ին այս էլ. Փոստով. Spellspecialistcaster937@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  21. Ողջույններ ԱՆՎ ILԱՐ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ Պատվիրանից Միացյալ Նահանգներին և ամբողջ աշխարհին, սա բաց հնարավորություն է միանալու ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ Պատվիրակի եղբայրությանը, որտեղ կարող եք վերականգնել ձեր կորցրած երազանքները, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ կարող եք տեսնել առանց հարստության և երջանկության լույս: արյան ցանկացած զոհ: Եվ այս տարիների ընթացքում մենք ունենք աշխարհի առաջնորդներ ՝ ՄԻԼԻՈՆՆԵՐ, ԲԻԼԻՈՆՆԵՐ, ԳԻՏԱԺՈՂՈՎ, ՍՈՒՊԵՐՍՏԱՐՍ և կյանքի բոլոր գործեր, դուք ողջ աշխարհից ողջունվում եք ձեր ռասայի, կրոնի և էթնիկական պատկանելիության առումով ՝ Ողջունում ենք ձեզ փառքի և հարստության պատուհանը:
    Սիրով գրեք մեզ մեր անձնական փոստով ՝ greatilluminate99@gmail.com

    Ողջույններ TEMPLE ILLUMINATI UNITED STATES.666

    ОтветитьУдалить
  22. Բարև բոլորին այնտեղ, հուսով եմ, որ տղերքդ ամեն ինչ կարգին է ??? Իմ անունները տիկին Մելիսա Նիկոլա են, ես գալիս եմ Կանզասի նահանգից, մի քանի ամիս առաջ ինձ ներծծեցին վատ ֆինանսական իրավիճակի մեջ և շտապ վարկի կարիք ունեի, որպեսզի վճարեմ իմ հաշիվները և ոտքերս վերադառնայի ֆինանսապես, քանի որ իմ ներկայիս ֆինանսական իրավիճակի պատճառով իմ բանկը հրաժարվեց ինձ վարկ տալ, այնպես որ ինձ մնում էր ոչ մի այլ տարբերակ, քան չսպասարկվող վարկ որոնել առցանց, իմ հետազոտության ընթացքում ես խարդախության զոհ էի դարձել և ես կորցրել էի գրեթե $ 750, և ես ավելի մեծ դժվարությունների էի ենթարկվում, և ես համարյա տվեցի մինչև հույսս ստանալու վարկ ստանալու մասին, մինչև որ գտա առցանց գրառումը, գրառումը Շառլսթոնի նահանգի Ֆրենկի կողմից տարածված վկայությունն էր, որը վկայում է այն մասին, թե ինչպես է նա ստացել $ 50,000 Քեթի Ֆինանսական Ընկերությունից: էլ. փոստով. (kathyrichardfinance@hotmail.com) գրառմանը համակցված կապը, 350,000 ԱՄՆ դոլարի իմ անապահով վարկի հայցը հաստատվեց իմ խնդրանքից 72 ժամվա ընթացքում, և իմ վարկը վճարվեց իմ բանկային հաշվին `առանց որևէ բացթողման:

    Ես ուզում եմ խորին երախտագիտությունս հայտնել և նաև այն, որ այնտեղ գտնվող վարկի հայցողները խորհուրդ են տալիս շատ զգոն լինել, քանի որ այնտեղ կան բազմաթիվ խաբեբաներ, որոնց միակ նպատակը անմեղ վարկի հայցորդներին խաբելու միակ նպատակն է, այնպես որ դուք տղաներ պետք է զգույշ և զգոն լինեք .. նրանց համար ովքեր վարկի կարիք ունեն, ես առաջարկում եմ Kathy Finance Inc- ին, կարող եք կապվել ընկերության հետ էլեկտրոնային փոստով. (kathyrichardfinance@hotmail.com)

    Շնորհակալ եմ, որ կարդացի իմ վկայությունը, հաջողություն եմ մաղթում ձեզ:

    Ձեր,
    Մելիսա Նիկոլաս:

    ОтветитьУдалить
  23. Ողջույններ ԱՆՎ ILԱՐ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ Պատվիրանից Միացյալ Նահանգներին և ամբողջ աշխարհին, սա բաց հնարավորություն է միանալու ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ Պատվիրակի եղբայրությանը, որտեղ կարող եք վերականգնել ձեր կորցրած երազանքները, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ կարող եք տեսնել առանց հարստության և երջանկության լույս: արյան ցանկացած զոհ: Եվ այս տարիների ընթացքում մենք ունենք աշխարհի առաջնորդներ ՝ ՄԻԼԻՈՆՆԵՐ, ԲԻԼԻՈՆՆԵՐ, ԳԻՏԱԺՈՂՈՎ, ՍՈՒՊԵՐՍՏԱՐՍ և կյանքի բոլոր գործեր, դուք ողջ աշխարհից ողջունվում եք ձեր ռասայի, կրոնի և էթնիկական պատկանելիության առումով ՝ Ողջունում ենք ձեզ փառքի և հարստության պատուհանը:
    Սիրով գրեք մեզ մեր անձնական փոստով ՝ greatilluminate99@gmail.com

    Ողջույններ TEMPLE ILLUMINATI UNITED STATES.666

    ОтветитьУдалить
  24. Ողջույններ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ ՄԻՇՏ ԿԱՌԱՎԱՐՔԻ դեպի միասնական պետություն և ամբողջ աշխարհ, սա բաց հնարավորություն է միանալու Իլյումինատի եղբայրությանը, որտեղ կարող եք վերականգնել ձեր կորցրած երազանքները, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ կարող եք տեսնել հարստության և երջանկության լույսը առանց արյան որևէ զոհաբերության: Մենք ողջունում ենք բոլոր նոր անդամներին և ամսական օգուտները, քանի որ նրանք միանում են եղբայրությանը, ինչպես նաև իրենց ընտրության և գտնվելու վայրին `ներդրումներով և այստեղ է, որ աշխարհի առաջնորդները, սուպերսթարները, գիտնականը պատրաստված են ձեզ համար կյանքի այս հնարավորության հետ միասին: ձեզ հայտնի լինել ձեր ազգային պատկանելությամբ և ռասայից:

    Նշում. Սիրով կապվեք մեզ մեր անձնական փոստով ՝ greatilluminate99@gmail.com

    ՄԻԱ ILՅԱԼ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԾՐԱԳԻՐ

    ОтветитьУдалить
  25. Ողջույններ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ ՄԻՇՏ ԿԱՌԱՎԱՐՔԻ դեպի միասնական պետություն և ամբողջ աշխարհ, սա բաց հնարավորություն է միանալու Իլյումինատի եղբայրությանը, որտեղ կարող եք վերականգնել ձեր կորցրած երազանքները, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ կարող եք տեսնել հարստության և երջանկության լույսը առանց արյան որևէ զոհաբերության: Մենք ողջունում ենք բոլոր նոր անդամներին և ամսական օգուտները, քանի որ նրանք միանում են եղբայրությանը, ինչպես նաև իրենց ընտրության և գտնվելու վայրին `ներդրումներով և այստեղ է, որ աշխարհի առաջնորդները, սուպերսթարները, գիտնականը պատրաստված են ձեզ համար կյանքի այս հնարավորության հետ միասին: ձեզ հայտնի լինել ձեր ազգային պատկանելությամբ և ռասայից:

    Նշում. Սիրով կապվեք մեզ մեր անձնական փոստով ՝ greatilluminate99@gmail.com

    ՄԻԱ ILՅԱԼ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԾՐԱԳԻՐ

    ОтветитьУдалить
  26. Ողջույններ լուսավորության մեծ կարգից դեպի միասնական պետություն և ամբողջ աշխարհ, սա բաց հնարավորություն է միանալու Լուսավորության եղբայրությանը, որտեղ կարող եք վերականգնել ձեր կորցրած երազանքները, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ կարող եք տեսնել հարստության և երջանկության լույսը առանց որևէ արյան զոհաբերության: Եվ մենք վճարում ենք նաև 650,000 ԱՄՆ դոլարի գումար `բոլոր նոր անդամներին ողջունելու համար, քանի որ նրանք միանում են եղբայրությանը, ինչպես նաև իրենց ընտրության և գտնվելու վայրով ներդրումներով, իրենց կյանքի այս հնարավորության հետ միասին:

    ՆՇԱՆԱԿՎԱԾ ՆՎԻՐՎԱԾ ՆՈՐ ԱՆԴԱՄՆԵՐ, ՈՐՈՆ ԱՆՈՒՄ ԵՆ ԱՆՎԱՐ:
    1. 650,000 ԱՄՆ դոլարի դրամական պարգև:
    2. Նոր Sleek Dream CAR- ը ՝ $ 150,000 ԱՄՆ դոլար
    3. Ձեր նախընտրած երկրում գնված երազանքի տուն:
    Աշխարհի 5 լավագույնների հետ հանդիպումների մեկ ամիս:
    Առաջնորդներն ու աշխարհի 5 ամենակարևոր հայտնիները: Եթե ​​հետաքրքրված եք, դիմեք նախկին էլ. Փոստի հասցեով.
    greatilluminate99@gmail.com



    ՆՇՈՒՄ; այս Illuminati եղբայրությունը, որին կարող եք միանալ աշխարհի ցանկացած վայրից ՝ Հնդկաստանից, Թուրքիայից, Աֆրիկայից, Միացյալ Նահանգներից, Մալայզիայից, Դուբայից, Քուվեյթից, Միացյալ Թագավորությունից, Ավստրիայից, Գերմանիայից, Եվրոպայից: Ասիա, Ավստրալիա, Սինգապուր, Կանադա,
    և այլն


    Ողջույններ ԱՆԳԱՄ ԱՆՎԱՐ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

    ОтветитьУдалить
  27. Ողջույններ լուսավորության մեծ կարգից դեպի միասնական պետություն և ամբողջ աշխարհ, սա բաց հնարավորություն է միանալու Լուսավորության եղբայրությանը, որտեղ կարող եք վերականգնել ձեր կորցրած երազանքները, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ կարող եք տեսնել հարստության և երջանկության լույսը առանց որևէ արյան զոհաբերության: Եվ մենք վճարում ենք նաև 650,000 ԱՄՆ դոլարի գումար `բոլոր նոր անդամներին ողջունելու համար, քանի որ նրանք միանում են եղբայրությանը, ինչպես նաև իրենց ընտրության և գտնվելու վայրով ներդրումներով, իրենց կյանքի այս հնարավորության հետ միասին:

    ՆՇԱՆԱԿՎԱԾ ՆՎԻՐՎԱԾ ՆՈՐ ԱՆԴԱՄՆԵՐ, ՈՐՈՆ ԱՆՈՒՄ ԵՆ ԱՆՎԱՐ:
    1. 650,000 ԱՄՆ դոլարի դրամական պարգև:
    2. Նոր Sleek Dream CAR- ը ՝ $ 150,000 ԱՄՆ դոլար
    3. Ձեր նախընտրած երկրում գնված երազանքի տուն:
    Աշխարհի 5 լավագույնների հետ հանդիպումների մեկ ամիս:
    Առաջնորդներն ու աշխարհի 5 ամենակարևոր հայտնիները: Եթե ​​հետաքրքրված եք, դիմեք նախկին էլ. Փոստի հասցեով.
    greatilluminate99@gmail.com



    ՆՇՈՒՄ; այս Illuminati եղբայրությունը, որին կարող եք միանալ աշխարհի ցանկացած վայրից ՝ Հնդկաստանից, Թուրքիայից, Աֆրիկայից, Միացյալ Նահանգներից, Մալայզիայից, Դուբայից, Քուվեյթից, Միացյալ Թագավորությունից, Ավստրիայից, Գերմանիայից, Եվրոպայից: Ասիա, Ավստրալիա, Սինգապուր, Կանադա,
    և այլն


    Ողջույններ ԱՆԳԱՄ ԱՆՎԱՐ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

    ОтветитьУдалить
  28. կինս 2 տարի հիվանդացավ քաղցկեղի քաղցկեղով, ուստի ես պետք է անհանգստացնեի, և նա նույնպես անհանգստանում էր նրա առողջությամբ: մենք այցելեցինք շատ հիվանդանոցներ, ինչպես նաև անցանք քաղցկեղի բուժման թերապիա, բայց ոչինչ չի աշխատում: Նա նաև աշխատում էր նրա սննդակարգի վրա: այս քաղցկեղը նվազեցնելու համար, բայց ոչինչ չի աշխատում աշխատանքային բլոկում, ես բլոգի եմ հանդիպել, երբ տղամարդը շնորհակալություն է հայտնում այն ​​մասին, թե ինչպես է բժիշկ Շարաջան բուժում իր կնոջը Colorectal քաղցկեղից: Գույնի քաղցկեղը քաղցկեղ է, որը սկսվում է աղիքից կամ rectum- ից: նրա էլ. փոստի կոնտակտը sharajasid@gmail.com ես գրեցի նրան և ես ասացի, որ ինձ պետք է նրա օգնությունն ու օգնությունը: Դոկտոր Շարաջան կարողացավ ինձ լուծում տալ `բուժելու իմ կնոջը բուսական լուծույթով, և ես այն վեց ամսից հետո այն տվել եմ կնոջս և մի քանի փորձարկումներից հետո իմ կինը բուժվում է: մեծ շնորհակալություն Dr. sharaja- ին:
    sharajasid@gmail.com կամ

    Եթե ​​այնտեղ եք, անցեք սա
    Ստորև թվարկված խնդիրները նույնպես կատարյալ են
    (1) Doանկանում եք բուժել բոլոր տեսակի քաղցկեղը
    (2) youանկանում եք բուժել տիպի շաքարախտը
    (3) promotionանկանում եք խթանում:
    (4) Երեխա՞ն եք ուզում:
    (6) Doանկանու՞մ եք հարուստ լինել:
    (7) Doանկանու՞մ եք կապել ձեր ամուսնուն / կնոջը:
    քոն ընդմիշտ
    (8) Ֆինանսական աջակցության կարիք ունե՞ք:

    ОтветитьУдалить
  29. A true and powerful love writer looking to reclaim "I suggest you read my testimony"
    Thank you for what you did to me, Dr.Pellar! My wife terminated my divorce petition after I contacted you to help with the divorce. Now things are much better with me and my wife. As you said, the whole divorce process was canceled and the evil that caused my marriage was sent away and we are now happy together. I recommend Dr.Pellar to anyone with marriage/relationship issues. Here is his contact Email
    drpellar@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  30. Խնդրում ենք կարդալ և կապվել Dr. Դա Dr.Sango- ն է, եթե ձեզ հարկավոր է ուժեղ սիրո ուղղագիր ՝ խզված հարաբերությունը լուծելու համար:
    Երբ ես վեց ամիս հղի էի երկրորդ երեխայիս հետ, ես բաժանվեցի ամուսնուց: Քանի որ մեր երեխան հղիացավ, մենք տարաձայնության մեջ էինք և վիճում էինք, որ նա այլևս ոչ մի սեր կամ վստահություն չուներ նրա հանդեպ, ուստի նա բաժանվեց ինձանից: Եվ այս բոլոր սուլոցներով ես փորձեցի բոլոր տարբեր միջոցները վերականգնել այն, ինչպես նաև հայրենի երկրում փորձեցի մի քանի տարբեր կախարդական անիվներ, բայց դրանցից ոչ մեկը չկարողացավ վերադարձնել ինձ Jamesեյմսը: Միայն Dr.Sango- ն երաշխավորեց հրատապ հավաքածու 48 ժամ կախարդանքից և վստահեցրեց, որ ամուսինս նորից կլինի ինձ հետ: Ես գրում եմ շնորհակալություն և շնորհակալություն ՝ խոստումը պահելու և այն տունը բերելու ձեր տաղանդն ու մեծ ուժն օգտագործելու համար: Ուրախությամբ տեղեկացա, որ դու մասնագիտանում ես սիրահարների կապի մեջ: Շնորհակալ եմ, պարո՛ն, ինձ օգնելու համար իմ կյանքի ամենավատ ժամանակահատվածում, այդպիսի հիանալի կախարդական մագիստր լինելու և ինձ համար սիրո մոգություն տալու համար, որն ինձ այդքան ուրախություն պատճառեց ամուսնությանս ընթացքում: Ամուսինս վերադարձել է, և նա խոստացավ, որ այլևս չի հեռանա ինձանից: Եթե ​​կասկածում եք նրա հնարավորություններին, հավատացեք ինձ: Դուք պետք է կարողանաք: Դա վճարվում է այնպես, ինչպես դուք չէիք պատկերացնում: Եթե ​​այժմ ավելի ուժեղ եք, և ձեզ հարկավոր է սիրո ուժեղ և հրատապ սեր `սիրալիր կապված Dr.Sango- ի վերադարձը ներկայումս միակ պատասխանն է խզված հարաբերությունների կամ ամուսնության վերականգնման համար: դիմեք Dr.Sango- ին իր էլ. փոստով spellspialistcaster937@gmail.com կայքում

    ОтветитьУдалить
  31. իմ անունը Գաթել է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներից: Ես ուզում եմ կիսել իմ վկայությունը աշխարհին այն մասին, թե ինչպես ես վերադարձա իմ ընկերուհուն, իմ ընկերուհու անունը Մաչին է, մենք անցյալ վեց ամիս է, ինչ ժամադրվում ենք, և ես ամեն ինչ փորձեցի, որպեսզի համոզվեմ, որ նա լավ գոհ է ինձանից, բայց հանկարծ ուրիշը եկավ ինչ-որ տեղից և գրավում եմ իմ Մակիին հարստությամբ և շքեղ իրերով, և չնայած դրան, ես սիրում եմ նրան իմ օջախով և ես նրա համար ամեն ինչ գնել եմ, իրականում ես ամեն շաբաթ նրա դրամական միջոցներն էի տալիս, բայց չգիտեմ, թե ուրիշ ինչ է ուզում: այս հարաբերությունը:
    Պատմությունը կարճացնելու համար նա անցավ տարօրինակ տղամարդու հետ, և նա արգելափակեց ինձ բոլոր սոցիալական լրատվամիջոցներում, և ես այլևս չկարողացա կապ հաստատել նրա հետ և ես իմ հնարավոր բոլոր ջանքերը փորձեցի, որպեսզի նրան հետ բերեմ, բայց իմ բոլոր ջանքերն ապարդյուն էին: Ես ցավ էի զգում և իմ խնդիրը կիսում էի իմ լավագույն ընկերոջ հետ իմ աշխատանքի վայրում, և որ իմ ընկերը ինձ տալիս է բժիշկ Սանգոյի էլեկտրոնային փոստով տղամարդու էլ.փոստը, որը նրան օգնում է վաղուց, երբ այդ ընկերս խնդիր ունի: նրա կինը, նա կապ է հաստատել Dr.Sango- ի հետ, և նա ստիպված է եղել կարճ ժամանակահատվածում վերականգնվել իր կնոջը, և չնայած ես նախկինում չէի հավատում որևէ ուղղագրության իրերի, բայց ես փորձեցի և ես կապ ունեմ այդ հմայքը, որը կոչվում է Dr.Sango, և ես բացատրում եմ ամեն ինչ ՝ ակնարկով խոստացավ ինձ չհանգստանալ, որ նա պատրաստվում է ինձ օգնել վերականգնել իմ նախկին աղջկա կյանքը և ես հետևում եմ նրա բոլոր ցուցումներին, որ նա ստացել է ինձ ՝ ուղարկելով լուսանկար և տեղեկատվություն և այլն, իմ անակնկալներին ես պարզապես նկատեցի, որ իմ ընկերուհին սկսեց ինձ ավելացնել նորից նրա facebook- ը, whatapp- ը, badoo- ը, histgment- ը և երկրորդ օրը ինչ-որ մեկը սեղմում է իմ տան զանգը, և ես գնացի դուռը: Ես բացեցի դուռը, դա իմ ընկերուհին էր, նա սկսեց համբուրել ինձ համբույրով և նա աղաչեց ինձ ներողամտության համար և նա խոստացավ երբեք այլևս չլքել ինձ, և այժմ մենք սպասում ենք o ուր երրորդ երեխա:
    եթե հարաբերությունների որևէ խնդիր ունեք, դիմեք Dr.Sango- ին ՝ իր էլ. փոստով: Սա Dr.Sango spellspialistcaster937@gmail.com էլ-փոստն է

    ОтветитьУдалить
  32. իմ փեսացուն և ես ըմբոստացանք, և նա ասաց ինձ, որ նա այլևս չի հետաքրքրում հարաբերություններով և ուզում է, որ մենք խզենք հարաբերությունները, և մեր ամուսնությունը գալիս է, քանի որ ես նրան ասացի, որ ինքը փոխվել է և այլևս չի անում այն, ինչ իրեն սովորաբար դուր է գալիս զբոսնել զբոսայգիներով հրավիրիր ինձ դիտելու և մնացած ամեն ինչը, ինչը դարձնում է մեր հարաբերությունները հարմարավետ: Ես նրան խնդրեցի ներել ինձ, բայց նա խուլ էր իմ զանգերի համար և նույնիսկ դուրս եկավ տանից: Դա ինձ ստիպեց օգնություն խնդրել տարբեր աղբյուրներից: Ես զննում էի ցանցը, երբ տեսա մի տիկնոջ վկայությունը, որն ասում էր, որ դոկտոր Պելլար անունով մի կախարդ օգնում է նրան իր ընտանեկան խնդիրների հետ կապված, քանի որ նա փնտրում էր արգանդը և կարողանում էր հասկանալ, որ նա օգտագործում է ուղղագրությամբ: դոկտոր Պելլար կոչված դադարեցում, այժմ նա և իր ամուսինը ապրում են երջանիկորեն երբևէ: Ես կապվեցի գրողի հետ և իր էլեկտրոնային փոստի միջոցով գրեցի դոկտոր Պելլարին, որպեսզի իմ խնդիրը բացատրեմ նրան: Նա ինձ ասաց մի քանի բան, որ ես արեցի, և զարմանալու համար իմ փեսացուն `Johnոն, զանգահարեց ինձ, ներողություն խնդրեց և ասաց, որ ինքը երբեք չգիտի, թե ինչ է կատարվում նրա հետ: շնորհիվ Dr.pellar- ի, ես հիմա ամուսնացած եմ և սպասում եմ իմ առաջին երեխային: Եթե ​​ունեք հարաբերությունների հետ կապված խնդիր, որի օգնության համար անհրաժեշտ է, շտապ շտկման համար դիմեք այսօր Dr.pellar- ին: Սկզբում ես մտածեցի, որ կեղծ է, մինչև փորձեցի այն, և դա ինձ համար աշխատեց, և ես գիտեմ, որ դա նույնպես կաշխատի ձեզ համար: Դուք կարող եք հասնել ուղղագրության գրող Dr.pellar էլ. Drpellar@gmail.com էլ

    ОтветитьУдалить
  33. Ողջույններ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ ՄԻՇՏ ԿԱՌԱՎԱՐՔԻ to դեպի միասնական պետություն և ամբողջ աշխարհ, սա բաց հնարավորություն է միանալու Illuminati- ի եղբայրությանը, որտեղ կարող եք վերականգնել ձեր կորցրած երազանքները, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ կարող եք տեսնել հարստության և երջանկության լույսը առանց որևէ արյան զոհաբերության: Եվ մենք վճարում ենք նաև 650,000 ԱՄՆ դոլարի գումար `բոլոր նոր անդամներին ողջունելու համար, քանի որ նրանք միանում են եղբայրությանը, ինչպես նաև իրենց ընտրության և գտնվելու վայրի ներդրումներով, ինչպես նաև կյանքի այս հնարավորության համար, որպեսզի նրանց համար հայտնի լինի:

    ՆԱԽԱԳԾԵՐԸ ՆՇՈՒՄ ԵՆ ՆՈՐ ԱՆԴԱՄՆԵՐ, ՈՐՈՆ ԱՆՈՒՄ ԵՆ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ:
    1. 650,000 ԱՄՆ դոլարի դրամական պարգև:
    2. Նոր Sleek Dream CAR- ը ՝ $ 150,000 ԱՄՆ դոլար
    3. Ձեր նախընտրած երկրում գնված երազանքի տուն:
    Աշխարհի 5 լավագույնների հետ հանդիպումների մեկ ամիս:
    Առաջնորդներն ու աշխարհի 5 ամենակարևոր հայտնիները: Եթե ​​հետաքրքրված եք, դիմեք ձեր էլ. Փոստի նախորդ հասցեին ՝ greatilluminate99@gmail.com



    ՆՇՈՒՄ; այս Illuminati եղբայրությունը, որին կարող եք միանալ աշխարհի ցանկացած վայրից ՝ Հնդկաստանից, Թուրքիայից, Աֆրիկայից, Միացյալ Նահանգներից, Մալայզիայից,
    Դուբայ, Քուվեյթ, Միացյալ Թագավորություն, Ավստրիա, Գերմանիա, Եվրոպա: Ասիա, Ավստրալիա և այլն,


    Ողջույններ ԱՆԳԱՄ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ ՄԻԱՎՈՐՎԱԾ ՊԵՏԱԿԱՆՆԵՐ

    ОтветитьУдалить
  34. Սա իմ վկայությունն է գլխավոր Էլի Մարկսի լավ աշխատանքի մասին, ովքեր ինձ օգնում են: Ես Էն Էռնիսն եմ ԱՄՆ-ի հյուսիսային Կարոլինայից: այս հմայքի կաստերի օգնությամբ իմ ամուսինը, ով ինձ թողեց այս 3 տարիների ընթացքում, վերադարձավ, ես, ի վերջո, հանդիպեցի այս մարդուն բլոգի կայքում, տեղադրելով, որ մեկը օգնության համար հաճախորդ է, ես նրան բացատրեցի ամեն ինչ, և նա պատմեց ինձ ուղղագրության հմայքը, որի մասին նա իմացել էր, և նա ինձ տվեց իր Whatsapp- ը, որպեսզի գրեմ ուղղագրության կաստորին, որպեսզի պատմեմ նրան իմ խնդիրները: Ընդամենը 2 շաբաթվա ընթացքում ամուսինս վերադարձավ ինձ մոտ: Ես պարզապես ուզում եմ ասել, որ շնորհակալություն եմ հայտնում այս ճշմարիտ և անկեղծ ուղղագրության կաստերին, պարոն այն ամենը, ինչ ինձ ասացիր, կատարվել է և շնորհակալություն եմ հայտնում պարոն: Խնդրում եմ, ուզում եմ ասել բոլորին, ովքեր փնտրում են իրենց խնդրի որևէ լուծում, սիրով խորհրդակցել այս ուղղագրության կաստերի հետ, նա իրական է, նա հզոր է և ինչ էլ որ ասի ուղղագրության կաստորը, դա ինչ է լինելու, որովհետև այն ամենը, ինչ ինձ ասում էր ուղղագրության կաստորը: անցնել Դուք կարող եք սիրով կապվել նրա հետ ՝ whatsapp + 2349015088017, էլ. Փոստ ՝ markmonroy869@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  35. Ողջույններ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ ՄԻՇՏ ԿԱՌԱՎԱՐՔԻ դեպի միասնական պետություն և ամբողջ աշխարհ, սա բաց հնարավորություն է միանալու Իլյումինատի եղբայրությանը, որտեղ կարող եք վերականգնել ձեր կորցրած երազանքները, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ կարող եք տեսնել հարստության և երջանկության լույսը առանց որևէ արյան զոհաբերության: Եվ մենք վճարում ենք նաև 650,000 ԱՄՆ դոլարի գումար `բոլոր նոր անդամներին ողջունելու համար, քանի որ նրանք միանում են եղբայրությանը և նաև իրենց ընտրության և գտնվելու վայրի ներդրումներով, ինչպես նաև կյանքի այս հնարավորության համար, որպեսզի նրանց համար հայտնի լինի:

    ՆԱԽԱԳԾԵՐԸ ՆՇՈՒՄ ԵՆ ՆՈՐ ԱՆԴԱՄՆԵՐ, ՈՐՈՆ ԱՆՈՒՄ ԵՆ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ:
    1. 650,000 ԱՄՆ դոլարի դրամական պարգև:
    2. Նոր Sleek Dream CAR- ը ՝ $ 150,000 ԱՄՆ դոլար
    3. Ձեր նախընտրած երկրում գնված երազանքի տուն:
    Աշխարհի 5 լավագույնների հետ հանդիպումների մեկ ամիս:
    Առաջատարներն ու աշխարհի 5 ամենակարևոր հայտնիները: Եթե ​​հետաքրքրված եք, դիմեք ձեր էլ. Փոստի նախորդ հասցեին ՝ greatilluminate99@gmail.com



    ՆՇՈՒՄ; այս Illuminati եղբայրությունը, որին կարող եք միանալ աշխարհի ցանկացած վայրից ՝ Հնդկաստանից, Թուրքիայից, Աֆրիկայից, Միացյալ Նահանգներից, Մալայզիայից,
    Դուբայ, Քուվեյթ, Միացյալ Թագավորություն, Ավստրիա, Գերմանիա, Եվրոպա: Ասիա, Ավստրալիա և այլն,


    Ողջույններ ԱՆԳԱՄ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱՏԻ ՄԻԱՎՈՐՎԱԾ ՊԵՏԱԿԱՆՆԵՐ

    ОтветитьУдалить
  36. Դուք գործարար, քաղաքական գործիչ եք, երաժշտություն,
    ուսանող և ուզել
    լինել Կյանքում հարուստ, հզոր և հայտնի
    ուժի կարիք ունի
    հասնել իրենց երազանքներին: Դուք կարող եք հասնել դրանց
    երազներ ա
    Լուսավորչի անդամ: դրանով քո բոլորը
    երազներ և
    սրտի ցանկությունները, որոնք կարող են լիովին հասնել, եթե դու
    իսկապես ուզում եմ
    անդամ դառնալ անդամ երկրների մեծ անուններին
    Լուսավորիր, ուրեմն դու
    կարող է կապ հաստատել (illumenatirichtemple@gmail.com)
    Երկրներ ................. ............................. Պետություն:
    կամ
    զանգահարեք Miss Sarah- ին և կարող եք նաև har- ին ավելացնել Whats-app- ին +2348104857337 շնորհակալություն

    ОтветитьУдалить
  37. ՄԻԱ ILԵԼ ԻԼԼՈՒՄԻՆԱԹԻ ԱՅՍՏԵՂ, ԴԻՏԵՔ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՇԽԱՐՀԸ և ԸՆՏԱՆԻՔԸ: Դուք տղամարդ կամ գործարար կին եք, հովիվ, քաղաքական գործիչ, երաժիշտ, բժիշկ, ֆուտբոլիստ, ուսանող: Անկանու՞մ եք լինել հայտնի, հարուստ և հզոր: Այսօր միացեք Illuminati եղբայրությանը և թող ձեր երազանքները կատարվեն, այսօր անդամագրվեք և անմիջապես ստացեք ամսական $ 300,000 և $ 600,000: Դարձեք ձեր քաղաքի և աշխարհի ամենահարուստ, ամենահայտնի և ամենահզոր մարդը: Միացեք Illuminati եղբորը, որտեղ դուք պետք չէ արյուն կիսել հարստանալու համար: Կապվեք մեզ հետ այսօր `WhatsApp- ի միջոցով. 1 (513) 795 8209 էլ. Փոստով ՝ @ (illuminatib999@gmail.com)

    ОтветитьУдалить
  38. Իմ վկայությունը այն մասին, թե ինչպես ես դարձա Illuminati- ի անդամ: Ես ուզում եմ տեղեկացնել այն մարդկանց, ովքեր ցանկանում են միանալ մեծ լուսավորությանը, թե ինչպես ինձ օգնեցին մեծ լուսավոր անդամ: Նրա անունն է պարոն Ֆելիքս: Օգնելով ինձ վերականգնել իմ կյանքը մահվան փուլից: ազատվելուց հետո մոտ 5 տարի 6 ամիս: Illuminati- ի այդքան անդամների կողմից խաբվելուց հետո: Ես այդ տարիներին եղել եմ անհույս, ֆինանսական անկում: Բայց մի օր, երբ ես զննում էի ինտերնետը, ես հանդիպեցի Մեծ Լուսավորչի անդամի ՝ պարոն Ֆելիքսի գրառմանը, ասելով, որ դուք կարող եք լինել հանրաճանաչ, հարուստ և հաջողակ կյանքում ՝ լինելով մեծ իլյումինատի անդամ, ես անմիջապես կապվեցի և Ես նրան բացատրեցի ամեն ինչ, և նա ինձ խորհուրդ տվեց և օգնեց, և ես վճարում եմ այն ​​անդամակցության գրանցման ձևի համար, որը կօգտագործվի ինձ նախաձեռնելու համար, և ես նախաձեռնվել եմ մեծ իլյումինատի նոր աշխարհակարգում: Դրանից հետո նրանք ինձ տվեցին բոլոր ցուցումները և ասացին, որ բոլոր նոր անդամները պարգևատրվում են նախաձեռնումից հետո $ 1,000,000 ԱՄՆ դոլարի կանխիկ գումարով: Պարոն Ֆելիքսի օգնությամբ: Ինձ ամբողջությամբ նախաձեռնել էին որպես Լուսավորության լիիրավ անդամ: Եթե ​​նախկինում ձախողվել եք խաբեբայությունների մեջ, կամ սա ձեր առաջին անգամն է, որ ինչ-որ մեկը փնտրում եք, ով կօգնի ձեզ անդամակցել, իմ խորհուրդն է ձեզ համար պարոն Ֆելիքսին փորձել: Նա ձեր լավագույն հնարավորությունն է դառնալու այն, ինչ ցանկանում եք ձեր հետագա կյանքի համար, դիմեք նրա հետ էլ. Փոստի հասցե ՝ felixmorganilluminati@gmail.com կամ WhatsApp +2348056051569:

    ОтветитьУдалить
  39. Իմ անունը Աննա է Ավստրիայից, ես կապվեցի պարոն Սիմոն Ֆիննի Ֆինանսական օգնության ընկերության հետ `40 000,00 եվրո բիզնես վարկի գումար ստանալու համար: Այնուհետև ինձ ասացին իմ պահանջած վարկի գումարը հաստատելու քայլի մասին, նորից ռիսկի դիմելուց հետո, քանի որ ես այդքան հուսահատ էի հիմնելով բիզնես ՝ ամենամեծ զարմանս ինձ, վարկի գումարը 3 ժամվա ընթացքում մուտքագրվեց իմ բանկային հաշիվ ՝ առանց իմ վարկը ստանալու սթրեսի: Ես զարմացա, քանի որ ես նախ խաբեության զոհ էի: Եթե դուք հետաքրքրված եք վարկի որևէ գումարի ապահովագրմամբ և գտնվում եք ցանկացած երկրում, խորհուրդ կտամ կապվել պարոն Սիմոն Ֆինին էլ. Փոստով `simonfinnloan.inc@gmail.com կամ (+393512519268) միայն whatsapp- ով:

    ОтветитьУдалить
  40. Սա վկայություն է, որը ես կասեմ յուրաքանչյուրին լսելու համար: Ես ամուսնացած եմ չորս չորս տարի և ամուսնության հինգերորդ տարում մեկ այլ կին հմայություն ունեցավ իմ սիրեցյալին ինձանից խլելու համար, և ամուսինս թողեց ինձ և երեխաներին, և մենք երկու տարի տանջվեցինք, մինչև որ նկատի ունեի այն պաշտոնը, որտեղ սա մարդ DR WALE- ն ինչ -որ մեկին օգնել է, և ես որոշեցի նրա հետ նույնպես դիմել օգնության համար, որպեսզի նա կարողանա օգնել ինձ բերել ամուսնուս տուն և հավատացեք, որ ես պարզապես ուղարկում եմ իմ և իմ ամուսնու նկարը և մի քանի շաբաթ անց, ինչպես նա ինձ ասել է, Ես տեսա, որ մեքենա է մտնում տուն, և ահա ամուսինս է, նա եկել է ինձ և երեխաների մոտ, և այդ պատճառով ես ուրախ եմ, որ ձեզանից յուրաքանչյուրին նման իրավիճակում հանդիպեմ այս մարդու հետ և ձեր սիրեցյալին հետ կանչեմ: ձեր սեփականը Իր WhatsApp/Viber ՝ +2347054019402 ԿԱՄ էլ. հասցե ՝ drwalespellhome@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  41. Illuminati Եղբայրության պաշտոնական ուղերձն աշխարհին. Դուք գործարար կամ կին եք, նկարիչ, քաղաքական գործիչ, քարոզիչ, ուսանող և երաժիշտ, հայտնի և հզոր դառնալք, հայտնի, հզոր, ինչ հանգամանքներում էլ որ լինեք, այսօր միացեք Իլյումինատի եղբայրության պաշտամունքին հարստացեք, հենց որ անդամը դառնաք և չափով: փողի անվճար և տուն աշխարհի ցանկացած վայրում, որտեղ ցանկանում եք ապրել, և նույնիսկ 10 միլիոն դոլար վաստակել բիզնես սկսելու համար.

    ՆՊԱՍՏՆԵՐ ՆՈՐ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ, ՈՐ ՄԻԱՆՈՒՄ ԵՆ ILLUMINATI-ին:

    1. Դրամական մրցանակ՝ 100,000,000 ԱՄՆ դոլար

    2. 500,000.00 դոլար արժողությամբ խնամված նոր երազանքի մեքենա.

    3. Ձեր ընտրած գնված երազանքի տուն

    4. VIP սպասարկում աշխարհի բոլոր բնութագրում։


    Եթե ​​​​հետաքրքրված է, դիմեք ներկայացուցչին հիմա կամ զանգահարեք նրան WhatsApp-ով: +1 (757) 354-3107
    + Դուք պետք է լինեք առնվազն 25 տարեկան, որպեսզի կապվեք մեր գործընկերների հետ, եթե ուսանող եքԷլ.փոստ՝ litisociatyorder2013@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  42. Ինձ մի ընկերություն խաբել է իմ գումարը 65,000 դոլարով, և մի խումբ հետախույզներ օգնեցին ինձ վերադարձնել իմ գումարը, կարող եք փորձել նաև դրանք, եթե գումար եք կորցրել խաբեբաների պատճառով ( www. gfrexperts. com

    ОтветитьУдалить
  43. Իմ վկայությունը այն մասին, թե ինչպես ես դարձա Իլյումինատիի անդամ: Ես ուզում եմ իմանալ մարդկանց, ովքեր ցանկանում են միանալ մեծ Իլյումինատիին որպես Իլյումինատիի մեծ անդամ, ովքեր ցանկանում են, որ ես մեծ անդամ լինեմ: Նրա անունը լորդ Ֆելիքս Մորգան է։ Օգնիր ինձ կյանքիս վերադարձնել մահվան փուլից: Դուրս է գրվել մոտ 5 տարի վեց ամիս հետո։ Իլյումինատիի այդքան շատ անդամների կողմից դավաճանվելուց հետո: Տարիների ընթացքում ես անհույս էի և ֆինանսապես տեղում էի: Բայց մի օր համացանցը զննելու ժամանակ հանդիպեցի Իլյումինատի մեծ անդամ, լորդ Ֆելիքս Մորգանի գրառմանը և ասաց, որ եթե դու լինես Իլյումինատի մեծ անդամներից մեկը, կարող ես լինել հայտնի, հարուստ և հաջողակ կյանքում: Ես կապ հաստատեցի նրա հետ, և ես բացատրեցի նրան ամեն ինչ, և նա խորհուրդ տվեց օգտագործված գրանցումը, և ես վճարեցի մեծ անդամի համար, որպեսզի սկսեմ ինձ, և ես ընդունվեցի Իլյումինատիների համաշխարհային կարգ: Դրանից հետո նրանք ինձ տվեցին բոլոր ուղեցույցները և տեղեկացրեցին, որ նախաձեռնությունից հետո նոր անդամները կպարգևատրվեն $1,000,000 կանխիկ գումարով: Լորդ Ֆելիքս Մորգանի օգնությամբ։ Ես լիովին նախաձեռնվեցի որպես Իլյումինատիի լիիրավ անդամ: Եթե ​​ձեր խորհուրդն այն է, որ նախկինում խաբեբա եք փորձել կամ փորձում եք, ապա դա ինձ մնում է օգնել ձեզ միանալ, այնպես որ փորձեք Լորդ Մորգանին: Սա ձեր լավագույն հնարավորությունն է դառնալու այն, ինչ ցանկանում եք ձեր ապագա կյանքում: Կապվեք նրա հետ  WhatsApp +2348056051569 կամ էլփոստով` Illuminatiofficial565@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  44. Ես քիչ մնաց կյանքս խլեմ ամուսնուս պատճառով, ով լքեց ինձ և դադարեցրեց իմ զանգերը: Նա ասաց, որ ինձ այլևս չի սիրում, ես փորձեցի աղաչել նրան, բայց նա ինձ չի պատասխանի, քանի դեռ չենք կռվել և բաժանվել վեց ամիս, հետո ես հասկացա, որ չեմ կարող հեռանալ առանց նրա: Ես փորձեցի հնարավոր ամեն ինչ նրան վերադարձնելու համար, բայց չհաջողվեց: մինչև ես հանդիպեցի այս մարդուն, որը կոչվում էր DR WALE առցանց, ես կապվեցի նրա հետ և պատմեցի նրան այն ամենը, ինչ տեղի է ունեցել իմ և ամուսնուս միջև մինչև մեր բաժանվելը: Նա խնդրեց ինձ շատ չվախենալ, որ ամեն ինչ նորից լավ կլինի։ նա ինձ ասաց, որ վճարեմ այն իրերի համար, որոնք նա կօգտագործի ինձ համար սիրո հմայքը պատրաստելու համար, և ես վճարեցի և հետևեցի նրա տված բոլոր խորհուրդներին և հրահանգներին: Այն բանից հետո, երբ օգնեց ինձ կատարել սիրո կախարդանք, և ահա ամուսինս վերադարձավ մեկ շաբաթվա ընթացքում: Ինձ ներողամտություն խնդրելով, ես այնքան զարմացա, որ DR WALE-ի նման ուղղագրիչները դեռ գոյություն ունեն: Եթե այստեղ որևէ մեկը օգնության կարիք ունի, ամենայն անկեղծությամբ, այսօր կապվեք DR WALE-ի հետ WhatsApp/Viber-ի միջոցով՝ +2347054019402 կամ էլփոստով՝ drwalespellhome@gmail.com:
    իրոք, դու լավագույն Դոկտոր Ուեյլն ես, շնորհակալություն իմ տունը կրկին երջանիկ տուն դարձնելու համար: Ես երբեք չեմ կարող դադարել խոսել քո մասին պարոն: նա իսկապես հիանալի մարդ է, դուք կարող եք կապվել նրա հետ ցանկացած տեսակի խնդիրների լուծման համար
    (մեկ) վիճակախաղի ուղղագրություն
    (երկու) նախկին ետ
    (երեք) հղիանալ
    (չորս) բուժում ցանկացած տեսակի հիվանդության, հիվանդության և վարակի համար
    Եվ շատ ուրիշներ այսօր կապվում են այս մեծ մարդու հետ և ստանում ձերը
    Խնդիրները լուծված են 100%-ով

    ОтветитьУдалить
  45. Բարև բոլորին: Ես այստեղ եմ՝ խոսելու այն մասին, թե ինչպես ես և իմ ընտանիքը պաշտպանվեցինք չար կախարդից և հոգևոր հարձակումից, որը երկար տարիներ անհանգստացնում էր ինձ և իմ ընտանիքին: Այս կախարդը մեզ չի ստիպում գործընթացներ կատարել մեր ցանկացած գործի մեջ, մենք միշտ անհաջողության ենք մատնվում, միջնորդում ենք տունը: անհաջող ամուսնություն, կռիվներ և խնդիրներ ունենալ մեր շրջապատի մարդկանց հետ: Մեր ծնողների գործերը լավ չեն ընթանում. Մարդիկ ուղղակի ատում են մեր ընտանիքը։ Քույրս, որը ամուսնացած էր, միշտ բարդացել էր նրանով, որ ամուսինը ծեծում էր իրեն, երբ նրանք փոքր թյուրիմացություն ունեն, եղբայրս նույնպես բողոքում էր նույն բանի համար, որ ինքը և իր հետ միշտ կռվում են ցանկացած փոքր բանի համար, որ իրենց ամուսնության մեջ խաղաղություն չկա: Այս ամբողջ խնդիրը անհանգստացնում է իմ միտքը և ստիպում է մտածել նաև իմ կյանքի մասին: Այսպիսով, ես մի օր առցանց էի և փնտրում էի տեղեկատվություն: Այդպես հանդիպեցի DR WALE-ին` տեսնելով լավ ու հիանալի ակնարկներ նրա գործերի մասին: Ես դիմում եմ նրան և խոսում այն ​​ամենի մասին, ինչի հետ բախվում են իմ ընտանիքները: Այնտեղից նա ամեն ինչ ստուգեց ինձ համար, ասաց, թե ինչ պետք է վճարեմ, և ես վճարեցի ամեն ինչի համար: Այնտեղից ասաց, որ մի քանի օր ժամանակ տամ, որ ամեն ինչ լուծվի։ Երբ ես գրում եմ սա, վերջին տասը ամիսների ընթացքում, ես և իմ ընտանիքը ապրում ենք երջանիկ, ինչպես երբեք: Ծնողներիս գործն այլևս առանց որևէ բողոքի լավ է ընթանում, և եղբորս և քրոջս ամուսնությունն այժմ լավ է ընթանում։ Նրանց ամուսնությունների մեջ այլեւս կռիվ չկա։ DR WALE-ն օգնել է մեզ բուժել մեր տունը խանգարող հոգևոր չարիքը: Եթե ​​կարդում եք սա և օգնության կարիք ունեք, հավատացեք ինձ, Դոկտոր Ուելն այն մարդն է, ով երջանկություն կբերի ձեր կյանքում և տանը: Նրան կարող եք կապ հաստատել WhatsApp/Viber-ի միջոցով՝ +2347054019402 կամ էլփոստով՝ drwalespellhome@gmail.com

    ОтветитьУдалить
  46. Yes uzum yem shnorhakalut’yun haytnel bzhishk Gideonin ayn lav baneri hamar, voronk’ na arel e indz hamar, ch’nayats yes vstah ch’em, t’e sa lavaguyn forumn e im urakhut’yunn u yerjankut’yuny ts’uyts’ talu hamar ayn ameni hamar, inch’ na arel e indz hamar, yes ch’em karogh t’ak’ts’nel im yerjankut’yunn u urakhut’yuny: Hetevabar, yes petk’ e kisvem dranov mardkants’ het, im amusnut’yuny p’luzvets’ yerku tari arraj, yev yes p’vordzets’i amen inch’, inch’ karogh ei, bayts’ apardyun: Yes tesa mi grarrum yev vkayut’yun bzhishk Gideoni arats lav baneri masin, usti voroshets’i p’vordzel: Ch’nayats na misht zbaghvats mard er, yerb pataskhanum er im WhatsApp-i haghordagrut’yany, na indz mek shabat’ tvets’ im amusnut’yuny verakangnelu hamar, k’ani vor na asats’, vor im amusnut’yuny verakangnvel e, im amusiny veradardzav tun, neroghut’yun khndrelu, yev ayd zhamanakvanits’ yes yerjanik aprum yem amusnus het: Yes shat shnorhakal yem bzhishk Gideonin: Bzhishk Gideony lutsumner uni dzer unets’ats ts’ankats’ats khndri hamar: Kapvek’ nra het el. p’vostov, drgideon611@gmail.com kam WhatsApp, +2347042191323:

    ОтветитьУдалить