Ժողովուրդը՝ պետություն, պետությունը՝ ժողովուրդ. Ա

Հալալ հացը տեսակետներից չի տուժում: Հալալ հացի համը բերանով կամ բերանում «պարզելը» ևս տեսակետ է, բայց՝ թերի: Հազար պայման ունի՝ մինչև «հալալ» կոչվելը :
Առանցքը, որից արժեվորվում է այդ ֆունկցիան չոր, շատ նիհար, բայաց նման է մաթեմատիկայի մեջ տեղ գտած ձևակերպման կանոնին: У = кх ֆունկցիայի գրաֆիկը որոշակիորենշոշափում է «հալալ հացի» էությունը «К»՝ որպես գարծակից, հաստատուն դրույթները ապահովող պարագա է: «х»-ին տալով արժեքներ (այն է՝ տեսակետներ) ունենում ենք առանցքով անցնող շոշափելի մի իրականություն, որը ընդունակ է իջնելու, ստորանալու, (այն է՝ բացասական արժեքները) կորդինատների առանցքից համապատասխան չափերով, և ընդհակառակը… Խնդիրը նա է, որ մաթեմատիկայում բացասականը (այն է՝ -) ունի հստակ բնորշում և վեճի ենթակա չե, և տեսակետներ չի ճանաչում: Մաթեմատիկան սակայն՝ ոգի չունի, ճկունությունից զերծ է, համ, առավել ևս՝ հացի, չի կարող պարզել: «Հալալ հացը» իր արժեվորումը մաթեմատիկայից դուրս ունեցած համով՝ շատ առաձգական է: Հազարավոր համերկրացիներս աշխարհի գրեթե բոլոր երկրներում հալալ հաց ունեն իրենց տան սեղանին:

Կամ հալալ հացը չի կարող տուժել առանց հայրենիքի կամ՝ որտեղ հալալ հաց, այնտեղ՝ հայրենիք: Տան սեղանին դրած հացը երբեք հարամ չես անվանի, անգամ՝ գողացած: Կամ գողացած հացը սեղանին հալալվում է . կամ հացը հարամ լինել չի կարող, եթե այն սեղանին է: ՈՒրեմն՝ հացը քրտինքով տուն հասցնելով չէ հալալ: «Հացեր» կան՝ յոթը պորտից քրտինքով տուն եկած, հոգով թխված, մեջը պապական իմաստություն, օրթնանք, եռանդ, տենչանք, կարոտ ու շատ համով բաներ, բայց՝ հարամած: Համը նաև աղից չէ, մանավանդ՝ հարամածի: Տուն եկած հացը, որ եկել է երեխա պահելու՝ հարամ չի լինում, չի եղել, չի լինելու: Ավարը տուն հասավ թե չէ՝ բարիք է կարծես, ու ոչ միայն: Երկրագնդի վրա մարդիկ ապրել են անհաշտ, բզկտել են իրար, գերել են, խոշտանգել են, արյուն են թափել, վարձատրվել «հացով»: ՈՒ այդ հացը հարամ չի կոչվել: Հազար անգամ վերաբաժանվել է եղածը: Եվ ոչ մի անգամ Աստված չի «սաստել», չի հանդիմանել արյունարբու ցեղին, հրոսակայիններին, կանոնավոր բանակներին… Հալալ է արել… տարել են կերել երեխա պահել, բանակ հզորացրել, երկիր – հայրենիք շենացրել, մարդավարի ապրել… Շշմելու բան է :

Հարևանիս աղջկան նշանեցին, հարսանիք արին, տարան: Մի քանի ամիս հետո հետ բերին:
Աղջիկը գնաց՝ հարս չմնաց: Տատն ասաց՝ «Հըցըրնես հարամա… իրիսնես՝ սև»: Ետ եկածը՝ հարամ թիքա: Եվրոպայու՞մ… Եվրոպայում՝ գնալը, գալը, մնալը չմնալը, ոչ մի կապ չի ունեցել հացի հետ՝ առավել ևս՝ հալալ կամ… նրանք հացը սնունդ են տեսնում և հազիվ թե բեռ լինի հոգու… Հարևան երկրներից և ոչ մեկը հարամ թիքա չի կերել իր առաջին օրից սկսաց: Տարել են, բերել են, տվել են, առել են, խլել են, թալանել են, վառել են, վառվել են ու էլ ինչեր… Ոչ «ՄԱԿ»-ում, ոչ «Եվրոմիությունում», ոչ «Եվրոխորհությում» ու հնարավոր հավաքներում ոչ մի լուռջ « հետևանք»-ից չի տուժել ամենա հարամ քայլից՝ և ոչ մի երկիր: Որովհետև աշխարհի ժողովներում ներկայանում են Աստծո կողմից Աստված ճանաչված միավորների դրոշի տակ: Այդ միավորը իր հալալ հացը վերջնականապես ապահովելու մասին ոչ մեկին ոչնչով ապացույցներ չի ներկայացնում: Կա միավորը՝ հալալա է, ախպեր, հալալ է առեք, ստացեք, էս էլ ձեր փայը: Քանի դար հալալ հաց չենք ունեցել: Մեզ տարել են, բերել են, պահել են, անարգել են, գցել են շան առաջը: Որբ ենք ապրել: Հոգով, մորով, տատով, պապով, բայց՝ որբ:

Իբր որբը հաց գտավ ու ասաց՝ հարամ է: Որբին՝ կենալն է ելք, մնալը, չկորչելը: Աստված ոչ ոքի տեր կանգնելու ժամանակ էլ չունի… Կենալն էլ՝ ով ոնց: Ամեն օր մի քիչ հարամվելով ունեցանք հարամված հաց: Հերթով, թաղ-թաղ, գյուղ-գյուղ, էլ ինչ միավոր կար մինչև քաղամո: Գալիս էին հարամ անուն, իրենց հալալ անում… Էդքան խելոք ցեղին տրված չէր հասկանալ այն, ինչը փեշակի պես տունն էր պահում այլոց: Մի դրվագ եմ հիշում ծովափի անհոգ կյանքից հաճախ չէ բայց՝ լինում էր: Փոքրիկները ավազի վրա բերդեր էին շինում, երբ ծովը շատ բարի էր, ես էլ՝ հետները; Շինում էինք պրծնում մի անհանգիստ ալիք վրա էր հասնում ավերում: Երեխեքը գրեթե պատրաստ էին ետ կանգնեցնելու անդաստիարակ ալիքին, բայց… Նրանցից յուրաքանչյուրը իր շինության համար պաշտպանական խոչնընդոտներ էր փորում՝ շրջանցելու համար վտանգը: Ալիքը, կարծես նկատելով այդ ջանքերը, ավելի ուժգին էր հարվածում երեխաների ըմբոստացումներին ու պատժում այդ նախաձեռնությունը: Ես էլ էի միանում փոքրիկներին՝ թոթափելու ալիքի լկտի ասպատակություների հետևանքները: Հավատում էի բոլորին. ներկայացնում էի իմ ծրագիրը՝ թշնամուց պաշտպանվելու միջոցառումների կոնկրետ և առաջնահերթ քայլեռով: Փոքրիկները գրեթե ընդունում էին ծրագրի դրույթը, բայց մեկը գտնում էր որ ալիքի դեմ խաղ չկա ու մեր նախատեսված ջանքերը ապարդյուն էին լինելու: Քվեարկության էի դնում: Յոթ կողմ, մեկ՝ դեմ: «Որոշումը կայացած է, շինարարությունը սկսում ենք»:

Պաշտպանական առաջին ջրատարի ավարտից մի քանի րոպե հեռու էինք, երբ ալիքը եկավ…Չնայած զայրանալու նոր թափին, նրան չհաջողվեց կոտրել պաշտպանվելու մեր որոշումը: Երեխաները բացականչեցին՝ есть. есть. сечас добьем тебя… А ну… ребята…Այն մեկը, առանց որի տոնեցինք մեր հաղթանակը, նախանձով նայում էր մեզ: Գուցե ափսոսում էր, որ ինքը դուրս մնաց այդ պայքարից ու չի կարող ուրախություն ապրել, գուցե ափսոսում էր, որ ալիքը անուժ գտնվեց… գուցե… Մեր հաջորդ ջրատարը շատ լուրջ շինություն էր և ալիքը հանգչեց կեց ճանապարհին: Երեխաների հաղթանակի լուրը հասավ հարևաններիս ու ոգևորեց ալիքին գերազանցող, շատ գերազանցող մի ուժով: Սկսեցինք կառուցել…
Փոքրիկներից մեկի առաջարկով երկու հոգի հատկացրինք պաշտպանական ջրատարների անընդհատ նորոգման, վերակառուցման, գուցե նաև հեռանկարային աշխատանքների իրականացմանը ուղղված: Ողջունեցինք առաջարկը և գյուտեր հերթագրեցինք այդ ուղղությամբ: Ինձ ընտրեցին մեր կազմակերպության պետ: «Պետ» և «ուղություն»: Հրաշք մի իրողություն, որի միջոցով կասեցրինք ալիքի ոտնձգությունը: «Можно вздохнуть и спокойно поесть» -ասաց մեկը, որը եթե մի ամիս էլ աննունդ չընդուներ՝ կլիներ… Այսինք կարելի է նաև մի կտոր հալալ հաց ուտել… Հալալ հաց ունեցանք կարևոր չէ ինչ պարամետրերում, քանի չափով (հինգ, թե վեց չափերից) որոշեցինք, ունեցանք, տոնեցինք, կայացանք, հզորանալու միտումները առկա են:

Սա ծովափին էր, ավազի վրա, բայց իմ հոգում հետք թողեց շատ համոզիչ ու կենարար, որովհետև ապրեցինք մի ամբողջ էպոխա ընդգրկող մի կտոր կյանք, ուր ունեցանք մեծ հաղթանակ, տոնեցինք, շոշափեցինք մեր ջանքերի արդյունքը ու հավատալ սկսեցինք, որ հաղթանակը կողքիդ է, հենց այնտեղ՝ ուր վտանգն է, ծանրությունն է, գուցե միայն ցանկությունդ էլ հերիքի որ հալալվի հացդ, շատ մեծ , շատ ընդունակ, կամքով լի ցանկությունդ, որը իր ճանապարհին, դեպի հալալ հաց տանող ուղու վրա, բարոյական հաղթանակի փառքից կհրաժարվի և գրչի փողարեն, մուսայի տեղ, բռունցք կտանի լիցքով լի, խոդահարող, մաքրող լիցքով՝ առանց հաշիվ նստելու տեսակետների հետ, իբր որոնցից պիտի տուժի հացիդ մաքրությունը: Հացը դողալով ուտելն է հարամ: Դողդ, հացիդ արյան մեջ գնալու է երակդ, մարսի, մտնի քո արյան մեջ, քեզ վարակի, քո երակները քո ուղեղին դողացող գնդիկներ են ուղարկելու, աշխարհից էլ լայն՝ ցեղիդ գլուխները դողալով են որոշումներ հանելու, իսկ սրտիդ աշխատանքը քեզ հիշեցնելու է արտակարգ տագնապ և դու հազար ձայնով լսելու ես տարիների հնացած ողբի դառնությունը, որպես վախճանդ ազդարարող ամենօրյա ազդանշան, իրականության տեսիլ: Ամեն օր մի քիչ մեռնելով կյանք, հալալ հաց: Սիրտդ տքնի, ուշացած ափսոսանքների քերող ծանրությունից, գա հանգրվանի ուղեղիդ յուրաքանչյուր թռիչքը ապահովող հումքի ծանրության կենտրոնում, քեզ հիշեցնի նախորդ թռիչքի անիմաստ լարվածության մասին ու հացդ դարձնի արժանապատվությանդ գուցե ՝ նամուսիդ դահիճը: Սա ինչ բարոյականության է…

Աշխատում, նույն Աստծու աչքի առաջ, հարամ, հարյուր անգամ հարամ կյանքի լարումը ՝ արյան հոսանքին հակադրող տենդենցի օրինական ռիթմն է, որով ապրում է «հարամը» ճալակած տեղը: Մշտական գիտակցաբար օգտվել ու օգտվելու է նույն հացից ՝ իբրև ելք, իբրև կողմնորոշման տարբերակ: Ով կամ ովքեր են երբև է հիշեցրել, խուժան անցյալի համար նվաստացրել որևէ ազգի, որ միավոր է ճանաչվել ամենա պատկառելի վերևներում ամենահեղինակավոր միավորների կողմից, թուրքիան վաղուց հալալ հաց ունի: Կ արծես երբեք, երբրէ, այս երկրի «վրա» ապրող ցեղը առիթ չի ունեցել հարամ կոչվելու: Այս երկրի քաղաքացին թուրքն է և միայն՝ հակառակ աշխարհում գործող կանոնների: Դրանից թուրքի հացը հազիվ տուժի, թուրքն ինքն (շատերը, ինչու միայն թուրքերը) է ընտրում իր հացը, նրա համը, տեսքը… Հացը՝ ինչպես և աշխարհի (բոլոր՝ չէ) շատ երկրներում, թագի պես են պահում, Հացը՝ որպես տան մայր, կին, ոգի, սրբություն: Ի՞նչ շ ունի այս հացը՝ մաշալլա… Քի՞չ ցեղեր կան, որոնց տան կինը՝ տան հացը, տան խիղճը, նամուսը, վարդը, հոտը, համը, մտքի նախլը, տեղը, ձայնը երգի, ողնաշարը տան, թուրը բազուկի, երկինք տանող թևը մուրազ, լեզուն՝ պարզ ու լիքը, հացն է, հենց ինքը՝ հալալ հացը, հացը հալալ: Մերով, մեր հայերենով շատ հասկանալի ու մատչելի իրողություն է, երկրի «հալալ հացը», խալխի հացը ապահովելով ենք ունենալու: Սա մեր կարողությունը, ունեցվածքը, վարքը, կարգի ելքը, որպես պարտք: Գուցե՞ ուրիշ ընտրություն կա, կար: Պիտի որոշած լինեինք, դեռևս երկու հազար տարի առաջ պիտի կողմնորոշված սկսեինք այս թվարկությունը: Ինչպե՞ս ենք ապրելու, Սոված, բայց հալալ հացի սպասելո՞վ, թե՞ կուշտ՝ հետն էլ անիծած, թե ո՞վ, ի՞նչ, ե՞րբ…Լացո՞վ՝ հալալ հաց: Սխալ ե՞նք ապրել, եթե ապրել ենք: Խալխի համար խմոր ապահովող միավորի բացակայությանը չտեսանք: Մի խմոր կյանք ենք նվիրել ժառանգին: Ժառանգելու էլ բան չկա՞ր…Չե՞նք կողմնորոշվել: Չենք պարզել, թե ով ինչ անի, որ խալխը հալալ ապրի: Մեզ հասել է, թե հալալ հացով տուն պահելն է, «տուն պահել»: ՈՒրիշինը խլելով՝ հացդ կհարամվի: Պա՞րզ է, ժողովուրդ:

Չեմ հավատում, թե այս դրույթի անապահով լինելը չի շոշափվի շատ շուտով: Հալալ, քրտինքով վաստակած ցորեն հացը հարամ կանեն, ստել են, ատելու են եթե երկիրդ «հալալ հաց» չունի: Հասնում եմ մեր թվարկություն սկիզբ, տնտղում, հարցուփորց անում ու շշմում եմ, թե երկու հազար տարվա միջով եկած գաղափարը, իրական իր տեսքով ինչու չհայտնվեր ամենուր՝ որպես կանոն, որպես կարգապահության չափանիշ, որպես գոյատևման պայման: Գուցե՞ նաև հույսով, բայց չհայտնվեց, չնստեց, չհիմնավորվեց: Ողբալն ենք պատվավոր համարել ու՝ բարոյական: Սպասել ենք այլոց (կողքից) խղճմտանքին, գլխիկոր ակնկալել ենք կարեկցանք, հիացմունք, մեր դիմացկունության գնահատական… Լա՞ս, թե՝ կխդա՞ս: Սերտել ենք լավ, գեղեցիկ մահի տարբերակներ, իբր հանուն ազգի, ցեղի, հայրենիքի: Ընկնելն ենք գովերգել, փառքով ընկնելը: Էս աշխարհի գործերից բան հասկանալու փորձերը ժամանակի մեջ՝ շատ տկար ու պասիվ, անշնորհակալ ու անվստահելի փեշակ է: Էս ինչո՞ւ համար են՝ ինչու՞, ո՞վ է ո՞վ, ով է ինչ, պատահական, թե հենց էքսպերեմենտի բաղկացուցիչ ենք: Ճակատագիրը ո՞վ է գրում, ինչու՞ չի երևում, ինչու՞… Հույսներս դնենք ու՞մ վրա, ի՞նչ պահանջենք… Այ սրանց պատասխանը կա, կար, կլինի աչքի առաջ: Նախ՝ հույսը ուրիշի վրա դնելը… Հույսը ավելորդ բեռ չի, որ դնենք, կամ դնես, կամ դրվի ուրիշի վրա, սա էլ շալակն առնի ու մնա կամ՝ տանի: Եթե բեռ է, ապա հազիվ ուրիշը քո բեռը տանի, եթե թանկարժեք է, ինչու՞ տաս: Հատուցի՞ ինչու՞… Իսկ «պահանջը» … «Պահանջ» ապահովող ուժ պիտի ունենաս, որ կանգնես ու ոտքդ թեք դնես թոկին հակառակ:

«ՈԻ՞ժը, ուժը, միայն ուժն է» աշխարհի վրա, թե՝ տակ, թե՝ կողք, թե՝ մեջ, կարգ հաստատում ու պահանջները սանրում, կամ հարդում, կայացնում որոշումներ, դառնում ճակատի գիր, շատ հստակ այբուբենով գրված ամենուր: ՈԻժը որտեղի՞ց, ո՞վ տա, ու՞մ խնդրենք, որտե՞ղ սպասենք, որ հանդիպենք, ստանանք, պահեստավորվենք: Երեխաներ, ցույց տվեք ձեր ուժը: Բազուկե, ուռած բազու՞կը, կամ պչած երա՞կը… «Շաղգամը հողից հանելն» է օրինակ: Միավորում ենք մեր ուժերը ու գնում ենք բերքը հավաքում, միավորում ենք ուժերը տուն ենք շինում, միավորում ենք՝ շինած տունն ու հավաքած բերքը պահում, պաշտպանում: ՈՒժը չեն նվիրում, ուժին սպասելը անմտություն է, խնդրելը՝ ստոր, ամոթալի իրականություն: ՈՒժը պիտի աճեցնել, անել, բազմապատկել, հզորանալ, երեխաներ, հասկանալի է: Ապրեք, ուրեմն՝ հալալ հացը հալալ էլ մնում է, եթե ուժ կա, երկիր պահող ուժ, հզոր ուժ, ճակատագիր ստեղծող ուժ: Այսքան պարզ ու հասկանալի իրականություն երկրի վրա, տակ, թե՝ մեջ շոլափելու հնարավորություն կարծես բոլորին չի տրվել: Մեկ անձի թուլամորթ, տկար, ծույլ ու նման դժբախտություների դրսեվորումներից տուժել են ցեղեր, տարածքներ, հայրենիքներ: Ո՞վ, ինչու՞ վստահեց ապաշնորհ, անպետք անհատին: Ժողովու՞րդը: Առանց նախապայմանների՞… Վերկացավ ու ասաց՝ փլանքյասը ղեկավարի, մենք նրան ենք վստահում ու այդպես եղա՞ վ: Խալխի փեշակը տուն պահելն էր, ունեցածը չկորցնելու մասին ինչի՞ պիտի հանգեր… Ինքը կանգնի իր բաժին տունը պահի՞, յուրաքանչյուրը՝ իր տունը, օջախը, հացը, տնեցիներին: Ո՞վ կանգնի ու ասի՝ էդ սխալ է, էդ էնա ձև ունի, կարգ ունի, կոչվում է պետություն՝ թագավորով, բանակով, դրամով, սահմաններով և ժողովուրդով: Աստված հոգացել է դրա մասին: Փառք աստծու, տիրելու պաշտոնը թափուր չի մնում: Հիմա, խալխը ի՞նչ իմանա, թե ո՞վ, ով կարող է գործը մեր՝ քո, իմ, նրա ուզածով, երկիրը հալալ պահե: Հենց «պետություն» ասածի փեշակների մեջ էդ էլ կա: Նստում են, գցում բռնում են, որոշում են, բերում են ժողովրդին ներկայացնում: Հ՞ը, ժողովուրդը, ասում ենք՝ Ռոստոմը լինի մեր պետության տերը: Ասի՝ չէ, բան չի փոխվի, կլինի՝ բայց գազազած… Հա, կեցցե Ռոստոմը, կեցցե մեր թագավորը, մեր պահապան, մեր փրկիչ Ռոստոմը: Մենակ, խնդրում եմ, չասեք, թե տառերով կարելի եր պետություն պահել կամ՝ հզորացնել: Երկու հազար տարի առաջ նույնքան ծիծաղելի էր այս մտացածին, պոետիկ միտքը:

Երեխաներ, պոետի մտահղացումը հարգենք, մի պահ ազատենք վայրէջքի հատվածը ու թույլ տանք ավարտի ճախրումները՝ հանուն հայրենի գրականության ու պոեզիայի: ՈՒրիշինը խլելու դեպքերից, հազարամյակների ընթացքում ոչ մի անգամ թալանվածը չի ներել թալանողին, առավել ևս՝ մտքում, եթե ուժ չուներ ետ խլելու: ՈՒրիշի տառերը օգտագործելու համար, գոնե ինձ հայտնի, պատմական դրվագ, հավասություն, վեճեր չեն արձանագրվել, չնայած փոխառություններ, և մի ամբողջ այբուբեն մեկը մյուսից վերցրել են: Շատ սիրով, շատ շնորհակալ են եղել հույները, պարսիկները, ասորիները, մինչ այդ, գուցե հետո՝ լատինները… Հ՞ը… Չեք հորինում, սա կար, «Պետությունը» կազմակերպության բաղադրիչները մեկ օրում, մեկ տարում, ոչ էլ մեկ դարում ի հայտ եկան: Տառերի մասին խոսք չկար: Մերոնց ասելով, ուրիշների լռելով հազարամյակներ առաջ ունեցել ենք պետություն: Վերցնեմ մեր թվարկությանը նախորդած դարերի պատմությունը, դնեմ ասացքս հիմքում, որ չսայթաքեմ: ՈՒրարտուն հզոր հայկական պետություն էր:Նրա օրոք և հետո՝ երկար ժամանակ (մեր հայտնի սահմաններում) ունեցանք մեծ հեղինակություն՝ շնորհիվ ձեռք բերած ռազմաքաղաքական փայլուն արդյունքների: Ասւրեստանին դուրս ենք մղել «Հս.միջագետքից»: Հս. Ասւրիքից,տիրել միջերկրածովքի հարևանությամբ անցնող մայրուղիներին, ունեցել ենք, կառուցել ենք…Արմավիր,Արտաշատ ենք հիմնել Կարթագենի զորաբարի աչքի առաջ, նրա օգնությամբ, բայց տառեր չենք ունեցել: Հազիվ թե այդքան հզոր տերության համար այս խնդիրը օրակարգում դրվեր ու մնար անկատար: Պետության հզորությանն ուղղված շատ քայլեր ենք տեսնում մինչև 301թ. մեր էրայի: Թագավորներից և ոչ մեկի, առավել ևս՝ ժողովրդի, մտքում, թե հոգում,տառեր ունենալու գաղափար չի «ծնվել»: Շատ հանդուրժողաբար գրում, կարդում էին հունարեն, ասորերեն,պարսկերեն, գուցե օտար ուրիշ լեզուներով նաև: Կնքադրոշմներ ունեցել ենք, դրամ կտրել ենք, բանակ ունեցել ենք, պաշտպանական պարիսպներ կառուցել ենք, զբաղվել ենք արդյունաբերությամբ, գյուղատնտեսությամբ, ի հարկե զբաղբել ենք այն ամենով, որոնցից յուրաքանչյուրը նպաստել է պետության հզորացմանը, բարգավաճմանը: Ճանապարհորդել ենք նաև,ունեցել շփումներ, հետևություններ անելու առիթներ, սովորել ենք, սովորեցրել ենք, բայց տառերի մասին լուրջհարց չի շոշափվել: Կարծում եմ մարդուն անհրաժեշտ պարագաներից մեր նախնիները այն օրերին առաջնահերթությունը տվել են, այնուամենայնիվ, պարզել են հրատապ հարցերի օրակարգը՝պահելու համար պետությունը, նրա ժողովրդին: Էապես որ նայում ես, կոպիտ էլ ինչի, լեզուն կամ գիրը, տկլոր վեր կենող ազգ պահող, պետությանը սատարող ուժ չեն եղել, մարտադաշտում չեն երեվացել հակամարտող կողմերի պաշտպանական, առավել ևս հարձակվողական միջոցառումների ժամանակ: Այսինքն՝ տառը զենքի վրա եղած նախշի ճակատագրով պատմություն մտնելուն դեմ չեմ, բայց ոչ ավելին: Ինչու՞…

Ասորերենը մ.թ.ա. 2-րդ դարում գրական լեզու էր, գիրը՝ էստրանգելոն, իսկ ինքը չկա այսօր: Լեզուն կամ գիրը ազգ պահող գործոններից կարևորագույնը չեն կամ առհասարակ՝ չեն: Թուրքերը եկան աշխարհի ամենահարմար դիրքերից մեկում նստեցին, բազմեցին՝ իրենց կոշտ ու կեղտոտ ներկայով ու վայրենի անցյալով, տիրացան երկրների (տասնյակ ու գրագետ (, բայց տառեր չունեին, ոչ էլ՝ գիր: Գիր ձերք բերեցին 20-րդ դարի սկզբին, տառեր փոխ առնելով՝ պարսկական հետո լատինական նմուշներ: Եվ ոչ ոք չասաց՝ «Էս թուրքիան սեփական տառեր չունի, բերեք սրան պատժենք…»։ Ինչպես նաև չասացին «Էս հայերը որ 405թ-ից ի վեր սեփական տառեր ունեն, բերեք սրանց հատուցենք. գոնե կոտորածներից զերծ պահենք»: Այս փաստերից ոնց կարելի է «չեզրահանգել» որ, տառերը նյարդայնացնում եին բոլոր նրանց, ովքեր (ազգեր, ցեղեր) չունեին ու վտանգ կար, թե սրանք կակտիվանան ու կասկածի տակ կդնեն իրենց գոյը: 405թ-ին տառեր ունեցանք, 428-ին վերջնականապես կորցրինք պետականությունը: Տեսեք (786մ.թ.ա. մինչև 428թ) 1214 տարում հայերը ունեցել են ավելի հզոր երկիր, քան՝ հաջորդ 1490 տարում (մինչև 1918թ (, եթե նշենք նաև, որ 312000 քառ.կմ.-ից 1920-ի վերջին մնացել էր 1-ը -10-ից քիչ տարածք կամ՝ 0,1 Հայաստան, ապա պարզ կդառնա, թե ինչու կոտորածներ էլ ունեցանք ամոթաբեր: Տառերի փոխարեն գուցե զենք ունենայինք: Ազգային գաղափարը ազգի գոյատեվմանը թե չծառայեց, այն կեղծ է. թյուրիմացություն վտանգավոր: Իսկ նրանք, ովքեր ազգին կշտացնում են կործանարար ու թյուր գաղափարներով՝ թշնամուց Էլ վտանգավոր են:

Լատիներենը մեռածների թվում է: Այդքան կենդանի լեզու հազիվ թե հայերենն էր: Լեզուն մնաց, սակայն ժողովուրդը… Ամենեվին էլ միտում չունեմ նսեմացնելու տառերի դերը առհասարակ, հայերենինը՝ մասնավորապես: Ռուսական տառերը ստեղծեցին Կիրիլն ու Մեֆոդին էս մարդիկ բուլղարացիներ են, Վրացիների համար գիր գրեց հայ Մեսրոպը, թուրքերը ոչ էլ հարցրին մեկից մի հրովարտակով Աթաթուրքը որոշեց, որ թուրքերը գրելու են լատիներենով: Ադրբեջան կոչվող երկրի ժողովուրդները օգդվեցին սլավոներից, (սկզբում պարսիկներից) հետո ևս յուրացրին կամ սկսեցին յուրացնելը լատներենը: Հյուսիսային կովկասում այս հարցը օրակարգում չի եղել, որպես կարևոր հանգամանք կամ գոնե՝ ազդակ: Ռուսաստանում կան բազմաթիվ ազգեր, որոնք իրենց ստեղծման (Աստծո կողմից) օրից առ այսօր բանավոր են խոսել իրենց լեզվով ու կարիք էլ չեն ունեցել տառերի, թե գրի: Բա սրանց ի՞նչը «պահեց»: Լատիներենը աշխարհի հանրագիտարանի հիմնական լեզուն է ու նրա գիրը սպասարկում է գիտական աշխարհին, նրանից օգտվում են բոլորը՝ (շատ թե քիչ քաղաքակիրթ մարդիկ) անկախ ազգերից, կրոնից ու հավատի տատկանելությունից, բացի նրանցից, ովքեր ստեղծել են այն: Էդ ինչպես եղավ, որ լեզուն մնաց, տերը՝ կորավ: Հիմա լեզուն կոչվում է մեռած, որովհետև չի օգտագործվում տիրոջ կողմից: Առանց գիր ու գրականության (առանց պատմական աղբյուրների) մեր օրերին հասավ ղազախը ու ստեղծեց վիթխարի տարածքով պետությունը, առանց քաշվելու իր անգրագետ անցյալից:

Մատենադարան ենք պահել հողերի փոխարեն: Շատ լավ: Քիչ հետո Ղազախները կունենան (մոտավորապես) և գիր, իր անցյալով, և պատմություն իր աղբյուրներով, և ամեն այն, ինչ անհրաժեշտ է ազգին, պետությանը:Այսինքն նրանք կվերականգնեն իրենց կիսատ-պռակո:Իսկ մենք մեր «պռակո» պիտի ուժով խլենք պարսիկներից, թուրքերից, ադրբեջանցիներից և մնացածներից. որ մեր ապագայի համար հոգալը հեշտ լինի, որ մենք Ղազախի պես ընդարձակ երկիր ունենաք,Հայաստան, այնպիսին, որ ստացել ենք Աստծուց սրանից հազարավոր տարիներ առաջ: Ամեն բան Աստվածային նախածագում ունի: Տարերայնորեն ու ինքնահոս զարգացման տենդենցներ ունի նաև, որը ևս նպատակ է հետապնդում կոնկրետ ու մասնավորապես: Եթե ինչ որ տեղ մարդուն տված չէ գուշակելու կամ հասկանալու այս կամ այն փաստը, ապա դա օրինաչափ է ու թույլատրելի եզրահանգման օբեկտ է, որ Ասված կարեվոր Առաքելությամբ է օժտել հայերին, դա անվիճելի փաստ է, որ մեզ մեր շրջանակներում գործելու առավելագույն ընդունակություն է շնորհել (դրանից օգտվում են Աստվածային լծակները (, կա շոշափելի է, որ մենք փայլով ազգ ենք մոլորակի վրա եղածների տեսակի մեջ, դա չեն հերքում ճշմարտախոս օտարները, որ մենք գլխավոր բաղադրիչ ենք՝ գոնե մոլորակի գործընթացի մեխանիզմում, դա էլ երևում է, անգամ՝ աչքով: Բայց տեսեք, մեր սխալների վրա հույներն ու հռոմեացիները դասեր առան, հզորացան, անընդհատ ասպատակությունների տակ պահեցին հարևաներին ու ռազմաքաղաքական ծրագրերը իրականացրին ժամանակի շահերից ելներով: Մե՞նք… մեզ տրված չեր գոյատևելու թուրքական ձևը:

Մեզ տրված էր այն, ի՞նչ ունեցանք, մենք ունենալու ենք այն, ինչ տրված է: Որ լատիներենը (գրեթե նույն շրջանի 7 մ.թ.ա.) հողմերից, թե՝ տիղմերից ոչնչացան, դա նրանց տառերի նախանձությունը քաշող Հռոմի տարածքում բնակվող մյուս ցեղերի «ձեռքի գործն էր»: Գոնե ձևակերպելի է, գոնե տրամաբանություն կա մեջը: Սակայն չեմ կարող հասկանալ, թե ինչպես պիտի տառերը պահակ լինեն ազգին (այս դեպքում «մեհո»): Եթե տառերը ազգային հարստություն էին, ապա թշնամին այն խլելու համար գոնե պիտի կռվեր: Եթե տառերը զենքի ուժ ունեին, ապա այդ ոիժից պիտի տային նրա կրողին, տառերը գանձ էին թե, պիտի թալանվեին: Բոլոր դեպքերում գրերը զնդան էին, որից անպակաս էին մուրճերի զարկերը: Բնական է ու օբեկտիվ, որ հայերը պիտի զուտ իրենց տառերը ունենային գոնե «հատվածների» օտարից ճնշում ստանալու առիթի համար: Մոնղոլների ինչի՞ն էին գրերը, թաթարները իրենց գլխի համար մորթի ունենալուց (մուշտակ գուցե) բացի, ի՞նչ հոգս հոգալու համար պիտի տառեր շնորհ ստանային: Միթե՞ չի երևում, որ պատահական չեն շնորհվել քաղաքակրթության տարրերը, իսկ մեր՝ հայերիս գոյատեվելը Աստծու կամքն էր ու կա: Մենք՝ ղարաբաղցիներս, Աստծո կողմից երկրի վրա արարած կառույցի անձնակազմը բաշխելիս, ունեցել ենք արտոնյալի կարգավիճակ ու ստացել ենք հատուկ տարբերանշան մեր աչքերում: Համաձայն այդ կարգավիճակի, մենք կարող ենք ազատ լինել, Աստծու կողմից տրված արժեքների դրսեվորման շրջանակներից դուրս գալու իրավունք վերապահել ինքներս մեզ, չլինել պարտադրված, հակառակ դեպքում ըմբոստանալ, կռել սեփական կոնցեպցիա՝ եթե ցեղի որոշ դրույթներ չեն տեղավորում մեր հարատևությունը ապահովող գործնական ծրագրում, կամ անհամատեղելի դրույթներ կան մեր կարգավիճակին հակադրվող: Ըստ իս, հենց սա է, որ (երկու) աշխարհագրական դիրքերի հարևանությամբ տեղաբաշխված Արցախ կամ Ղարաբաղ տարածքի նույնանուն ցեղերը ունենալով նույն ծագումը (նույն Աստծո կողմից) ապրել են յուրովի: Այնքան յուրովի, որ միջամտել են Աստծու նվիրածին ու կատարել որոշակի քայլեր, առանց կենտրոնական վերահսկողության գաղափահջ:

Կենտրոնացված, մեկ հզոր կառույց նախաձեռնելու և պատասխանատվություն կրելու նախապայմանով միավորի ներքին ու արտաքին տեսքն ու էությունը չկարեվորվեց: Կարծես խնդիրը տարերայնորեն գոյատևելն եր, կարծես դրա համար առանձնակի, արտակարգ ու մշակման ենթակա որևե գաղափար կամ առնավազը հիմնավորում ունենալու կարիք չի եղել, անհրաժեշտությունը չի զգացվել: Ծովը եթե միշտ հանգիստ լիներ, չճոճվեր, չփոթորկվեր, կյանքեր չխլեր, մարդիկ հազիվ թե նման առաջընթաց ապրեին: Չունենալով վտանգի ներկայության փակյորը ծովում, օդում, հողի վրա՝ այս երկրի անակնկալներով հանդերձ, մղումներից դուրս կնար կարդը կհասներ նրան, ինչին հասավ: Սա կարծես պարզ թվաբանություն է ու գերիշխող շարժիչ ուժ: Պարզ է, թվաբանություն է, բայց կիռարման մասնավոր տարբերակով. դուք՝ հա, մենք՝ չէ, ձեզ համար՝ այս, մեզ համար՝ ոչ, մենք կարող ենք առանց դրա, դուք՝ չե… Ձևակերպելու և հանրության ուղեղում նստեցնելու ոչ մի գաղափար չփայփայվեց այնպես, ինչպես կրոնականը: Հայաստանի պատմական տարածքներից որի (որպես միավոր) բնակիչները հավատարիմ մնացին՝ իշխանությանը խալխին ծառայեցնելու մտքին: «Հրովարտակով» սեփականաշնորհված, այդուհետ կրոնական եկեղեցական հարստության ճանաչված հողակտորներից ոգտվող խալխը կարո՞ղ էր պահպանել իր աշխարհիկ անկախությունը:

Ո՞վ պաշտպանի, ու՞մ և հանուն ինչի՞: Ահա քեզ իրավիճակ: Չունենալով ստույգ աղբյուրներ՝ որևէ հարցի պարզաբանումը ավարտելու, կամ հիմնավորելու այս կամ այն տարբերակը, որոշ ինքնակոչ կամ հերթապահ ժպիտով խոչընդոտներ հարդած «գիտնականեր» իրենց գեղարվեստական ուղեղներով փորձում ու համոզմունք են շինում անհեթեթ ու տկար «նախաձեռնություններ«: Ոսկեպատել մի բան, որը ամրության կարիք ունի, և խոսք չասել երկաթի մասին քանի որ այն ոսկի՞ չէ, անքամ արծաթ չէ… Ժողովուրդը ստանում էր այն՝ ինչ տալիս էին: Գաղափարը, մեկ բուռը՝ մեկ լեռ դարձնելու կարևորությունը պոետական հանգի ու վանկի, ռիթմի բաժին շինեցին՝ գովերքելով չգիտես ի՞նչ, ու՞մ… Ներքին քաղաքականությունը զբաղված էր ինտրիգաների խառնաշփոթությունը կոնյուկտորայի ծառայացնելու խնդիրների մանրակրկիթ վերլուծման և դրանց մաքսիմում քամելու դրույթները: Միայն պատուհանից պիտի երևար թշնամու ներխուժելը և միայն այդ պահին հիշվեր երկրի անվտանգությունը… Այդպե՞ս … Այլապես ինչու՞, ինչպիսի հանգամանքներում մենք՝ հերոսված նախակարգմամբ հայերս, գոյատևում էի՞նք միշտ կռացած, միշտ տուժածի դերում: Երբ դրսում անհանգիստ է, թշնամին կարող է հարամ անել մեր հացը, մենք ի՞նչ պիտի անեինք… Արեցի՞նք… Համոզված եմ՝ ակտիվ, ստացավ, պետական մտածողությամբ այրեր եղել են բոլոր դարերում, բոլոր ժամանակահատվածներում, առավել ևս օրհասական պահերին, սակայն առաջատարի (թագավոր, կայսր, իշխան, զորավար) դաստիարակությունը ուղղված չէր երկրի անվտանգությունը աստվածաբար մնացյալ արժեքներից վեր դասելուն, հոգին հագեցած չէր պետականին հակող «նյութերով»:

Թագը սեփական փափա՞խ… Թագը հպարտության խորհրդանիշ: Թագը՝ վսեմ պատասխանատվություն, գոնե այս… Իսկ սա չի երևում, չի եղել: Ինչու՞… Կիրթ ցեղը կրթե՞լ չկարողացավ իր առաջատարներին: Մաշտոցը թող մի տառ պակաս (անգամ տասը) ստեղծեր, մի գիր պակաս գրեին, զենք կռեին, ջարդող, ձեռագիր զենք, երկաթագիր զենք, ծակող, պատժող զենք: Լ Ղ Հ տարածքում ապրելը անվտանգ է, դրսի հայրենակիցներ, հավատացեք: Գոնե քսան տարեկան սերունդ ունենք, որը կաշվի վրա է զգացել երկրի անվտանգության մասին խոսքի տարբերությունը՝ ծիտիկի գովքից: Դրսի վտանգը՝ մեզ հասնելու և տագնապահար անելու թեորիա ուրի: Մենք բացառելու ենք նրա պրակտիկ ընթացքը և կասեցնելու ենք նրա ցանկացած դրսեվորումը: Ներքին քաղաքական լարվածությու չկա… Թեկուզ ունեինք՝ շատ էլ թափով ու անկախատեսելի… Քաղաքական ռեալ ուժեր չեն ձևավորվի, ըստ էության իշխանությունները վերահսկում են իրադրությունը շատ փափուկ կոշտությամբ: Կադրային փոփոխությունները շատ հաճախ արդյունք չեն պետական ստրուկտուրայի ֆունկցիաների լիարժեք գործունեությունը ապահովող քայլերի: Լիցքաթափման և կառավարման զարկերակի առողջ արձագանքի ակնկալիքները միշտ չեն արդարացվում, սակայն իշխանություները ուղղակի կամ միջանկյալ ձևերով հուշում են (հաղորդումներ, զրույցներ…) կամ թարգմանում են այն, ինչը «տեղ» չհասավ, բայց ցանկալի էր, որովհետև այն իրոք չկա, իսկ «տեղ հասնելը» պիտի ֆիկսվի, պիտի գործի իմիտացիայի կենարար ու էժան գործելակերպը:

Ժողովուրդը չի հասկանում, որ ռեալ մոտեցումները հեռու են «ոտեցումներից» Նրան «գնում» են հասկանալ, որ կծել կա, բզտել, խայթել մահացու, պոչ կտրել, պոչից բռնել… Ի դեպ, պոչից բռնված առյուծը շատ էլ վտանգավոր չէ… էլ չեմ ասում մնացած գազանների մասին, որոնց պոչերը շատ են երկար, որն էլ հեռացնում է վնասազերծելու հավանականությունից: Չեմ պնդում, պոչ էլ կա, պոչ էլ, պոչ էլ… Ժողովուրդը մեկուսարանում չի տեսնում, որ ծանոթ չլինի՞ եղածին: Համապատասխանաբար համաչափ զարգացում ոչ ոք ոչ մի երկրում չի պլանավորել՝ ժողովրդի և շերտավորված մնացյալի միջև: Խալխի փեշակը անմիջական առնչթյուն ունեցե՞լ է երկրի ներքին կամ առտաքին քաղաքականության ձևավորման, կառուցման, վարման գործընթացներին: Պետականությունը կորցրած հայ ազնվականական տոհմի արաջատարները որքա՞ն էին ընկճված, ի՞նչ խնդիր էին դրել իրենց առջև, ինչպե՞ս էին գնահատում այդ իրավիճակը: Որքան գիտեմ, լուրջ անհանգստություն ապրելու պահեր չեն գրառվել, առավելևս խայտառակությունը որևէ կերպ չմարսելու դեպքեր: Սակայն եղածը, շան փայ դառած հարամ հացի շուրջ նստած հայ «առաջատար» ուժերը չեն ծուլացել վերաբաժանել, շարունակել են խլել իրարից՝ սեփական հայրենիքը թողած ոտքի տակ: Երևի թե օտարից խլելը «անհարմար»էր: Խլելը հատուկ է մարդուն: Այս աստվածային շնորհը սերտելու և կիրառելու ձևերը բազմազան են, կան ու կլինեն: Ի՞նչ էր պետք «խլելը» իրականացնողներին պատժելու համար ուժ և ցանկություն: Ցանկություն… Իհարկե ունեինք: ՈՒժ… դժվարանում եմ ասել: Ավելի շատ հակված եմ մտածելու որ հայերս, ուժի պոտենցիալով Աստծու կողմից շռայլություն ստացած տերությունների ցուցակում եղել ենք: Թե ինչպե՞ս և ե՞րբ, ի՞նչ պարագաներից տուժեցինք սպառիչ պատասխան չունեմ: Այս խնդիրը միայն կարելի է խորը «ուսումնասիրությունների» միջոցով հստակեցնել:

Այսուհանդերձ՝ դա լինելու է մի հստակեցում այն բանի՝ ինչը «առարկա» է ընդունվել ուսումնասիրության: Այսինքն, եթե խոսքը«Ա»հանգույցի մասին է, ապա դա չի նշանակում, որ այն դիտարկելի է որպես այբուբենի առաջին տառ: Կամ՝ եթե դեղին է, ուրեմն՝ կիտրոն է: Իսկ անհրաժեշտություն կա՞ անցյալը քրքրել: Մեր ներկան, մեր անցյալի տրամաբանական շարունակության արդյունք տեսնելը, որպես հիմնավոր տեսակետ՝ չեմ կիսում:Թող ինձ ներեն մեր պապերը, բայց պիտի ասեմ, 20-րդ դարի 80-ական թթ. մեր մեր «վարքը»որ կամ շատ վաղուց մոռացված արժեքի հրաշալի դրսեվորումն է: Իր պայքարի (20 տարի կտրվածքով) պարտության մեջ այսքան վճռական, հետևողական (բոլոր սխալներով հանդերձ) ու ատամով, երբևէ եղե՞լ ենք… Գուցե այո, բայց հետք չունենք, վառ ու համոզիչ նշումների բացակայությունը չէ, որ եզրահանգման է տանում, այլ նման խնդիրներ կյակքի կոչող «միավորի» բացակայությունը՝ անգամ «ունենալով» վճռական ցանկությունը, գաղափարը հասունացած, որևէ երկրում քաղաքական ուժերի տարաձայնությունները կասեցնելու (առավել ևս ուժի ձևը) փորձերը, ցանկացած փորց հղի է անկախագուշակելի ցուցումներով՝ կախված «միավորի» ղեկին կանգնած պատասխանատվություն ստանձնած անհատների ողջախողությունից: Այն՝«տարաձայների» բախումը, վերահսկելու թույլատրելիի սահմաներում պահելու հատուկ առաքելությունը՝ «պետություն» կոչվող միավորինն է: Այն՝ ողբերգականի վերաճելու տենդենցները վանկարծակի «ընդունելու» փաստը պիտի շեշտի երկիրը կառավարելու անկարողությունը: Մեր իրականությունը զեռծ չէ այս բնականոն ռիթմից վնասվելու պրակտիկայից: Սա առանձնապես շոշափելի է մեր անցյալի ֆոնի վրա: ԼՂՀ տարածքում, գործող, ռեալ «վնասազերծելի»ուժեր չկան քաղաքական դաշտում: Ինչու՞ սա ընդունվում է, որպես շարքային երևույթ: Գործող իշխանությունները որևէ կերպ երերալու, իշխանությունը կորցնելու, անակնկալի մթնոլորտից տուժելու հիմքեր չեն տեսնում: Կար: Ապրեցինք նման իրականություն: Շտկեցինք, թող նաև «շտկեցին» բայց գրեթե անվնաս հաղթահարեցինք, մի բան, որը մեզ ուղեկցել է դարեր շարունակ: Իրավունքների և պարտականությունների բաշխվածությունը, մեր ապուպապերի (խալխի ու իշխողների միջև) տեսանկյունից՝շատ մութ և հակասություններով լի, չհմնավորված (ուղղվածությամբ) դրույթներ ուներ: Եթե կառույցը չի դիմացել ժամանակի ցնցումներին, ուրեմն՝կամ «կառույցը»էն չի կամ «ժամանակը» ձերը չէ: Թեկուզ՝ աղոթքով, թեկուզ՝ երգով, ինչու չէ՝տառերով, մնացինք անվնաս, ստույգ այգուց խնձոր չտուժեր ոտքի տակ կամ սմբակի: Հաճախ էինք լսում, դեռևս 50-ական թթ, թե իբր, մենք՝ ղարաբաղցիներս, քիչ «քրիստոնյա» ենք, կամ աթեիստ ենք…ՍՍՀՄ-ի հետ կապերը թյուր են: Նրա ուժը պրեսի պես հավասար էր ճնշում նրա ռեժիմին թարս նայողին նրա գաղափարները կասկածի տակ դնող ամեն մեկին, առավել ևս վտանգ ներկայացնող ցանկացած էլեմենտի: Մենք ավելի պրագմատիկ, քիչ այլ թեքվածության ճյուղավորումն ենք Հայկի ցեղի: Մենք շատ ճիշտ ենք գնահատել կրոնի «դերն» ու «տեղը» և նրան հատկացրել ենք մի «պաշտոն»-դիրք, որը հետագայում ունեցան արհմիթյունները մեր իրականության մեջ: Սա շատ փափուկ և անվտանգ որոշում պիտի եղած լիներ և, ըստ էության, շահեկան էր եկեղեցու համար: Ավելին չարժեր…

Գուցե մեր այս խելամիտ և նուրբ մտածելակերպին արդյունքում է, որ հաճախ չենք «կիսել» հայ ժողովրդի համար «նախատեսված» ճակատագրի շատ դրվագներ (պատմաաշխարհագրական) և մնացել ենք գրեթե անսասան, ապրել ենք յուրովի, եղել ենք շատ մոտ՝ պետություն կոչվող կազմակերպությանը՝ընդհուպ սերտացած միավորին: Առանձին, ինքնուրույն աշխարհին ներկայանալու միջազգային ընդունված պրոցեդուրաների բացակայության կամ գործող կանոնների շրջանակում ղարաբաղցիները որևէ լուրջ հայտ չեն ներկայացրել Հայաստանի անունից հանդես եկող որևէ պաշտոնական միավորի: Այսինքը Հայաստան երկրից կամ նրա շահերի շրջանակից դուրս ղարաբաղցիները քայլ չեն նախաձեռնել: Գուցե հետևություն անոմ, քանզի այլ պատճառներ հիմնավոր չեմ տեսնում : Խուսափելու համար բանավոր գոյություն ունեցող հայկական միավորի կազմից դուրս գալու (որը կորավեր՝ պառակտում և…) կամ նրա շահերն ու ազգային արժեքները անտեսելու կամ լքելու մասին հնարավոր որակումներից, ղարաբախցիները շատ նրբորեն իրականացրին անվնաս դիվանագիտություն՝ առանց անախորժության ու էական տարաձայնությունների, դարեր հետո անգամ, այս գաղափարը, գուցե դրույթը, գուցե վարկածը՝ շատ մոտ է վերոհիշյալին և հենց դրանից է, որ ունենք նույն իրադրությունը ժամանակի ոգուն հարազատ, քաղաքականության նորմերին համահունչ, արժանապատիվ մոտեցումներով՝ պահպանելով արցախյան) ղարաբախցուն հատուկ) ոճը. հոտը, համը՝ առանց որակումների.«Так угодно Богу. чтобы мы шагали в ногу. Ну и слава богу»,- այսպես եմ տեսնում ես: Աստծու կողմից նախաձեռնված մեր առաքելության շրջանակներում որպես պարտավորություն առանց հեղափոխական տրամաբանության, մեր ընկալածը խիստ համատեղելի է ամենակատարյալի հետ և գրեթե անթերի շարժվում է դեպի ողջախոհություն, որը ի զորու է իր «բնավորության» դրսեվորումներով ստանալ ամենախստապահանջ դեմոկրատի համակրանքն ու հարգանքը՝ ոչ մի շանս չթողնելու այլախոհներին:

Հարևան երկրի քարոզչությունը հաճախ հասնում է անմտության, որին հիմա շատ հանգիստ ենք արձագանքում: Շատ մտահոգված են, որ մեր երկիրը դեմոկրատական սկզբունքներից հեռու է, մեր նախագահները դիկտատորներ են, մեր չինովնիկները օրինապաշտ չեն, թայփայականությանը տուրք են տալիս, ճոճվում ենք անօրեն որոշումների հարվածներից, կաշառակերությունը ծաղկում է, թմրանյութեր են պատրաստում կամ աճեցնում:Այս «տեքստը» հաճախ է ուղղվում տարբեր երկրներում, տվյալ պետության կառավարման «մասն» կազմող ընդդիմադիր ուժերի կողմից կոնկրետ հասցեատիրոջը: Նորմալ է: Այսինքն՝ Ղարաբաղում, Ադրբեջանում, Վրասըանում և աշխարհի շատ պետություններում նման «բաներ» առկա են և այս ու նման արատների վերացման ուղղությամբ միջոցներ են ձերնարկվում: Պետության «գիրկը» շատ մեծ է, այն իր ընդգրկուն «բնավորության» շրջանակներում կարող է ունենալ շատ ավելի անսպասելի, մաշտաբային, խոշոր ու աննախադեպ դրվագներ, պատահարներ, ցնցումներ՝ քան մեկ այլ կազմակերպություն: Ժամանակը անհամեմատ մեծացրել է մարդկանց հարաբերությունների շփումների որակը… Սակայն գրեթե անփոփոխ են մնացել հաշվեհարդառներե: Ժողովուրդը չի կարող հաշվեհարդար տեսնել իր թագավորի հետ հրապարակավ, եթե ա¤ թագավորը չի խոցել խալխի հոգին բ¤ եթե թագավորի մերձավորները (առաջին հերթին բանակը) չեն դավաճանում: Կան և այլ կետեր, հանգամանքներ, որոնք գրեթե առնչություն չունեն խալխի հետ՝ բայց ոգտագործվում են նրա անունից:

Հին հռոմում, ինչպես հայտնի է (ըստ վարկածների) «61 մարդ» դեմ էին Կեսարին, այդ թվում՝ մերձավորներ: Մինչ այդ էր, որ մակեդոնացի Ալեքսանդրին թունավորեցին (իբր նաև Արիստոտելը (: Հանիբալը գրեթե մի կերպ փախավ իր երկրից, «ապաստան գտավ Հայաստանում»: Աշոտ երկաթի դեմ ելան հզոր իշխանները: Մխիթար սպարապետը տուժեց: Նապոլեոն Բոնապարտը հաղթական երթերի արանքում ուներ թշնամիներ, որոնք էլ թունավորեցին նրան հետագայում: 3 Ռեյխի Ֆյուրերը (իսկ Դուլեն Իտալիայում) քիչ մնաց դավադրության զոհ դառնար, այն էլ նման արտակարգ ռեժիմի պայմաններում: Մուսալինին կախեցին՝ չնայած վերջինիս արդյունավետ (ղեկավարության տարիներին) գորտնեությանը: Ղարաբաղցիները այս հարցում էլ ապրեցին պետության գոյատևման աստվածային կատեգորյաների շրջանակներում թույլատրելի անոմալիաներ, որը ընդունվեց, որպես լարվածության թուլացման տարբերակ կամ ցնցումների բնականոն պարպում: Մահափորցի մասնակիցները, ի տարբերություն Ամերիկայի, Ղարաբաղում դատարանի առաջ կանգնեցին: Ասպարեզից «հեռացրին» նաև այն ժողովրդի միջոցով, որը մի ժամանակ պաշտում էր նրանց: Գոնե մի բան մասնակից են անում երբեմն: ՈՒշիմ աշակերտի բնութագրով պատմության մեջ մտնելը ևս մտնել է: Այլ հարց է, թե դա ի՞նչ է տալիս և՝ ու՞մ: ՈՒզում էմ համոզմունք հայտնեմ ու վեճի տեղիք չտամ: Ասում եմ՝ երբ մեր ժողովրդին օտարն է խոցում, միավորվում է ու մեկին երկու պատասխանում, համա որ մեր ղեկավար չինովնիկը (միջինից ցածրը՝ չէ) նույն խոցելը խոցի, դեռ մի բան էլ ավել… ներողամտությամ, թե ատամներ կրճտացնելով, բայց՝ «կտանի», արանց վնասելու հանրայինը, պետականը, իբր նաև համաժողովրդականը: Սա ուրիշ կառուցվածք է, ուրիշ ընկալում է, եթե ընկալում է… իհարկե ամեն մի դրսեվորում ունի մանրամասներ ու յուրահատկություների մի ամբողջ բնութագիր: Ռոստովցի ընկերս ասում է՝ կապված եք ձեր հողին, ջրին, քարին այնքան, որ դրանից կտրվելու տարբերակը խոցում է ձեր խիղճը ու էլ ավելի սերտանալու զգացումներով լիցքավորում: Մոսկվայի բարեկամս գտնում է, որ հաց կորցնելը պակաս կարևոր ֆակտոր չէ: Ղարաբաղը Ռուսաստան չէ որ ընտրել կարողանա ու ոտի վրա սոված չմեռնես, որ վարչակազմի ղեկավարի, կամ նրա բարեկամի, կամ նրա ընկերոջ բարեկամի աչքը ընկավ քո պաշտոնին՝ «пиши пропало»: Գնալ, բողոքելու տեղ կա՞… որ լինի՝ ի՞նչ…

Ղարաբաղում շատ առանձնահատուկ «ընդդիմադիր» ուժեր կան: Այդպիսին ունենալու համար շահագրգռված են բոլորը, իսկ ժողովուրդը չի հասկանում, կամ բան չի հասկանում այս թատրոնից: Կոմկուսի ղեկավարը (առաջին քարտուղար) կարող է սեփական հարց լուծել՝ որպես հատուցում: Թե ումի՞ց ու՞մ ի՞նչ կմնա… Կարևորը՝ կոմկուսը իբր վերահսկում է իրեն վստահված «տեղամասի» հավատարմության գործընթացը և ապահովում երկրի անվտանգությունը: Վերջ, սա է գործոնը, սա է երկիր պահող բազմաթիվ ֆաքտորներից մեկը: Բա ժողովու՞րդը: Որ չի դիմանալու՝ էլ ինչ ժողովուրդ: Բանաստեղծների թողի հիմքն եք, ձեզ գովերգում էն կոմպոզիտորներ, երգահաններ, գուսաներ, քաղաքական գործիչներ, պատմությունը խարսխվում է ձեր ուսերին, թագավորները ձեր միավորումից փառք են վայելում, տարածքներ են գրավում, ամենակարող ժողովուրդ… Աստծուն փոխարինում եք երկրագնդի վար՝ առանց փայի, առանց ակնկալիքների: Միշտ համբերատար, մատչելի, հոգատար, ներողամիտ, նվիրված, հարատև, բայց՝ ժողովուրդ: Ավելի հավաքական, ու այդուհանդերձ՝ վերացական միավոր չկա, գոյ չէ: Մուսուլմանական (ժողովուրդների) հավատքին դավանողները ավելի լոյալ են իրենց ավագներին, մեծ ու փոքր ղեկավարներին քան՝ մնացածները: Մենք այս առումով չենք զիջում մուսուլմաններին: Եթե այս ամենը ուղված է (գոնե ինչ որ շահ) պետության հզորությունը ապահովող գործոնին՝ տեղին է, փառք քեզ, ժողովուրդ: Միանձնյա լինելու, ղեկավարելու միայնյա հակումը, ինքնին նորություն չէ: Սակայն որոշիչ ու ճակատագրական կարող է լինել անհատի գործելակերպը՝ մանավանդ երկրի համար վճռորոշ պահերին: Այս իրականությունը մեզ ուղղեկցել է դարեր շարունակ: Ժողովրդի արձագանքը ճիշտ հունով տեղ հասցնելու և այն հանուն երկրի փրկության օգտագործելու առաքելությունը ևս լուծ չպիտի դառնա մեկի կամ մի խմբի վզին, որի դեմ պայքարելու, ճնշելու փորձը հայտնի է պատմությանը: Իհարկե կան, կան երկրներ, որոնք քաղաքական բախումների հնարավոր «Վնասներից» զերծ են մնացել և շարունակում են ապրել այնպես, կարծես աշխարհի եռուզեռը ոչ մի կապ չունի,) նրանց երկրին Աստված առանձին հոդվածով է ապրեծնում) այս տարածքի վրա ապրող մարդկանց հետ: Հարևան երկրի աչքերը հանել են, ամեն օր մի քիչ սպանում են, վառում են, փչացնում են այդ երկրի բնական բարիքնեհո «վատնում» նենգորեն նրա մարդկային ռեսուրսը, կողքինին հեչ բան չեն ասում:

Մեզ՝ հայերիս, այնքան «բան են ասե» որ գրեթե բան չեն մնացել: Ճիշտ ապրելու գաղտնիքը «ճիշտ» լինելը չի ապահովում: ՈՒրիշ, ավելի մատչելի ճշմարտություն կա, որը հազար էլ չլինի, բայց՝ անգամ մատչելի է: Քո ճիշտը դուրս է մղվում մեկ այլ «ճշտից»- ից և սա գիտական առաջընթացի պրոցես չէ: Հին կոմբայնը նոթով փոխելու, նորը հնին «դուրս մղելու» գործընթացը չէ: «Հարաբերական ճիշտ» ասելով չենք սպառի նյութը : Խորհրդային միության ղեկավարները, ինչպես պարզվել է, անձնական շահի վերահսկողություն են սահմանել՝ շատ հաճախ այդ դիտակեըից ելք նախատեսել ամբողջ երկրի համար: Վճռորոշ որոշումների ճակատագիրը հայելի չէ, որ անմիջապես «արտացոլի» իրական պատկերը ու նախազգուշացնի տագնապի մասին: Մենք արդեն վկա ենք, որ խորհրդային հզոր պետության գոյի համար, ըստ էության, կոնկրետ նպատակ չի հետապնդվել, կարծես նման վտանգ չի էլ նշմարվել տեսադաշտում, տագնապ չի էլ եղել, չնայած ժողովուրդը շատ ավելր զգոն էր ու ավելի մտահոգված իր՝ կարծես մինիմալ (տեղեկատվությամբ) շփվածության պարագայում: Նման թերությունների համար սովետական ժողովուրդըիր ղեկավարներին որևէ կերպ կոչ անելոը, ուղղություն տալու, տագնապի ազդանշան հնչեցնելու համարձակություն չուներ, իսկ առանձին անհատների ձայները աղմուկ դառնալու բոլոր փորձերը կասեցվել են՝ ժողովրդին հայտնի և անհայտ մեթոդներով՝ հանուն երկրի ազգային անվտանգության: Այսպե՞ս… Շատ կոպիտ էլ ինչի թե, արժանի համեմատություն է, եթե ղեկավարի խոսքը համարենք՝ թառի, իսկ ժողովրդինը՝ քյամանչի «պարտիա»: Անկախ իր կամքից, քյամանչան կրկնում է թառին մի «ակնթարթ» հետո: Այս «համագործակթությունը» ներդաշնակության տարբերակ է և սրանից չի տուժում համույթի կատարումը.: Տարիներ հետո, երկրի ներքին քաղաքականության էական վրիպումների պատասխանը ո՞վ տա, «հետևանքների» վնասը ո՞վ հատուցի:

Ժողովուրդը ոչինչ չի նախաձեռնում, ուրեմն և պատասխանատվություն կրելու դերից հեռու է, սակայն չտուժել չի կարող, ճիշտ նույնքան, որքան ժառանգություն է ստացել իր ղեկավարներից համապատասխան ժամանակահատվածի համար: Պետական պատասխանատու օղակի «իշխանավորը» ըստ էության, ազատ է իր գործունեության անմիջական քայլերի ընտրության մեջ: Անհարթությունները թույլատրելի սահմաններում պահելու հմտությունը նստում է համարիչում և բաժանվում է (գուցե ցուցադրվում է, դրսևորում է) նրա հատկացված ուշադրության, վերահսկողության վրա: Վերահսկողությունից էլ կախված է քանորդի արդյունքը: Անաղարտ ու սրտացավ վերահսկողության պայմաններում «թիավարելու» մանեվրելու հմտության գործակիցը նվազում է ընդհուպ մինչև մինուս զրո: Եթե պետության ղեկավարը վերապահում էր՝ խալխին ու նրա սերուցքին քթի տակից վրիպած բառերի շարժով պատասխանելու կամ լսելու իրավունք, ապա քիչ հետո գործում էր անվստահության չհայտարարված տրամադրություն ու խիստ թշնամական սարկազմի ծննունդ ամենատարբեր շերտերում: Ստանալով պետության կողմից սահմանված իրավունքները, որպես կանոն, միջին օղակի իշխանավորը ընտրում և հարմարեցնում է պարտականությունները՝ առավելապես հետապնդվող շահին և ակնկալում մտավոր կարողություններին: Այս «գործընթացը» արձագանք չի գտնում վերևներում, քանզի իշխանավորը արդեն վերահսկում է իր լծակները էֆեկտիվ օգտագործելու դինամսվան: Ժողովուրդը չի մասնակցում, նա անշահահաս երեխայի կարգավիճակից այն դին անցնելու երաշխիքներ ունի, բայց անչափահասի իրավունքներով… Ավելի չի էլ պահանջում, եթե կենսակերպը չի ծակում կամ՝ կոշտուկ չի ոտքի տակ: Կոշտուկներ հարթող սոցիալական շերտ էլ կա, որի փեշակը հարմարեցնելն է՝ մի քիչ ոտքի առջևի մասից, մի քիչ՝ ետևի, կոշկին ձեռք չտալ, «հագուստին» վայել լինի թող: Մեջքից կռացած խալխի ոտքն էլ քայլից՝ որոշակի քայլից հեռու «քայլելու» տրամադրություն հակված չէ: Այն ունի իր ոտքի համար նախատեսված մակերես՝ կոնկրետին մոտ շրջանակներում: Ղեկավարությունը հոգատարությամբ է անդրադառնում ժողովրդի ցանկացած քայլի անվտանգությանը՝ ապահովելու և նրա առողջությունը խնայելու իր խոստումներին:

Ղարաբաղում ունենք առանց տանիք, առանց կոշիկ, առանց, բայց կոշտուկներով ապրող խալխ, որոնց միշտ լսում է ղեկավարությունը: Հարազատ ժողովրդին լսելը՝ ինքնին վստահություն է փոխադարձ: Իրար լսում են, կարևորը, որ իրար լսում են, միշտ իրար լսելը մեծ կուլտուրա է որը ՝ պի ֆրանսիացիները մշտական չեն ունենում: Երբեմն իրար այնքան վատ են լսում, որ դա «լսել» կոչվելու հիմքեր չի ունենում: ՈՒ սկսում են իրար «չլսել«, որից «աղմուկ» է առաջանում, այնպիսի աղմուկ, որ մենք էլ ենք լսում: Ստացվում է, որ Ֆրանսիայի մայրաքաղաքում իրար չեն լսում, բայց հազարավոր կմ. վրա լսվում է դա, թող մնացածները իրենց լսողությամբ չպարծենան: Երկիր կա, կամ՝ երկրներ, որ իրար լսում են, շատ լավ էլ լսում են, բայց չեն հասկանում: Ամբողջ աշխարհում հազիվ երկիր գտնվի ուր լսելը, հասկանալը իրար հաջորդեն: Օրինակ՝ Իրաքում իրար չեն հասկանում այդ երկրի բնակիչները: Ամերիկան էս էլ քանի տարի է անգլերենով փորձում է հասկացնել աշխարհի շատ երկրների քաղաքացիներին, որ լսել է պետք, մանավանդ՝ իրենց, որովհետև դա մեծ կուլտուրա է, իսկ այդ երկրների խալխերը «լավ լսելու» համար ի՞նչ պիտի ունենան: Խելք, խելք, ժողովո՛ւրդ… Այնքան խելք, որ ականջիդ կարիքը շատ չշոշափես: Խելքով՝ ինչ ասես կարելի է ունենալ: Տկարությունը ի՞նչ է: Ո՞վ է տկար: Այ օրինակ այս բոյով, բուսաթով տզամարդը ի՞նչ չանի, որ տկար կոչվի: Իսկ ո՞վ պարզի թե ո՞վ է տկար, ու՞մ համար: Ժողովուրդը կպարզի, լավ էլ կպարզի ամենամութ անկյան էությունը: Պարզել ես, դե գնա գործիդ… Այնքան փափուկ որ լարում չգրանցվի թույլատրելիից դուրս: Նախագահի նշանակած մարդը գյուղսովետի նախագահից էլ գերադասելի մարդ էր ու տկարության նմուշներից էլ չէր տուժում: «Նախագահի մարդը» ծնվում են, դառնում են, նաև պատվերով լինում են ու չեն լինում: Դրանից գյուղը տուժել էր թե, արձագանքը համարժեքից շատ ավելի ցածր էր լինում, իսկ հաճախ առանց արձագանքի են կոտրվում մեծ կարասներ, ողնաշարներ էին ջարդվում ոտի վրա, բայց գյուղի կերպարը նկարի ճակատագրով կախվում էր պատից ու թարմացնում գույնեհո:

Պետությու՞նը: Համակարգի տուժելը աչքի առաջ աչքով չի երևում: Ձու չի, որ ճաքի ու պարզվի… աչքը աշխարհի չափ էլ մեծանա, թե պետության անվտանգությունը ապահովող կոմպոնենտներից ոչ մեկի (անթիվ են) էական կորստի մասին իր կարողությունների շարունակումը չի կարող բավարար տեղեկություն տալ: Աչքով տեսնելը, ականջով լսելու չափ աստվածատուր մի պարգև է, որից օգտվելու «ձևերն ու մեթոդները» վերահսկում է մեկ այլ պարգև: Այդ, այդ պարգևը ժողովրդին տրված է որպես շքեղություն: ՈՒնենա, բայց՝ չօգտվի: Որ բոլորս այնքան խելոք չենք, որ մեկին լսենք, ապա ժողովուրդը թող առայժմ իր շքեղությունը պահի էն օրվա համար, որ «բոլորս կլինենք»: Որ փոքր էի ու էս եղածից շատ հեռու էի, միևնույն է լսեցի, որ Եկատերինան «անզուսպ» կին էր: Բայց կոչվում էր «Екатерина Великая». Որպես կին՝ « », որպես կայսրուհի, թե կայսր, թագոըհի, թո երկրի գլուխ, բայց՝ «Великая» .Որևհետև նա երկրի վարկանիշը պահեց Աստծու բարձունքին, որևհետև նա փրկեց Ռուսաստանը հենց այն պահին, երբ կործանումը անխուսափելի պիտի լիներ այլապես: Ահա, օտար երկրի քաղաքացին իր ոչ հայրենիքի համար «մեծ» անուն նվաճեց, որը պարզերես է անում նրան ծնող երկրին, նրա վստահ երկրին, իսկ ինքը ապրեց «…Կեցցես…»։ Երկրի ղեկավարից հաշվետվություն իբր ակնկալում է ժողովուրդը: Ո՞վ կամ ովքե՞ր են պարտավոր ապահովել այդ ակնկալիքը: Ընդվզող, կարգապահ խալխը զգոն է պահում իր պարտականություններից անսպառ օգտվող «կազմակերպությանը»: Արդյունքում ունենում է կահավորված տնտեսություն, երկրի անվտանգությունը ապահովող ուժ, արտաքին քաղաքականություն՝ հանուն ժողովրդի: «Մեկը պակաս ուտող», բայց հարգված ժողովուրդը, պարտք չի մնա իր «պետությանը», այդ թվում՝ Աստծուն: Ղարաբաղցին շատ ավելի հպարտ էր իր արժանապատվությունը պաշտպանելիս,և որևէ կերպ այն քծնածիվ փոխարինելու բնավորությունը հակակրանքի էր արժանանում գոնե վճռական պահերին: Խոսքը իշխանավոր համերկրացու և շարքային մահկանացուի փոխհարաբերության մասին է: Հանուն արտաքին անկախության նա չի խնայել իր որդուն՝ չնսեմանալով ապրուստի միջոցներ «պարգևող» իշխանավորի կամայականությունների առաջ: Վախի բացակայությունը կարող է և ենթադրել ահաբեկության բացառում նաև: Տվյալ պարագայում իշխանավորի դիրքը ենթադրում է հենց այդ, որովհետև դրսի սպառնալիքը կասեցնող ուժը չի կարող ներսում «դավաճանել»: Ահա քեզ պարադոքս: Սեփական ժողովրդին ներկայանալ իմիտացվա՞ծ: Հարգանքը գույքի տեսքո՞վ կամ՝ փողի՞: Հարգանքը փոխանցվում է շնչով, հոգու շնչառությամբ, առավելապես առանց խոսքի, այն ստանում են դարձյալ լուռ: Հոգատարությունը շոշափում են առանց ավելորդ ցուցահանդեսների և շքեղ շքերթների, գուցե նաև՝ նվերների: Օրինակ, հայրը մոր պես դրսեվորել չի կարող իր սերն ու հոգատարությունը, սակայն այն կա և ունի իր հմայքն ու ուժը՝ որոնք պակաս անհրաժեշտ չեն որդուն…

Իբր Արքիլեսն ասել է՝ բթամիտ թագավորի համար չարժե մեռնել: Իրավացի՞ էր… Բթամիտ թագավոր պահող խալխը ի՞նչ է ակնկալում «վերևից»: Թագավորին, ավելի կոնկրետ, իշխողին քծնելը խրախուսվում է իշխողի կողմից: Թագավորին վճռական պահին թյուլիմացության մեջ գցել կարող են միայն նրանք, ովքեր շրջապատում են նրան՝ ամենօրյա մտերիմ զրույցներով: Թագավորը անվստահելի մարդկանց հեռու է պահում իր տեսադաշտից: Հազարավոր տարիների երկրագնդի պատմության մեջ հատուկ տեղ ունեն քաղաքակրթության օջախները, որոնց թագավորները վառ, ուսանելի և ամոթալի հետքեր են թողել… Նրանց գործնեությունների մեջ միշտ առկա են եղել ակնհայտ դաժանություններ ու դավաճանություններ ուղղված այս կամ այն իշխանավորի, գուցե նաև՝ թագավորի դեմ: Սակայն խելամիտ, ճկուն, հայրենասեր թագավորներին միշտ «խանգարել» են մարդիկ, որոնք օժտված են եղել ավանտյուրիայով. կարողացել են վստահության թաղանթ ստեղծել՝ արքունիքի հեղինակավոր և ազդեցիկ մարդկանց մոլորության մեջ գցելով, անհասկանալի (նաև իրենց (, անբացատրելի երևույթների սեփական ինտերպրիտացիայով: Բազմաթիվ օրինակներից ինձ ապշեցնում է համարձակությունը, Աքիլեսի տեսակետը հոգեվորականերին մատուցվող տեսության հարցում և ուղղակի արհամարանքը Աստվածներից մի քանիսի հասցեին: Եթե հավատալու լինենք պատմությանը, ապա Տրոյան ավերվեց հոգևոր հոր անհիմն պնդումների արդյունքում: Նախ նա Ագամեմեոնին հայտնեց, թե Աստվածներից մի քանիսի մարմնացումը հանդիսացող հուշարձանները ավերվել են հույների կողմից, իսկ Աստվածները չեն ներել այդ քայլը և երես են թեքել: «Սրբապղծությունը չի ներում և ոչ մի Աստտված…»:

Այստեղից հետևություն արեց թագավորի մերձավոր հոգևորականը, թե հաղթանակը ապահովված է… Նման անհիմն կանխատեսությունները ապակողմնորոշում են թագավորին… Այդպես եղավ Տրոյայում: Եվ վերջապես, երբ հույները «Ձին» թողեցին և հեռացան, թագավորը իր շքախմբի հետ դուրս եկավ պարսպից ու մոտեցավ «կենդանուն»: Հոգևոր հայրը կրկին իրեն իրավունք վերապահեց թագավորին ապակողմնորաշելու:
Նա ասաց, թե Աստվածները պարգև են ուղարկել տրոյացիներին՝ տարած հաղթանակի համար: Պարքսը այլայլվեց, նա խիստ շեշտված ասաց՝ փառքի այս ձին, հայր, խնդրում եմ, այն վառել է պետք: Հոգևոր հայրը համոզիչ վերջնական կտրուկ խոսքով պնդեց՝ թե «ձին» պիտի ներս տարվի, իբր Աստվածային պարգև…
Մեր «թագավորների» մերձավորների ինտելեքտուալ պոտենցիալի վրա չեմ կասկածում, բայց միայն իմ չկասկածելով գորխը «կերթա՞», «կեղնի՞»: Պիտի ասեմ, որ կախեն էլ, պիտի ասեմ, ինքս ին աջքով տեսնու եմ մեր Ագամեմեոնին, մեր հոգևոր հորը, մերձավորներին էմ տեսնում նաև ու խեղկատակների: «Ձին ներս բերելը» կա, հետևանքը՝ այն չէ, որովհետև «ձին» էլ էն չի:


* * *
Մարդը մեխ խփեց պատին ու քուրքը կախեց: Պատը մեխ պահեց, մեխն էլ՝ քուրք: Փուչ պատը մեխ պահի էլ թե, մեխը քուրք չի պահի: Սա Լենինը չի ասել, բայց մի կասկածեք: Ինչպես նաև համոզված եղեք, որ եթե ցեմենտի ու ավազի շաղախի մեջ (բետոն) փայտ, թուղթ, հացի կտոր, փափուկ որևէ գույք ընկնի, կունենանք՝ «փուչ»: Չի պահի: Իսկ եթե այս պարզ օրինակը համոզիչ է, ապա մեկ այլ պարագայում, նույն «փուչը» լավ չի երևում, չպահածը հստակ չի զառնվում, չի եղել, բայց կա: Որ պաշտոնյան իր «շաղախը» անաղարթ չի պահում, փուչ ունենում ենք բոլորս: Իսկ «փուչը» ինչպես համոզվեցինք, չի պահում:Փաստը «չպահելու», ուրեմն և անվստահելի օղակի առկայությունը «քուրքը» չէ, չէր էլ: Շատ ավելի ծանր, թանկարժեք միավոր է, որից, որի ընկնելուց կտուժի համակարգը: Դա կշոշափի հաջորդ սերունդը, գուցե մի քիչ «դեսուդեն»: Ամենքս մի քիչ «փուչ» կթողենք և կունենանք… Կունենա՞նք: Կա՞ այնպիսի կազմակերպություն, կամ միավոր, արտակարգ լիազորված մի անձ, որոնց իրավասության շրջանակում էլ գնահատվի (վեևից թե ներքևից) մարդու հայրենասիրության չափը: Ասենք, տաս բալանոցի գնահատմամբ հինգ ստացած մարդ -քաղաքացի, իսկ մյուսը՝ ուղիղ տասը: Չկա ու չի լինելու: Որովհետև դրանց «փուչ» չի «երևալու» գուցե չենք տեսնելու, գուցե (տեսնելու) ցանկությունը չի լինելու, որովհետև «հայրենասերը» ոչ այդպիսինից ջոկողն էլ կարող է «փուչ» լինել: Խանութպանը պատերազմի ժամանկ «հանգիստ չուներ» «ռեկետ-ազատամարտիկների» մի խումբ ճնշումներ էր գործադրում՝ նրան մեղադրելով «քիչ հայրենասիրության մեջ»: Էս «ջոկողները», թե քանի բալ են նշանակում խեղճ մարդուն՝ հա «լիկվիդ» է ընկնում: «Քննությունը» ընդունում են՝ ով երբ ուզում է… Խանութպանը չի հասկանում, թե ո՞վ է «քննողը», ո՞վ գնահատողը, ով՝ հանձնաժողովի նախագահը: Էս է մտնում «լսարան» (խանութ) հարցաքննում՝ նշանակում, էն՝ է մտնում՝ «ստանում», նշանակում, բայց հայրենիքի նկատմամբ սերը չի «ճանաչվում»: Որոշում է մարտի դաշտ գնալ: Ասում են՝ գնա, էնտեղ հաջողությամբ կհանձնես քննություներդ, գնալդ՝ արդեն դրական բալ է: Խանութպանին «հաջողվում» է մի կադրի մեջ հայտնվել Ավոյի հետ: Այս մասին քիչ ուշ իմանում է նաև ինքը՝ խանութպանը: Քննություները ավարտվում են, խանութպանը մարտադաշտից տուն է գալիս որպես հայրենասեր՝ որքան էլ դեմ էին նախկին «քննողներն ու գնահատողները»:

Հիմա խանութպանի այն լսարանում, ուր նրան «անբավարար» էին գնահատում պատին մեխ կա, մեխին՝ նկար՝ «Ավոն ու իր զինակիցները»: Հայրենասիրությունը «առնելու» և ոչ մի անհրաժեշտություն: Այսինքն, այն հաճախ գնահատվում է որպես գույք, որը շոշափել չի լինում իրապես, իսկ էապես… Արժե հայրենասիրությունը առքի ու վաճառքի նյութ դարձնել: Կունենանք «շաղախ», որի մեջ անհուսալի շատ նյութեր, ուրեմն նաև «փուչ»: Փուչ համակարգ, փուչ կազմ, փուչ հիմք, փուչ պատ, փուչ տուն, փուչ շինություն, ամեն բան անհուսալի: Քուրքդ էլ չկարողանաս պահ տալ… Փափախդ՝… Գլխիդ սուրբ խորհրդանիշը, քեզ ներկայացնող ատրիբուտը: Փուչը շատ ավելի շոշափելի կլինի, եթե սնունդ ունենաս ներքևում, իսկ ժայռին խպած մեխից կախված լինես դու, հենց ինքդ: Աստված էլ քեզ չի օգնի, եթե քարի այդ մասը հանկարծ…

Պարզապես չի կարելի հայտնվել ճակատագրական կետում և սպասել «լինելուդ» կամ՝ ոչ: Ճակատագրական պահեր ունենում են բոլորը, բայց ոչ այնքան հաճախ, որքան՝ հայերս: Ո՞վ, կամ ովքե՞ր են բերում դրան, ոչ ժողովուրդը: Այն հասնում է ժոզովրդին, երբ չհասնելու տարբերակ չկա այլևս: Հերոս է այն ժողովուրդը, որ ճակատագրական չի դարձնում պատմական ամեն մի փորձությում: Ելել ես ու քայլում ես, ուրեմն կաս, եթե կաս՝ պիտի լինես, լինելու համար պաշտպանվել է պետք, ուրեմն՝ բանակ, բանակ, պետություն, ազգի գոյը ապահովող վստահելի ուժ: Եղա՞վ: Հիշում եմ, երբ ասում եին «Չապաեվը, Չապայեվը … ափսոս, այդ գիշեր ճակատագրական եղավ նրա դիվիզիայի համար…», հայրս ասում էր, թափթփված հրամանատար էր, պոստերում զինվորները քնել էին, թշնամին անարգելք մտել էր ու սրի քաշել… Իսկ կարող էր «ճակատագրական» չլիներ, ինչպես չեղավ Գայի մոտ (սա օրինակի համար): Ելել են շատ արտակարգ ժամանակներ: 21- րդ դարում, ի տարբերություն նախորդի այս տարիներին, պետականականություն կորցնելու լուրջ վտանգ չկ՞ա, ինչպես նաև այն «հաստատելու» խնդիրը օրակարգից վաղուց հանվա՞ծ է: Այն կա, բարգավաճելու է՝ անկախ նրանից, թե ո՞վ, կամ ովքե՞ր են ղեկավարում: Պայքարը առկա է ներսում, պայքար իշխանության համար: Այսինքն շնչահեղծ չենք լինի, չենք խեղդվի, որովհետև ամեն բան կատարվում է նավի վրա, իսկ նավը հոսանքի հետ լողում է դեպի առաջ՝ ժամանակի մեջ ու նրա ուղեկցությամբ: Պիտի ենթադրենք, որ եղել է ժամանակը՝ վերջապես հոգալու մարդու մասին: Այն մարդու, որը սևագործ է, որի ձեռքերը հող են մշակում, որի որդիները բանակ են պահում, որի խոսքը տկար է, որին ճզմելը՝ օրենքից դուրս հայտարարվի, որին նայեն ու տեսնեն արժեք, մեծ արժեք, բայց ոչ բանաստեղծի տողի, ստոր ու նողկալի ելույթների համար: Լողալը սովորել ենք վաղուց բայց հովազը ջուր չեք լցնում…


 * * *
Պատերազմի ավարտից հետո, երկիրը տարերայնորեն պատմութուն տանող երակները քիչ չէին: Ռազմաքաղաքական իրադրությունը հսկողության տակ էր՝ այլապես ձեոք բերածը կարող էր ավազի պես կուլ գնալ անկանոն դեսուդեն զառնվող թափթփված հակառակորդի «ոտնձգություններին»: Ապրուստը հայթհայթվում էր անվատական ու անկազմակերպ նախաձեռնությունների ուժերով՝ ուր որևէ իրավական գոծընթաց իրականացնելը կամ հիշեցնելն այդ մասին, առաջացնելու էր ընդվզումներ, լարվածություն, անհանգստություն ապագայի նկատմամբ, մի շարք ոչ ցանկալի տարաձայնություններ՝ առանձնապես նրանց կողմից, որոնց խիզախության, համարձակության, նվիրվածության ու շատ ուրիշ «ությունների» հաշվին ունեցանք այս ամենը: Իհարկե, ինչպես միշտ, ինչպես, ամենուր, մենք ևս զերծ չմնացինք «шакал» ներից: Նրանք պետական ատրիբուտների պես ներկա են ու սկի էլ չեն քաշվում՝ կարծե սրանք ներկայացնում են ինչ որ կարևոր ֆունկցիա իրականացնող մի կազմակերպություն, որը կոնկրետ աթոռներ ունի բոլոր համակարգերում՝ հատուկ քվեներով: Ժողովու՞րդը… Չի՞ հիշում… «Նամակ ռուսաց թագավորին» կամ նամակ՝ մերին… Ճակատագրերը չեն փոխվել, առայժմ ակնկալիքներ պահելը ռեալ չէ: Անպատասխան նամակների արատությունը լարում չունի մեջը, չի էլ լինելու: Մենք «հասկացող» ժողովուրդ ենք: Եթե չեն պատասխանում, ուրեմն՝ «չի հասել», եթե չի հասել, ուրեմն «գիծ» չկար, որ գիծ չկա ի՞նչ անենք… Սպասենք գծին… Երկու կետերի միջև ամենակարճ գիծը ո՞րն է… ՈՒղիղ հայացք, առանց օպտիկայով, աչքից՝ աչք, սրտից՝ սիրտ, որ բեկումը բացառվի, որ իսկությունը չտուժի, որ շաղախի մեջ ավելորդ փափկություն չունենանք, բետոնի մեջ փուչը ավանդույթ չդառնա, վոր թագավորը «ռուսաց» չլինի…

Եթե հացի խնդիրը դանակից էլ սուր էր նստած կոկորդրերին ու ապրուստի տենչը ծայրահեղության տանող տենդենցներ ուներ մեջը մի ժամանակ, ապա այսօր այլ է «բկի» հաստությունը, հացի խնդիրը այլևս դանակ չէ: Լիցքաթափող գործոնը դեռևս օրակարգում է ու կոչվում է. «ժամանակավոր հրադադար» կամ՝ հարաբերական անդոր: Բրազիլիական սերիալների մուտքը Ղարաբաղ՝ հանճարեղ «միտք» էր… Ավելի հզոր պարպիչ, քան այս սերիալները՝ մեզ համար չէին ստեղծել այդ օրերին չկային ու մենք ազգովի մտանք ու ընդունեցինք այդ «Վաննան,: Ի դեպ, Ռուսաստանուի «ջրերը մտանք» մյուսների հետ: Անգամ այս հարցում չտարբերվեցինք ճանաչված պոտություների, գործելակերպով չզիջեցինք՝ որոշ բնական ռոսուրսների բացակայության ֆոնի վրա: Խայտաբղետ ապրելու տենչը քչերին չտարավ հայրենիքից այն տին: Մնացածները՝ կենալն ու ապրելը շաղախած օրերը գումարում էին, հասնում ծնված օրերի, հնարավորինս շքեղ կազմակերպում կերուխում՝ կենդանի երաժշտությամբ: Այս միջոցառումներին գումարվեցին նաև զոհվածների 2-րդ, 3-րդ և մնացած տարեդարձնեհրը: Մեկը կանչեց 100 մարդ, իսկ մյուսը՝ 120, ասում են էսինչը 150 հոգու համար սեղան է պատրաստելու, էս քանի օրը որդու ծննդյան օրն է: Զոհվելը ապրելուց պատվաբեր ճանաչելու և հաստատելու տպավորիչ օրինակները, թե պատմության որ էջի վրա պիտի մնա, որ հիշվեն, դժվարանում եմ ասել: Զոհվածի ընտանիքի կարգավիճակը հարգանքի արժանի է ու նրա նկատմամբ զգուշերեն տարվող «մոտեցումը», տա աստված մշտական, շարունակական լինի: Զորակցություն կոչվող ցանակացած ժեստ հանրությանը ՞Էկրանից դուրս «անհասկանալի» ու բացատրելի իրականություն կա, որը «անձեռնմխելի» է: Առավել «անզուսպ», «անսանձելի» մարդկանց ցասումները ժամանակին կամ՝ ոչ, պարպում: Խորհրդային միության քարոզչության առավել նախնտրելի մեթոդներից օգտվող սոցիալական խավ էլ կա, որը գերադասում է ականջի տեղ կաղամբ ունենալ, գլխի տեղը՝ դդում, իրեն կոչեն՝ ինչ հարմար կգտնեն, եթե շահ կա:

Հեռուստաէկրանից տարվող «աշխատանքը» պետական հովանու տակ է, բայց՝ կամ լավ չեն սովորում, կամ լավ չեն տեսնում, կամ նաև լավ չեն լսում, կամ՝ բոլորը միասին, կամ շատ նվիրված են «հայրենի երկրին» ու «արժանի են մատուցման» նրան: Ով պատվիրում է, նա էլ վճարում է: Կա և պատը, և մեխը, բայց քուրքը կախել չի լինի, ոչ էլ՝ գլխարկը որովհետև բոլորը թղթի վրա են ու թուղթն է պատին: Ահա այսքան հստակ ու թափանցիկ գոծնեություն: Շատ լարված օրերի գումարը պատմության մտնելիս իր հետ չի տանում նաև յուրաքանչյուր օրվա լարման ցուցանիշը: Ինտերֆերենցիայի պես, կամ շատ նման մի բան է կատարվում: Պարպում են, հանգցնում են, դաժանությունը էություն ունենալու որակից զրկվում է, դառնում է անզորության նմուշ և նվաստացնում է դրսևորողներին: Եթե ավելի պատկերավոր, ապա դառնանք կրկին կառույցին: Հիմնավոր ցանկացած շինության, ժամանակից մինիմում տուժելու և օգտակար գործողության մեծ գործակից ունենալու խնդիրը չի կապում հարևան նույնատիպ կառույցի պարամետրի, շինություների որակի, ճարտարապետական մտահղացումների վերջնական արդյունքի հետ: Կառույցը «չի կարող» անհատների կամայականության զոհը դառնալ և ոչ մի պարագայում: Այն հավերժության ճանապարհին «ժամանակներից» չտուժել զգոնություն պիտի ունենա, և դիվանագիտության այնպիսի դրսեվորումներ ցուցաբերի, որ ճաք չտա, ցից չունենա, պոչ չթողնի ոտքի տակ, մանավանդ՝ շնչող: Տատն ասաց. «Թոռնիկս ամեն իրիկուն բարբա է նայում տելեվիզերով»: Ասացին՝ էդ բարբա չի, ֆուտբոլա… Ասաց՝ բա ինչու՞ է անընդհատ գոռում, բարբա, բարբա… տելեվիզրի մարդը չի՞ հասկանում… Ամենուր է «բարբա», տատի, առանց դրան կյանք չկա: Հացի համը հանող, ու իշխանություններին իր դժգոհությունը մշտապես արտահայտող և ոչ մի Հերոսի չեն «ներում» :

Եթե անգամ հերոսի փայլը դարերի միջով անցնող ուժի ու հզորության պոտենցիալ ունի պատմական, միևնայն է նա՝ պիտի «լեգենդ» դառնա, որպեսզի (որպեսզին այստեղ քիչ է) չտուժի: Իսկ ե՞րբ է հերոսը դառնում «լեգենդ»: Եթե նա ոչ մի առիթով, երբեք, այլևս չի խանգարելու, չի միջամտելու, իր գոյությամբ, իր էությամբ չի երևալու, չի անհանգստանալու ոչ միայն իշխանություների, այլ նաև ամեն նրանց, ով առայժմ կենդանի է: Ահա այսքան թանկ արժե մի բան, որը պետք չէ կյանքից հեռացածին, իսկ կենդանի մնացածները այն օգտագործում են իբրև տուրքի մաս և դեռ մունաթ են գալիս: Ո՞վ է մեղավոր, որ այսքան անշնորհակալ ու անարդար ելք կա մի հարցում, ուր տուժած կողմը (հերոսի հարազատները) կամ լկտիություն են ցուցաբերում՝ դրանով իսկ խունացնում հերոսի փայլը, կամ լռում են այն աստիճանի որ ուշադրության կենտրոնից հեռանում են ու իրենց հերոսի փառքից չեն օգտվում որպես «արտոնություն»: Մարդը մեղք չունի իհարկե: Նրան այդպես են «սրսկում», սրսկել ու շարունակելու են նրանք, կամ նա, որոնց մի խոսքով անվանում ենք «Աստված»: Մարդու կողմից այս հանգամանքի ռեալ ու գործնականչօգտագործելու փաստը ինքնին ասում է, որ դա նույնպես չի նախատեսված Աստծու կողմից՝ որպես լծակ, որը պիտի օժանդակի ընդհանուր գլոբալ կոնցեպցիայի իրականացմանը՝ այն է կյանքի գոյությունը: Լավ ապրելու տենչանքը անխտիր դրվել է բոլորին: Որպես կանոն, լավ ապրելու հնարավորություն ընձեռնվում է քչերին, ինչպես նաև առանձին անհատների տրվում է գեր հաստատություն, որոնք նվիրատվություններ են (երբ հարստության բուն էությունը լավ ընկալվում է իր սահմանափակություններով) անում ու ակնկալում նրանց օրհնանքը: Հարստանալու կամ միջոցներ հայթայթելու ու մի կերպ գոյատևելու իրականությունը շոշափելի է, գոնե նրա համար, որ աշխարհի բնակչությունը իր ուսերի վրա տանում է այդ առաքելությունը՝ առանց վստահելու ու հույսը դրած Աստծու վրա: Տպավորություն կա, թե մարդ կարող է անկախ ապրել, այսինքն, ինքը որոշի ու խոչնդոտող ոչ մի հանգամանք չլինի: Պարզ երևում է, որ դա թյուր կարծիք է ու հիմք չունի: Քո բաժին կյանքը միայն քոնը չի, քանզի դու չես քեզ ստեղծում: Կամ սըողծելու գերծին քո մասնակցոիթյոինը քո կյանքի էություն է շինել Աստված: Դժգոհությունը արտահայտելու մարդուն տրված շնորհքը պարապ չպիտի մնա, այն ևս մի օղակ է, որը մնացած պարագանների պես մարդու հույզերի դրսևորման տարբերակ է ու միանշանակ չի ընկալվում կամ պարտադրված է մարդուն՝ անկախ նրա բնավորությունից: Դժգոհել են բոլորը:

Փարավոներից մեզ հասած պատմություները վկայում են, որ նրանք էլ զերծ չեն եղել, ու դեռ ավելին, դժգոհություները վերածվել են արյունահեղության: Կործանիչ են մասայական դժգոհությունները, որոնք դառնում են անկառավարելիու հասնում են ծայրահեղության: Սպարտակի ապստամբները կորցնելու ոչինչ չունեին, իսկ 1917թ փետրվարին,ամբոխները ունեին: Խոսքս տանեմ քիչ էլ դենը. այդ ապստամբները չունեին, իսկ նրանց հրապարակ դուրս հանողները ի՞նչ էին ուզում:Նրանք էլ կորցնելու բան չունեին, քանզի նրանց ուզածը իշպախանությունն է: ՈՒրեմն գործ ունենք դժգոհների մի քանի խմբերի հետ, մանավանդ հացի համար պայքարողների ու իշխանության: Հացի համար պայքարի ընթացքում հաց գողացող (ասենք մի պարկ) մարդուն դատում են գեղության համար ու չեն ներում, եթե անգամ հացը երեխայի համար է՝ անգամ սոված: Իշխ անության համար պայքարի խաղի կանոնները ստոր են ու չեն պատժվում, անգամ եթե զոհեր կան ու լինելու են՝ նույն ժողովրդի գրկից ելածները իրար խժռելու են, հանուն, բայց ոչ հացի, որը սովածի համար է: Դժգոհում են բոլորը, անխտիր բոլորը ու ճիշտ լինելու հավակնությամբ: Ո՞վ է մեղավոր. մարդը աստծու մեքենան է, ինքը ինչպե՞ս կարող է «իր» ֆունկցիաներից ազատվել: Օրինակ Լենինը առանց Աստծու կամքի ծնվեց, մնաց, աշխարհը բաժանեց նաև աղքատներին, ստեղծեց սովետների երկիր ու իր գործը փոխանցեց Ստալինին, իբրև սովորական մի գործարք: 20-րդ դարում այդ պետության տարածքում (որը կոչվեց ՍՍՀՄ) երկու, առնվազը երկու խոշոր անհատ «ստեղծվեց՝» գործեցին ի բարգավաճումն Աստծու կողմից փորձի կարգով կիրառված սովետների երկրի: Ծույլ ու մտավոր վառ չարտահայտված մարդը, ըստ Աստծու, չի կարող ղեկավարել, այսինքն կատարել այն, ինչը անհրաժեշտ է երկրի բնականոն կոչվող ընթացքին ու նրա այդ հատվածի առաքելության համար:Ավելի պարզ ասած՝ անհրաժեշտ հզորություն է պետք՝ հաղթահարելու համար այդ ծանրությունը, որը ոչ մի կապ չունի գրավիտացիայի հետ: Դեռ հուլիսին, 2004թ. ավարտեցի «Անկեղծությունս՝ ողբերգությունս» վիպակը: Որոշեցի՝ ամեն բան այս երկրում պիտի կոչվի սովորական, թե չէ՝ մեռանք ապշելուց: Էդ ձևով մեռնելուն հազիվ թե վշտակցեն, բայց մի փոտ կդնեն, շատ էլ տեղին: Կամ այնքան տհաս ես, որ խաբար չունես «մեծ խաղերի կանոններից, կամ պնդաճակատ ես, չես ուզում իսկու թյունը օրենք շինես գլխիդ հանգիստ ապրես, կամ բանուգործ չունես ու փեշակ ես շինել ամեն ինչից զարմանալը, կամ էլ դեռ չես հասունացել ու մոտակա 50 տարում՝ հազիվ թե… կամ…

Նախկին միլպետը պատմեց, որ քաղաքապետ լինելու մտադրությունը հուշել են կոմկուսի տղաները, իսկ ինքը ընդամենը մի թեթև մտածել է այդ ուղղությամբ: Հուշողներին կարգին հասցրել են, որ էդ մտադրությունը կործանարար կլինի՝ կրթության նախարարը դպրոցի դիրեկտորին կհանի (շրջկոմի առաջին քարտուղար). սոցապի ղեկավարը՝ սոցապի աշխատողին (երկրորդ քարտուղար) լրացնողները կզրկվեն հացի փողից, ուրեմն՝ և հացից: Զարմանա՞մ: Մարդը գնացել է հրաժարվել «էդ, թե էն մտադրությունից» ըստ որի ինքն էլ պիտի թեկնածու լիներ: Բայց հիմա հարցնում եմ. «վախենու՞մ ես…Ասում է՝ չէ, զահլաս է տանում, ես ասում եմ՝ մեր ժողովրդի ընտրրությունը իրեն սազական է լինելու, իսկ ժողովուրդը երբեք չի սխալվում:Ինքս ինձ մտածում եմ՝ ժոաովուրդը ի՞նչ է անում, որ սխալվի, չորս տարին մեկ ձայն հանելով երգելը ի՞նչ կտա…Բա՞ : Այսինքն՝ միշտ անփորձ, միշտ խղճուկ, միշտ վախով լիքը սրտով, միշտ ընկճված, բայց կամակոր, անպայման կամակոր, երբ փորձ է լինում արժանապատվությունը շոշափելու ու «մեղավորի» թափուր տեղը բաշխել… Ժողովուրդը «իրավունք» չունի լինել ավելի խելամիտ, քան՝ կա, այլապես միջամտություն կլինի մի պրոցեսի, որը որպես իրողություն պիտի թույլատրված լինի Աստծու կողմից:

Հենց ժողովուրդ լինելն է, որ «նրան» կարգավիճակ է դառնում ու պահում որոշակի շրջանակներում: Ըստ երևույթին, թե ըստ էության, թե էլ ինչի՝ մարդը Աստծու տված առաքելության պատճառով նեղություն է քաշում, ու իբր ինքն է մեղավոր, իբր ինքն իրեն տնօրինի էլ՝ կլինի: Միևնուն է՝ դրսում ապրողներից քչերին, շատ քչերին է հաջողվում ապրել այնպես, ինչպես ներսում : «Ներս» ասելով պիտի հասկանալ հետույքում, ուրիշի հետույքում: Գոնե ես նկատում եմ, որ աշխարհի ֆոնի վրա մեր՝ հատիկից էլ փոքր երկրի, թե հողակտորի համար, աշխարհի կանոնները կամ սեղմող են, կամ քարշ ենք գալիս մեջը, կամ փալան են՝ որ մեզ համար խորթուբորթ են, կամ, «կամը» կա ու կա: Մի որոշ բաներ իհարկե ընդհանուր են: Աստծուն հավատում են բոլորը: Մի մասը «через» Քրիստոս, մի մասը՝ Բուդդայի միջոցով, եթե ուշադիր նայենք՝ Աստված հրեաներին երկու հոգի էր ամրացրել,թե ուզում էր… Բայց չեղավ: Հուդդան, թի իհուդ լավ միջնորդ եղավ ու մնաց: Հիսուսին, թե Իսուսին քշեցին, հռոմեացիները էլ երևի ասացին, որ դա բանի պետք լիներ հրեաները հազիվ թե տային ուրիշ՝ առավել ևս ազգության հրեա: Ինչևէ, ուրիշինը քաղցր էր, ու հայերը տուն տարան ու հարազատացրին հերիք չէ, դրին գլխներին: Թե «հրեաի» պատճառով ինչու՞ մի ամբողջ ազգ ոտքի տակ ու սմբակներից տուժելը «տաներ» չեմ հասկանում, չնայած սա մի անսահման թեմա է, իսկ ես չեմ հոգնում կրկնելուց որ հայերիս տրված էր (ու մնում է ցավոք) մի առաքելություն, ըստ որի պիտի չիմանանք գուրծի իսկությունը, բայց սնապարծությամբ պայլենք, կյանքներս տանք, հետո սկսենք որոնել թե հանուն ինչի: Ինքս ինձ հետ զրուցում եմ, ասում եմ երկրագնդի վրա մոտ հինգ միլիարդ (թող վեց) մարդ կա որի կազմը շատ խայտաբղետ է ու անբացատրելի նման նաև: Իսլամին դալվանողները խիստ տարբերվում են եվրոպայի ֆրանսիացուց, բայց ոչ Արաբյայից տեղափոխված ֆրանսախոս մուսուլմանից՝ անգամ եթե վերջինս ծնվել է Փարիզում մնում է պարզել, թե ինչու՞ Աստված իսլամական կրոն ուղարկեց Մուհամեդի միջոցով, այսինքն նոր հաստիք այն դեպքում, երբ Քրիստոսը հենց նոր էր «ընդունվել» մարդու կողմից (անգամ նրանց, որոնց պապերը խաչել էին խեղճին…) և գլուխ հարդուկելու համար առանձին ջանքեր պետք չէին արդեն, ժողովուրդը ոչխարի ճակատագրով մտել էր հոտի մեջ, ու հենց այդպես էլ անվանվել: Աստված անտեղի հաստիք չէր ստեղծի, ուրեմն մի նպատակ ունեցել է, դարձյալ ընդանուր գլոբալ հաշվեկշռի պահպանման համար: Ես այսպես եմ մտածում…

Հիմա մի պահ պատկերացնենք Աստծո ընդունարանը: Քրիստոսը, Բուդդան, Հուդդան (Իուդը), Մուհամեդ փեյխամբարը, իրենց շքախմբով կամ տելախրանիտելներով եկել են Աստծո մոտ, որ իրենց հպատակության տակ հալածվող կամ այն է՝ երկրային կյանքով ապրող մահկանացուների խնդրանքները կատարել տան, ավելի ճիշտ հասցնեն Աստծուն: Այսինքն Քրիստոսը ոնց որ քրիստոնյաների դեպուտատ, պատգամավոր, մեր խնդրանքները տանում է Աստծուն հաղորդում: Որինը հաստատվում է ԱԺ համապատասխան հազնաժողովի կողմից (առաքյալներն էլ օգնում են) տանում են Աստծու հետ, հաստատել տալիս և ուժի մեջ է մտնոըմ վայրկենական: Ինչքան գիտեմ, երկրագնդի վրա քիչ մարդ կա, որ հույսը Աստծուց կտրած է: ՈՒրեմն առնվազը հինգ միլիարդ մարդ դիմում է Աստծուն օրական, ըստ որում խնդրանքները կարող են հակասել իրար, այսինքն՝ ես խնդրում եմ, որ Աստված լկտի կաշառակերին պատժի, իսկ այդ նույն կաշառակերի կինն ու երեխաները, ընկերներն ու օգտվողները գիշերուզօր խնդրում են նույն Աստծուն, որ վերջինս գործերը հաջող պահի, պաշտոնից չզրկվի, ապրուստը չնվազի, կաշառքը չվերանա հանկարծ: Աստծու գործն էլ դժվար կլիներ, եթե մահկանացուի կարգավիճակով ապրեր: Ճիշտ է՝ հերթ է, Աստծու ընդունարանում Քրիստոսը, Բուդդան, Իուդան, Մուհամեդը միշտ կան հու կան, բայց Աստված դրանց ինչպե՞ս է ընդունում, ի՞նչ հերթականությամբ, ինչպիսի՞ արգումենտներ են դրված ընդունելության հիմքում: ՈՒշադիր որ նայում էլ եմ, չեմ հասկանում, թե Աստված իր առաջնեկների հանդեպ ինչու՞ այսքան անուշադիր լինի ու բաժինը աղքատիկ լինի: Աշխարհի նավթը Մուհամեդին տվեց ու վերջին պահին երկրագնդի բնակեցման ծրագիրը շրջանցելով բաժին հանեց նաև Ռուսաստանին ու քիչ էլ այլոց… Դուք ինչպե՞ս եք պատկերացնում օրական մի քանի տասնյակ (դիմում բողոքների) միլիարդ ժողովրդական խնդրանքների հարցը Աստված ինչպե՞ս պիտի լուծի: Բոլորին դրական ելք չի լինելու, այդ մասին գիտենք: Եթե սպասում ենք, որ Աստված բոլորին մի աչքով պիտի նայի ու դա լինելու է, ապա մենք ինքներս մեղք չունենք, Աստված է, որ և մերժում է, և աչքի լույս է մնում բոլորի համար: «Պատգամավորն» էլ գիտի, որ ժողովուրդը այլընտրանք չունի, Աստված հազիվ, թե նոր «պատգամավոր» ուղարկի ու ժողովրդին ընդունել տա:

Ընդհակառակը, օրեցօր խորանում է պատգամավորներից յուրաքանչյուրի նկատմամբ մարդկանց հավատը: Պիտի ասել, որ Մուհամեդի դիրքը, պատիվը՝ հեղինակությունը Աստծու մոտ, անհամեմատ ավելի բարձր է, քան՝ Քրիստոսինը: Ասում են խաչվելուց հետո շատ փիսկոտր է ընկել, Աստված էլ է նախատել դրա համար: Այսինքն մեր պատգամավորը թույլ է, հեղինակությունը էն չի: Ես գտնում եմ, որ մտացածին խայտառակ երևակայության արդյունքի վառ նմուշ է պատգամավորներից յուրաքանչյուրի մասին մարդկանց կողմից (Աստծու շնորհներից ամենանպատակայինը նրա հաշվեկշռի պահպանման խնդրում) հավատի սրբատեղի վերածված միֆը, թե Քրիստոսը Աստծու որդին է,վերջինս խաչվել է,բայց Աստված նրան վերածնել է, (հարություն է տվել) ու տարել թե ու՞ր էլ չի նշվում: ՄուհամեդինԱստված թե ինչու՞ ուղարկեց, եթե կար Քրիստոսը, կար Բուդդան, Հուդան թե Իուդը:Պետի հասկանալ՝ Աստված ընտրական օկրուգներ (համամասնականի և մեծամասնականի) բաժանելիս, խնդիր չի ունեցել , հետո արևելքի երկրների բնակչությունը շատացել է ու Քրիստոսի ընտրական օկրուգից մի քանի ցեղ կամ ազգ, կամ ժողովուրդ Աստված առանձնացրել և Մուհամեդի համար: Միևնույն է, միայն այս փաստը բավական է, որ հասկանանք, Աստված մեզ բանականություն է շնորհել, որ Աստվածատուր մյուս կենդանիներից տարբերվենք, ու մարդու միջոցով նաև իրականացնի իր առաքելությունն երկրի վրա, բայց բթանալու չափ պարադոքս ենք ապրում մենք՝ մարդ կոչվածներս: Ոչ ոք չի տեսել ոչ Քրիստոսին ողջ, ոչ մեռած, ոչ հարություն առած, ոչ ոք չի շոշափել նման իրողություն, բայց աշխարհի բոլոր երկրներում «հյուրանոցներ» են կառուցել ու շարունակում են, իբր Աստծու կողմից մեզ պահապան պատգամավորների՝ Քրիստոսի և մնացածների վայրէջքի ու կացարանի սուրբ տեղ: Ով այս ստին չհավատա «Անաստված» է: Մանավանդ աշխարհի բոլոր ղեկավարները շուտափույթ կերպով ընդունում են այս ցնորքը, ինչո՞ւ, որովհետև դրանով նրանք ապահովում են իրենց դիրքը ամրապնդողների այն անհրաժեշտ քանակությունը, որը կոչվում է հաղթանակ: Թող փորձի թեկուզ ինչ որ առիթով, երևէ պաշտոնյա (լուրջ) Աստծու դրածոների՝ Քրիստոսի կամ Մուհամեդի հասցեին թերահավատության նմուշ արտահայտի Ժողովուրդը հավատում է՝ մենք էլ նրա հետ, տեր Աստված, ծառա ենք քեզ, քո երկրային որդուն…

Ո՞վ է ժողովրդին տվել այսպիսի դեր այս կյանքում: Ինչպիսի՞: «Ինչպիսին» իրականում կա: Չեմ ասում աշխարհի բոլոր ժողովուրդները իրենց երկրներում ունեն նույն դերը, կամ ունեցել են նախկինում: Օրինակ ինչո՞ւ Ֆրանսիաին կամ նրա ցանկասած հարևանը անգամ մեկ դար առաջ, ավելի կիրթ վերաբերմունք ունեին, քան նույն այս աշխարհի կովկասյան ժողովուրդները: Եթե խոսքը մեքենայի մասին լինոր, պիտի ասեինք«Մերսեդեսը» գերմանացին է ստեղծել, «Երազ»-ը՝ հայերը, դրա համար էլ … Մերսեդեսը լավ մեքենա է: Ախր մարդ ինքը չէ, որ ստեղծել է իրեն, ու դրա համար էլ նույն եզրահանգումից օգտվենք, ասենք՝ այս ազգը լավ մարդ է ստեղծում, իսկ այս մեկը՝ վատ: Գոնե մեզ տրված ինտեկեկտը հերիքում է, որ համեզված ասենք՝ ամեն բան էն գլխից բաժանած է հիմնականում: Այսինքն որոշակի տատանումների թույլատրելի չափը կարող է կապված լինել մարդու հետ անկախ ազգից, սակայն վատ մսից լավ կերակուրչի լինի, որքան էլ խոհարարը ջանքեր գործադրի: Ժողովրդի դերը երևի թե, նույն պրոպորցիաի բաժանման արդյուք է: Վայրենություն մարդուն բաժին է հանվել էն գլխից, սակայն ֆրանսիացու և թուրքի դրսեվորումները հազիվ թե չտարբերվեն՝անգամ անմեղ կենցաղում: Հստակ երևում է, որ փարավոնից մինչև պրեղիդենտ ընկած քաղաքակրթությունը ժողովրդին հասցրել է ընդհուպ նրան, որ վերջինս նորմալ ապրի ու հոգսերը կախված լինի ոչ թե ղեկավարից, այլ՝«վերևից»: Սյլ կերպ ասած՝ ոչ երկրային ծագում ունենան և լուծում: Ով է հերքում, թե մարդը սեփական ուղեղի գործնեություն չունի: Պարզ երևում է, որ մարդուն տրված է ռեզերվ, որից օգտվելու բազմաթիվ տարբերակներ կան, այլ հարց է, թե նրանցից որը, ում ընտրությունն է… Հասկանալ կարելի է… Ստեփանակերտի Գորկու անվան թատրոնի անհաջող«արտիստ մը» Սովետի փլզումից հետո, կորցրեց աշխատանքը: Եվ ի՞նչ: Մնացած արտիստները տանը նստեցին ու մնացին: Իսկ «արտիստ մը» գնաց «Աստծու» մոտ գործի մտավ: Զոհված ընկերոջս որդու հարսանիքին տերտեր ասեմ, քահանա, տեր հայր, թե մի ուրիշ սրտանց անվանում, միևնույն է՝ եղայ.. եկավ լկտի խոսքերով տեր կանգնեց սեղանին ու ասաց՝ (մեջբերում եմ բառացի) այսօրվանից սկսաց, որքան հարսանիքներ, ծննունդներ, նման ուրիշ միջոցառումներ կամ Աստված մի ստացե՝ դժբախտություններ և այլ, պիտի ես ներկա լինեմ, պիտի Աստծու խոսքը հասցնեմ, օրթնանք տամ, կամ աղոթք անեմ, որ ամեն բան Աստծու կամոք կատարվի: Ասաց ու մզմզաց ինչ որ եկեղեցական անգիր արած բառեր: Ինձ նկատողություն արեց տան տանտիրոջ օգնությամբ այն պահին, երբ ես վեր չկացա ու արտահայտվեցի շատ հստակ՝ «ես սրտանց չեմ հավատում, սրանց խոսքերը շինծու են, կեղծ ու շառ, մեզ ինչու՞ է տանում Հադրութ, այսքան մեքենաների շարժը դեպի Հադրութ և ետ, սրա խոսքից հետո մանավանդ, ոտքերս քարի կդիպչի, դեմքից եմ տեսնում, այս խաբեբային»:

Կողքինս լսեց խոսքս ու ասաց՝ Ստեփանակերտի թատրոնում արտիստ էր մի ժամանակ: Մտքումս վախ զգացի հարսանքի մակառների համար: Փեսային ասցի՝ գուցե չգնաք: Ասաց՝ Սեյրան դյադա, ի՞նչ եք ասում սա մեր շրջանի մաշտաբով առաջին նման արարողությունն է, տերտերը «օրթնել» է, լավ կլինի: Ճապոնական հանրահայտ Տայոտայի (ջիպի) ետևի անիվը դուրս եկավ ընդացքի մեջ, գնաց մի քանի մեքենաների վթարի պատճառ դարձավ: Տուժաղներ եղան, արյուն թափվեց: ՈՒշացած, հարսանիքի ժամից շատ ուշ եկան առանց տրամադրության ու մթնված: Ընկերոջս եղբայրը, որ մինչև այդ սաստում էր ինձ, ասաց՝ շան որդու հետ ինչ գործ ունեինք ախար… սրա պատկերը հենց սկզբից ստեցի, բայց… Ասացի՝ բայց ի՞նչ, ի՞նչ բայց, ինչու՞ էիր նրա լկտի հրամանները կատարում, դուք կատարում եք, նա լկտիանում է, քանի շատ եք հնազանդվում այնքան շատ են լկստվում աներեսանում, սպառնած էս ժողովրդին, օգոստոսի տոթին, հացը գցած, մոտ կես ժամ ոտքի վրա, (ճաշի ժամին) աչքներտ հացին, էդ արտիստի ափեղցպեղություններն էիք լսում: Աստծու խաթրին, իբր Աստված կնեղանա, որ Ստեփակակերտի Մ.Գորկու անվան թատրոնի ապաշնորհ մի ոմն արտիստի աֆերիստություններին չհավատանք, ու կպատժի: Ես նրան չլսեցի, հաց էի ուտում նստած, խմում էի, հանգիստ ու ցուցադրաբար, մտածում էի՝ «Եթե Աստված այս աֆերիստի պատճառով կամ նրա գանգատով (ընդունենք, որ իրոք Աստված սրա նմաներին լսում է) ինձ պատժելու է որևէ կերպ, ապա ես իմ բաժին Աստծու վրա թքում եմ, ու նրան ասում՝ Արա այ Աստված, էս աներեսի, էս խաբեբայի, էս տականքի խոսքով ինձ պես ազնվահոգի, անկեղծ մարդուն որ տուժում ես, ապա դու էլ նրա օրումն ես…«Տարիներ են անցել այդ օրից: Աստված ձեն չի հանել այդ կապակցության: Ես (Աստված վկա է) Աստծուց երբեք բան չեմ խնդրել, ոչ անմիջապես, ոչ Հիսուսի միջոցով, ոչ էլ առավել ևս Աստծու անունից հանդես եկող իքնակոչ արտիստների ու ժողովրդի հավատը չարաշահող միրուքավորների միջնորդության: Ինչու՞, որովհետև չեմ ուզում Աստծու կռնատակին անգամ, հիմարների ցուցակում լինել: Ի՞նչ նշամ ունի, հարյուր, հարյուր քսան, թե 60 տարի ապրեցի: Վերջը նույնն է՞: Վերջ: Ղուզե Ճարտարցի Վաղոյի կնոջը մեզ հետ չենք տանելու Եվրոմիություն, որովհետև նրա համար Ղեշան (Եղիշե կուսի անապատ) Աստծու ներկայացուցիչն է, և իր «օրենքների» իսկությունը կասկածի տակ չեն առնվելու: Որդու ունեցվածքը վառվեց (մոտ 50 000 դոլլար) մոխրացավ: Ասում եմ տիկին Ժենա, Ղեշան սուրբ ա՞:

Ասում է՝ իրեսս նրա վետանը տակը… Հա ասում է, խոսում է, գովում է, կյանքը (իր ասելով) կտա նրա համար: Ասում եմ՝ Ղեշան կենդանի է,՞ մարմի՞ն է, հոգի՞ է, մա՞րդ է, աչք ունի՞, տեսնու՞մ է, գնահատու՞մ է, և այլ բանե՞ր… «բա ո՞նց, ես նրան մատաղ…»: Ասում է՝ մարդտ՝ Վաղին, որդիտ՝ Վլադիկը, այս գյուղում շատերին լավություն արած կլինեն, բարեգործ ոգի ունեն (իրոք այդպես է), քյասիբին ձեռք են մեկնում, կարեկցանքով են ապրում, կողքինին չեն անտեսում, ճի՞շտ է… (բա ո՞նց, Վլադիկս, Վլադիկս ուրիշ տղա է…»: Ասում եմ՝ բա որ այդքան Աստվածաշնորհ մարդիկ են՝ Ղեշան քո՞ռ էր, չէ՞ր տեսնում, թե՞ … ինչո՞ւ թույլ տվեց, որ իր (Աստծու) պատգամները աշխարհի վրա տարածողներից մեկի ունեցած-չունեցածը վառվի, մոխրանա… հը՞ բա տա Աստծուն վայել վա՞րք է: «Դե ինքը ի՞նչ անի, շենքը վառվեց… «: Որ պիտի վառվեր առանց նրա, որ պիտի մնար առանց, որ ոչ մի գործում ինքը չկա, էլ խաչակնքելդ ու՞մ է պետք, էլ ինչո՞ւ խնդրես, հավայի խոսել չի՞ էդ… Պատասխան չկա: Ինչո՞ւ: Այդ կինը պիտի հենց այդ պատասխանով վերջ տա, սպանի իր մեջ մի բան, առանց որի մարդու գոյը կամ հնարավոր չէ, կամ հազիվ թե տանջանքի չվերածվի յուրաքանչյուր օրը: Իհարկե հավատը, դեպի մի անորոշ, չշոշափելի անուն, որի հետ մարդը կապում է իր տկարություններն ու հոգսերը փարատելու, շտկելու հույսերը, իբր «Նրա» օգնությամբ հեշտ կլինի ապրել ու պաշտպանված լինել: Ինքն իրեն խաբելու փաստը համամարդկային արժեք ստացած ամենակարեվոր Սուտն է՝ Քրիստոսը կօգնի, Աստված կտա… և այլատիպ անհեթեթություններ, որոնց ամրագրումը կատարվում է որպես միակ ելք: Ամենամեծ, չեշոտ ցավը նրամում է, որ Քրիստոսի անունից հանդես եկողները՝ միրուքավոր, թե՝ առանց, հրաշալի գիտեն, որ Հիսուսի գաղափարը որպես այդպիսին, Աստծու գործիքներից, այս երկիրը շինելու, վերանորոգելու, պահելու, պահպանելու, գործոններից մեկը օգտագործվելու է (օգտագործվել է ու շարունակվում է) այնպես, ինչպես հիմա կա, ուրեմն՝ ինչո՞ւ չօգտվել այդ հնարքից և ապրել ապահով, Աստծու հովանու տակ ու դեռ մի բան էլ պարտք մնան: Իսկ ահա ժողովուրդը՝ այսինքն մարդկանց այն քանակությունը, որը ստեղծված է ճոճվելու, և կարգավորելու ամեն բան իր անզորությամբ, որը Աստվածացվում է իր իսկ ճոճումից անհամաչափ ու անկանխագուշակելի ալիքի անզուսպ պոռթկումի վախի թելադրանքով, «չի կարող սխալվել», որովհետև կատարում է իր հերթական նպաստող քայլը՝ հանուն մի խումբ մարդկանց, որոնց ապրուստը կապված է, պայմանավորված է զանգվածի մշտական ու նաև «աստվածաբար տգիտությամբ»:

Սա է իրականությունը, սակայն այն ներկայանում է շատ անհասկանալի ու ոչ մի դատողության մեջ չտեղավորվող, բայց վստահ գործող հոգևոր հայրերի՝ կաթողիկոս, տեր-տեր, տեր հայր, և այլոց կողմից, անօգնական, հույսը երկնքից ու նրա խորքում թաքնված, իբր հարություն առած, բայց այլևս երկիր չվերադարձող (երես չունի) Քրիստոսի միջև գոյություն ունեցող փոխադարձ սիրո տեսքով՝ մյուս կողմից: Միջամտել այս » կարգուկանոնին«, անգամ Աստծու կողմից՝ նախատեսված է, բայց առանց երաշխավորության, թե որևէ հարցում, թե որևէ մեկը, թե որոշակի վստահություն, ասենք վերջնական արդյունքի վրա որոշակի ազդեցության պայմանի: Այսինքն՝ կոնֆլիկտը պիտի ունենա «գազը արտահանելու» տեղ, այլապես պայթյունը կարող է վնասել: Եթե տեղ չի թողնվել, ուրեմն պայթյունի ընհրաժեշտություն կա, որը պիտի գնահատվի, որպես ելք: Միանգամից բոլոր ուղեղները լուսավորելու կոնցեպցիա չի նախատեսվում, ինչպես տեսնում ենք:Մեզ՝ հայերիս, էն չեն տալիս, էն չեն տվել, բայց մեզ տվել են մի ուրիշ «բան», այն է՝ մեր «չունեցածը», կողքինի ունեցածի տեղ օգտագործելու, մեր «չիմացածը» աստվածային անհրաժեշտություն հաստատելու, մեր արատները մեզ զարդ շինելու և նման հրաշք «ունակություններ» որպես հատուցում ընդունելու և հպարտանալու (աստվածային բաժինն է) այսինքն՝ մենակ հայերն են… Մենք հարկադրված ենք (ես հաճախ (ապրելու ու ապացուցելու, որ մենք էլ խելոք ազգ ենք ու Եվրոպան կոչվածից հեռու էլ լինեին, քաղաքակիրթ ժողովուրդների ցուցակում ենք եկել աշխարհ, հատուկ, Աստծու ուղերդով: Իսկ երբ մնում եմ ինքս ինձ հետ, ամոթից խղճանում եմ, Աստծու վրա ջղայնանում եմ՝ հպա րտանալու թափը կոտրելու աստվածային կամքը կամ ծրագիրը ֆոտքս տակ եմ առնում շատ տեղին: Տո, քեզ Աստվածավարի պահիր, ամենակարողի անունն ես տարածել, բայց հայերի հպարտանալու բաժինը թուրքերի հետ հավասար ես բաշխել: Իբր չե՞ս հասկանում, որ մենք քոչվոր ցեղերի հետ մի տան մեջ մնալու մտադրություն չունենք և մեզ շփոթելու պարագան, որպես շոշափելի գույք պիտի դնես սեղանին, որը պիտի ընկալվի որպես «կարգուկանոն»: Շաղ ես տվել աշխարհով մեկ, ըիրություն չես անում մարդավարի, էլ չեմ ասում, որ Աստվածարի մի կարգին քայլ չարիր:

Այսօր, 9- ին դեկտեմբերի 2004թ. մի հայ ակադեմիկոսի լեզվից հեռուստաէկրանից նոր տեղեկություն ենք ստանում , որ մոտ 7500 տարի առաջ հայ աստղագետ ենք ունեցել, որը ապացուցել է (քարե աստղադիտարաներ են հայտնաբերել) որ երկիրը կլոր է, պտտվում է իր առանցքի և արևի շուրջը, և այլն…Հայ ակադեմիկոսը հերքում է նաև ՈՒրարտու պետության գոյության փաստը առհասարակ , և ասում՝ հայկական առաջին կազմակերպված միավորը (ասենք պետություն) եղել է մոտ 40000 տարի առաջ: Այսինքն՝ այն ինչ վերջին 80 թե 100 տարիներին ազգովին պնդել ենք «2750» տարի ենք տոնել, Երևանի կամ Արինբերդի, կամ Արգիշտիխինիլի և այլն սու՞տ էր… Ժողովուրդ, աշխարհով մեկ գոռացել ենք, որ մեզ հավատան, որովհետև մենք՝ հայերս, քաղաքականության հազվադեպ նմուշ ենք, աշխարհը մոզ է պարտական իր ձեռք բերածով, մենք բիբլիական Արարատի Աբորիգեններն ենք, մեզ ինքը Աստված է հովանավորել… և նման շատ անհասկանալի ու անհամեստ առաքելություններ ենք սեփականաշնորհել առանց այդ պատասխանատվությունը կրելու կարողության և այդպիսինը լինելու մասնակի օժտվածության: Եթե մենք դեռևս շարունակում ենք ապրել 19- րդ դարի ձեռքբերումների կենցաղով, երբ մեր բակի ամեն անպետք գույք կամ առարկա, շպրտում ենք հանրային փոշուց (երկաթի կտոր, մանթուլ, ոսկոր, բանկա, աղբ, ծակ վեդրո և հազար ու մի բան), երբ ուրիշի բակը աղբանոց ես դարձնում քոնը մաքրելիս ու դրա համար մեղք չես ընդունում, ընդհակառակը , չարանում ես, որ քեզ դիտողություն են անում , ու չես էլ համարում հարկ, որ դու ուրիշինը փչացնելու կեղտոտելու համար պատիժ կրես, ապա պիտի ասեմ՝«Ժողովուրդ, լավ չի՞ ասենք 100 տարի է, որ աշխարհ ենք եկել, այսինքն ընդամենը մեկ դարում հասցրել ենք՝ անջախ էսքանա ամալ կյամ»:

 Շենքի բակը տանող բերող միակ (8 պոդեզդով) ճանապարհի վրա երկու ավտո են կանգնել մեկի դուռը բաց է: Եկել ենք մեքենայով կանգնել, չենք անցնի, խանգարում են: Գլուխս հանել եմ, ասում տեղ տվեք շտապում եմ ուսպասում եմ օպերատիվ քայլի: Նիվայի վարորդը Գազելի կողքից ասում է՝ բեռ ենք թափում: Այսինքն՝ նրանց բեռ թափելը «օրենքի» ուժով նստեցվում է մեր պարտականության ուսին ու շատ սովորական ընդունելու (մեր կողմից) ճնշում քիչ հետո դառնում է ռեալ ագրեսիվություն, որը հղի է ծնոտ ջարդվելու լուրջ ակնկալիքով: Այսինքն մենք դիմացինին, փափուկ ասած, մարդու տեղ չդնելու գենետիկ հակում ունենք: Ասում եմ՝ ե՞րբ եք սովորելու ձեր բեռը թափելու մասին մտածելիս, մեր այս ճանապարհից օգտվելու (ի դեպ նույն իրավունքով) մասին էլ չմոռանանք: Չէ ո՞ր պարզ երևում է, որ մեքենաների նման դասավորվածությունը փակելու է ճանապարհը մեկ այլ ոքի, որը գուցե շտապ օգնության կարիք ունի: Իսկ այդ երևացողը եթե չի անհանգստացնում մեր հայրենակցին, ապա պիտի լուրջ հետևություններ անենք ու «գործ անենք», այդ և նման կոշտ անմարդկային դրսևորումներից ազատվելու և (դիմացինին նույնքան հարգելու, որքան ինքներս կկամենայինք) որ շատ կարևոր է՝ անցյալից սնվելու մեր տենդագին հոգսից մի կողմ մնալ ու ներկա ունենանք: Գոնե զբոսաշրջիկների այցելություններից գումարներ բերող բերդապարիսպներից կամ ուրիշ պատմաճարտարապետական կոթողներից խոսք ասեինք փող շինեինք, աղքատություն չքաշեինք.«Էստի համեցեք, էս դիտեցեք, էն դիտեցեք, փողը տվեք»: Թուրքը Կոստանդնուպոլսի անունը Ստամբուլ է դրել, և բյուզանդացիների 1000 տարվա քաղաքը իր քրիստոնեական տակուգլխով միլիարդներ է բերում մուսուլմաններին: Երանի թե Էրեբունին 1000 տարեկան էլ չլիներ,բայց Երևանում մուրացկանների մասին վաղուց մոռացված լինեին անվերադարձ: Ասածս փիլիսոփայություն չէ, կարճ ու պարզ իրականություն է: Որ մի ոմն 7500 տարի առաջ ասել է երկիրը կլոր է ու էլի ինչ-որ բաներ, այսօր մի գարի ժինգյալով հա՞ց է բերում մի հայի… Որ Մոսկվայում մի կովկասցի հիմարություն է անում, ասում են՝ կամ հայ է, կամ թուրք է, կամ… Ինչո՞ւ, որովհետև չենք խոստովանում, որ Աստծուց է մեզ բաժին հասել այս կոշտությունը, կոպտությունը և ամեն այն՝ ինչը դրսում կոչվում է նորմալ քաղաքականությունից անոմալիա: Մենք պիտի խոստովանենք ինքներս մեզ, ու սկսենք դաստիարակվել, սովորել, սովորել լինել ընկալող, ուրիշի կարծիքը հարգող, լսող, առանց ավելորդ հպարտության ու թասիբի: Գնորդը հարցնում է հայ վաճառողուհուն՝ կշեռքին միայն դու ես նայում, բա ապրանք աքռնողը չտեսնի՞, թե ինչքա՞ ն կշռեցիր… Էս էր…

 Սկզբում հարձակվեց՝ «Քո ասելով, խաբո՞ւմ եմ, առ դու էլ նայիր,- կշեռքը միակողմանի է ու անկանոն ճոճվում է,- սրանց տեսեք, ասելներդ ի՞նչ է, դե գնացեք, սկի չեմ էլ վաճառում, գնացեք»,- այլանդակված դեմքից անեծք էլ թափվում կամ շպրտվում է մարդու վրա: Հետո հարձակվում են մյուս երևի վաճառողուհիներն էլ ու կես շահի էլ պարտք թողնում: Դիմացինը կատաղած դուրս է գալիս, մուտքի մոտ յոթ պորտը նախշում ու թե՝ «Դե քիյնա, ղախպա»: Էս ենք: Իբր չգիտե՞նք, մեր քաղաքակրթությունը, ողջունում ենք: Չի էլ ասում մի խումբ մարդկանց վարժեցրեք, փողկապով, կոստյումով, դրեք մերսեդեսի մեջ ուղարկեք՝ մենք դռները կբացենք ու գլխներիս կդնենք: Քաղաքակիրթ լինելը՝ առավելություն տեսնելը, առնվազը տգիտության դրսեվորում է ու նորից…

 Եթե պիտի կոծկենք, ինքներս խաբենք մեզ, ապա ապագան անկասկած հոգևոր հայրերի մատյաններից ենք կախում, որոնք ազգի բոլոր հաջողություները ու արժեքները սեփականաշնորհում են, իսկ արատները «դուրս են գրում» փողով, այո սովորական կաշառք ասեմ, հոգևոր դիրքի չարաշահում, թե մի ուրիշ, բայց կա: Ազգը հիվանդ է, դեր կամ տեր հայրացու, իսկ դու թարախը, թաքցնում ես, թարախը բերող բացիլը աճեցնում ես կամ նպաստում ես դրան, կամ՝ նման մի պրոցեսի: ԵՎ որ ողբի չափ ծանր է՝ քեզ չեն տեսնում այդ «գործընթացի» մեջ կամ չեն ուզում, որովհետև կասեն՝ անաստված մարդ է, տո, հոգևոր հայրերի հասցեին էս է հերհյուրանքններ, զրպարտություններ են շպրտում… Պարզ երևում է տեխնոլոգիան: Շանտաժ, պրովոկացիա և նման ստոր որակներով քողարկվելու և կործանարար (ըստ էության մի ողջ ազգ) ֆիզիկական անմիջապես ոչնչացումից զատ ամեն մնացյալ հարված ստանում է, բայց քանի որ արթուն չի հոսում, ապա հազիվ թե երևա, այն էլ՝ մեր այս ուղեղով, (ու աչքով) որի յուրաքանչյուր քայլը նախապես մատնված էր անհաջողության կամ անորոշության, քանզի գլխավերևում չկար պետություն կոչվող հայրը՝ մեջքը, դալուն, պահապանը, երաշխիքը, քաղաքակրթությունը, դեմքը, հպարտությունը, ազգի ջահը կամ մի խոսքով այն՝ առանց որի մարդ միավորը որբ է կենդանի ծնողների ներկայությամբ:

Բժիշկը, որը չասաց, թե հիվանդը անհույս է, որովհետև ինքը դա չտեսավ, տգետ է ու բժիշկ չէ: Նա, ով տեսավ ու չասաց՝ հանցագործ է, ով տեսավ ու ասաց՝ բժիշկ է, եթե անգամ (ո՞վ է եկեղեցում նստած) չի բուժելու: Դժվար չէ հասկանալ, թե ինչո՞ւ է հոգևորականին հաջողվում խաբել հոտի անդամին, հովիվ- հոտ կապը պարզ է բնորոշում այնքան, որ վիրավորական պիտի լինի մանրակրկիտ ասելը, հը՞…

Հոտը՝ ոչխարի ու նման կենդանիների համույթ չի՞: Անհամեմատ ավելի կիրթ ու գրագետ եկեղեցականը (հոգևոր տան անդամը) կոչված էր և կա՝ օգտագործելու հոտի տգիտությունը, հպատակության պարտադիր պայմանի առկայության հայտնի մթնոլորտում և ստանալ առավելագույնը՝ իբր Աստծու պատգամին կատարում, գուցե առաքելություն իրականացնող աստվածածին մահկանացուների այդպիսի դրսևորում: 21-րդ դարը լեզու չունի, որ վերելակից հանել տա բոլոր նրանց՝ ովքեր շարունակում են կրթված լինելը շփոթել շատ կարդալու հետ : «Ճիշտ է, ես շոֆեր եմ, տաքսիստ եմ եղել, բայց վարին կարդում եմ, հայոց պատմությունը պակաս չգիտեմ, այնպես որ ես ոչ մեկից պակաս չեմ»: Այս մարդը արցախյան պատերազմի տարիներին գլուխը պահել է կապավորների տաքուկ սենյակում (ու չեն ասել, այս մարդը ՉÿջՌրՑ չէ , ինչո՞ւ եք բերել կոխել այստեղ): Երբ մենք խրամատից դուրս եկանք ու հաշտության պայմանագրի նման զինադադարից հետո տուն եկանք, այս մարդը հասցրել էր սեփականաշնորհման թափի անիվը պտտել «հիմքեր ստեղծել, թափով հարստացավ «հովանու» անունը գլխին պահած: Երբ տեսավ, որ գրեթե ամեն բանի հասել է, սկսեց նաև կարդալ, որ «մտավորական» դառնա միանգամից: Ի դեպ, շատ կարճ ճանապարհ է, բայց գիրք կարդալով կրթված մարդ դառնալու փաստը չի հաստատել անգամ գյուղական գրադարանի գրադանավարը, որը ավելի քան 40 տարի գրքեր է կարդացել (գուցե հազար կտոր (: Որ կողքից պիտի հուշեն, թե կրթված լինելը ինչ որակ է, ասեն, կարիք կա՞… Պարոն «նոր կոթված», նախկին շոֆեր, տաքսիստ, քեզ ո՞վ է նսեմացնում քո մտավոր կարողությունների կարգավիճակի առթիվ, դու ինչո՞ւ ես ուզում կյանքիդ հաջորդ (վերջին քառորդը) ապրել կրթված մարդու կարգավիճակով, այսինքն՝ փալանդ փոխելը քեզ ոչինչ չի տա: Հիշեցի այն թուրքին, որը թամադայություն էր անում և ասաց. «Խմենք այս մարդու կենացը, գրող է, վերջերս հրատարակվել է նրա 200 գրամանոց գիրքը»: Ինչո՞ւ գրամանոց, որովհետև խոսողը ձուկ վաճառող էր: «Կիրթ լինելը» մեկ տարվա կուրսերին գնալով ե՞ք փակելու շուտով: Ավելի վտանգավոր ու կործանարար արարք՝ քան համազգային ճակատագրին՝ անտարբերությամբ «միջամտելը» (գուցե ասեմ՝ իմ իմիտացիան՝ թե իբր շատ սրտացավ ու անձնուրաց գործ է կատարվում) պատմությունը ծանոթ չէ: Փորձեն օրինակով մոտենալ խնդրին: Անդունդ ենք անցնում խմբովի՝ «…պահում եմ, սկսենք անցնել, անցեք, ես պահում եմ, բոլորիդ տեղ կհասցնեմ»: Սկսում ենք շարժվել այն պարանոցով, գուցե կամուրջով, անցուղով, որի «պահող» ուժին ապավինել ենք: Անդունդի հենց մեջ տեղը բացարձակ հոգնելուց հետո, փոխարինում է մեկ ուրիշը, որը պիտի վստահի իր ուժերին ու նրան նաև վստահեն: Անդունդն անցնող խմբից չեն հարցնում, թե… համաձա՞յն են, նրանք վստահու՞մ են հաջորդին, խմբի մարդիկ ընտրություն չունեն, մեկը հոգնել է, կամ այլևս չի կարող, իսկ հաջորդը «վերջինն» է, մինչև ե՞րբ պիտի կախված մնան անդունդի վրա, յուրաքանչյուր պահի գահավիժելու և ջարդվելու տագնապով: «Պահում եմ, բաց թող,- առանց տակը մտնելու ասում է,- պահում եմ…»: Տեսեք, խմբի մարդկանց ձեռքը չի հասնում, պահողը չփոխանցելու ոչ ուժ, ոչ էլ «փորձ ունի», պիտանին, թե անպետք, արժանի, թե՝ ոչ, միակ մարդը, որը կանգնած է հերթափոխում պիտի կամ պարտավոր է լսել. պահում եմ բաց թող…»: Մարդը հեռանում է, լուծը թողնում է հաջորդի վզին: Կամուրջը խմբի հետ «իջնում» է ձորը, փափուկ եմ ասում, բայց խոսքը (գահավիժելուց հետո՝) մարդկանց ֆիզիկականի մասին չէ: «Պահում եմ», բաց թողեք… Հստակ երևում է, որ տուժողներ կան, որովհետև դա շոշափելի է, արյուն է հոսելու… Արյու՞ն պիտի հոսի, որ «չպահելը» բացահայտ երևա: Սա չէ թերևս ողբերգությունը:

Անդունդը անցնող խմբի կազմը փոխվել է: Հիմա անդունդն անցնելու են նրանք, որոնց աչքի արաջ մի խումբ գահավիժեց ներքև, հիմա՝ երբ կարելի է, կարելի է հրաժարվել անցումն չապահոված անձի ծառայությունից, եթե պատժելու միտումն էլ չկա: «Կպահի, բան էր, պատահեց, այս անգամ կպահի, կանցնենք… հավատում ենք, կպահի…»: Այս անգամ լուծը ուսի վրայից շպրտում է լկտի… Որքան էլ զարմանալի, երրորդ փորձն էլ, միլիոներորդն էլ կկրկնվի, կկործանվեն, աչքի առաջ կտապալվեն, բայց չեն հրաժարվի «կարգուկանոն» դարձած ցիկլից:
Որովհետև հնազանդվելու ու ունեցածը չկորցնելու (հեչ բան) բնազդը օրենքի տեղ նստած է ուղեղի այն մասում, որը հուշում է՝ »մունք ղարաբաղցի ընք տեմ կկենանք… համոթա, մեզ հինչ կասին…» մե՞զ… առայսօր՝ էշ, էշ զարաբազցե… Վիրավորական է… Կարող է տպավորություն ստեղծվել, թո զարաբազցու որակը կասկածի դնելուն հակված եմ: Բացառում եմ, ընդհակառակը, ուզում եմ լավ ճանաչենք ինքներս մեզ ու մաքրվենք թուրք օղուզների մնացորդների հետ շփումից «ձեռք բերած», սերտած, շատ արատներից: Հաստատվենք մեր բուն բնավորության վրա, մի լավ համեմատենք, չափենք, կտրելու կամ ձևելու խնդիրներ կան թե, հարթենք ու մեր շփումը եվրոպացու հետ՝ սովորականից չտարբեբվի, ճիգեր չպահանջի որոշակի: Այսինքն ըստ էության լինենք՝ այնպիսին, որպիսին պիտի շփոթեն Փարիզի արվարձանների էլ չէ, Էյֆելի աշտարակի թաղի խալխի հետ՝ մինչև այն պահը, երբ կլսեն ղարաբաղի հայերենը «ինձհեը՞ս…»:

 Որ մեր գաղափարախոսությունը ժամանակից ռելսերի վրա տեսնելը որոշակի քրտնաջան, ստեղծագործական, շատ խելամիտ ու նպատակասլաց աշխատանք է պահանջում անհապաղ, դա արդեն ուռուցքի պես դուրս է ցցվել ու դարձել օրհասական հարց: Ավելի վառ է երևում այս անհամասեռությունը, երբ տարերային հալը, դարերից եկած գաղափարախոսությունը, իր տկարությամբ գուցե ասենք հնացած իմաստով չի տաքացնում, չի հագնվում չի ծածկում, չի հերիքում, չի բավարարում… Կահավորված տուն տեղ, հզոր հայր ու մայր, պապեր ու տատեր, քեռիներ, հորեղբայրներ, հազարումի բարեկամներով շրջապատված մանուկը հավանաբար պատանի կդառնա ավելի հպարը ու վերևից նայող ուղեղով, որն էլ բնավորության և շրջապատին նայելու իր հատուկ դիրքը պիտի ունենա, իհարկե համապատասխան դրսևորումներով ու ընկալումներով: Անհամեմատ այլ ներքնաշխարհ կունենա սեցիալապես անապահով, ընկճված, մի կերպ ֆիզիկականը հավասարակշռության մեջ պահող վերոհիշյալի հասակակիցը: Իրերին նայելու, տեսնելու և ընկալելու հնարավորությունները հազիվ թե համեմատելի են, էլ չեմ խոսում գնահատականների մասին: Կյանքը բարելավելու տենչանքը կշեռքի վրա դնում են, դրել են ու դնելու են, քանզի մարդուն առայժմ չեն զրկել այդ որակից: Ճի՞շտ է արդյոք, թե որտեղ հաց՝ այնտեղ կաց: ՈՒղում են բոլորը, սակայն գնդակը չի կարող ասել՝ այս ազգը հանուն ազգի անկախության է կռվում, ուրեմն չենք գնալու խցկվենք, սրանց սպանենք, թողելու ենք առանց երկինք, թող ապրեն… Թշնամու գնդակը նաև չի կարող չկրակվել, որովհետև այն կողմում ևս գործում է նաև գաղափարախոսությունը : Համաձայն որի՝ հանուն հայրենիքի կյանքը պիտի դնել զոհասեղանին: Ի՞նչ ասել է՝ Հանուն հայրենիքի: Այս հողը առանց այս ժողովրդի՞ էլ հայրենիք է: Ոչ: Այսինքն՝ այն մարդիկ որոնք ապրում են այս հողի վրա, կորվում են հայրենիք: Հարյուր ղարաբաղցուց քանիս՞ը կհրաժարվի Ղարաբաղից դուրս «Լավ կյանքից»: Այսինքն՝ «…չէ, ես ծովափին ապրել չեմ ուզում, ես մի կտոր չոր հացով այս երկրում եմ ուզում մնալ»: Դժվար է ասել, մի բան պարզ է առանց սոցիոլոգիական հարցման էլ. հին սերունդը, կապված է իր հնամաշ տան, հնամաշ կապերին, ծուռումուռ ցանկապատին, ծառից կախված «նվալնիկին» (որից կաթող ջուրը մշտական թաց է պահում ծառի արմատը) և նման հազար ու մի մանրուքին, որոնց կարոտը դրսում է քաշում. ըր գնում է մի քանի պրով Ռուսաստան կամ անգամ Հայաստան: Եթե գնացող կա, ապա այդ մարդը քոչելու իր իրավունքից օգտվում է: Եթե հարևանը հնարավորություն չունի հեռանալու, բայց միտք կա, ապա կա երկու կարևոր դրսեվորում: Մի դեպքում՝ «…հո՞ւ կա, հո՞ւ օնիմվեր երկենամ քյինիմ, թորը քյինիմ, առե շատ ըմ օզում»: Մյուս դեպքում՝ «…ես քյինիլ չըմ, ատղաս տուս չըմ կյալ, հայրենիքս թողել չըմ, պա ստեղ հու ապրե, հայրենիքը լքինք, թա հինչա տուսումը լավ կյանք կա, հաջաթ չի, հինչու կա՝ բոլա…»:

Հնարավորության բացակայությունը վերածվեց «հայրենասիրության»: Որպես կանոն, այսպիսի մարդիկ կողծելոի գենետիկ պոտենցիալ են ունենում և օգտագործում են, «վաճառում են»: Ես կապված եմ մեր տան ամենահին ցանկապատի փլված սվաղին, որ մտածում եմ, թե ինչպես է խունանալու մեր տան պատը, մեր մայթը կանաչելու է, մեր թոնրի մեջ մոխիրը ցեխ է դառնալու, պատերը փշրվելու են հացի կարոտ, լացս գալիս է: Ես չեմ կաոեղ «թողնել՝» թեկուզ ամենա-ամենա հարուստ ու խոշոր դղյակում ապրելու հեռանկարով: Իմ ու «ինձպեսիների» ներքնաշխարհի էությունը շահարկելը՝ պղծություն է առնվազը: Լավ ապրելու տենչանքը ունի նաև ուրիշ տարբերակներ և ընտրելու բան կա: Որտեղ լավ կյանք կա, այնտեղ՝ Հայրենի՞ք է: Դա ցայտուն երևում է մեր առօրյա օրինակով: Հայաստանում ապրում է հայ բնակչության (երկրագնդի) 1/4- ը, որի առնվազը 3/4 - ը Հայաստանում ապրում է ճար, ուրիշ ճար չունենալով: Մեր պապերից քչերն է՞ին որոշում գնալ ուրիշ երկիր մնալ, ապրել, տուն տեղ դնել: Գնալու հնարավորության բացակայությունը գուցե «խանգարում» էր երկիրը լքելուն: Երկու դեպքում էլ առկա է հայրենի հողը լքելու՝ հանուն լավ, կյանքի, փաստը: «Բացարձակ ոչինչ չկա» օրենքը հստակեցնում է իրերի վիճակը: Պիտի ընդունենք՝ մարդուն տրված է կապված լինելու քարին, սարին, տեղանքին, մի խեսքով՝ դա մարդը ստացել է որպես իր գոյի մի նախապայման, հանուն այն հաշվեկշռի պահպանման, որի արդյունքում ունենք մեր մոլորակի լինելը: Եթե երկրագնդի ամենահին ցեղերը պիտի առանց որևէ վերապահության վաղուց քաղաքակրթված լինեին ու զարգացման այլ հարցերով զբաղվեին, ապա ո՞վ պիտի նաև ապահովեր նրանց այս թվաբանությունը: Չգիտես ինչու, օրինակ, մեզ՝ հայերիս, նույն դասարանում չեն «պահելու», բայց թոխադրելու պահանջներից «ազատ» են թողել: Մի ՍսՈրր -ից մյուս ՍսՈրր-ը փոխադրվել ենք՝ առանց ու կանունավոր սերելու «նախերդը»: Գնահատվել ենք առանց սովորելու: Մեզ ժամանակը չէր կարող չտանել, որովհետև այդ նավի մեջ ենք, բայց մեր ժայթքող, երբեմն հրաբուխի չափ ու պես ուժգին արտահայտված անհատների ֆոնի վրա մեզ գնահատել են առնվազը այնքան, որքան պիտի հերքեր փոխադրվելուն կամ ասենք շարժվելուն: Եթե հազիվ շարժվող մարդկային մտքի մեջ չշարժվելն էլ հստակ չի երևում կամ չեն պարզում, ապա հայերիս թափը ավելի՝ քան բավարար էր: Եթե գերմանացին հարևանությամբ ապրեր իր Գերմանիա երկրով, ապա մեր «փոխադրման» հարցը շեֆության կարգով էլ կլուծվեր ու մենք ավելի «տկար» կամ «հետամնաց» քան հիմա կանք, 21-րդ ֆոնի վրա (մեր մարզերով, շրջաններով, գյուղերով) հազիվ թե լինենք, գոնե ելնելով այն դրույթից, թե գազանին էլ են սովորեցնում: Համով կյանքը քարանձավի համար, և նույն ապրուստը՝ դղյակում գրեթե հավասար են պարպում, կասեցնում, բավարարվածության բերում մարդկանց: Կյանքից շատ, առավելագույնս պահանջելու համար, առնվազը պիտի իմանաս թե է՞լ ինչ…

Վարդան Մամիկոնյանը իր զորքի համար հազիվ թե «գրադ» կայանք պահանջեր կամ Կալաշնիկովի ավտոմատ: ՈՒրեմն, կյանքի բարիքների, նոր, ավելի չքնաղ հմայքների ու անընդհատ աճող կենցաղային պայմանները բարելավող հնարավորությունների պարագայում՝ պիտի որ թուլանա հողին, սարին, քարին «կապված» լինելու լարվածությունը և բացառի լավ կյանքը հին ցանկապատին, հին սվաղին զոհաբերելու տենդը: ԼՂՀ նախագահը դեկտեմբերի վերջին 2004թ եզրափակող ելույթ ունեցավ հանրապետության ակտիվ կամ պասիվ «ակտիվի» առջև և շատ ճկուն ու վաղուց հակտնի թոզ փչեց ժողովրդին քնած, բայց պլզած աչքերին, իսկ դահլիճում նստած չինովնիկներին ստիպեց զգաստանալ ու «կենտրոնանալ»՝ քանզի՝ «աթոռ կորցնելու խնդիր կար»: Ժողովուրդը, ինչպես սպասում էի, արտասվեց ու քիչ մնաց լացեր խեղճ նախագահի մտահոգությունների խորության, ծանրության, խալխին ծառայելու անսահման ցանկության ու նվիրվածության խոստովանությունից: «Հալալ ա, մատաղընիմ, սերտը ցավումա, լոխ դուզա ասում…»: «Մեր պրիզիդենտը շատ վըշի խոսալա վեր ինդի յորըսոնում լոխ տեղեն ա ասում, թյաքի կատարե, գլավնին տայա…»:

 Նախագահը իրոք, հաջորդ օրը գնաց դեկտեմբերի 5-ին 2004թ բացված, մայրաքաղաք Ստեփանակերտի ավտոկայան: Ի դեպ, ցույց տվին ավտոկայանը, նախագահը իր շրջապատով (նախարարներ, մի խումբ միջին օղակի ծառաներ) կանգնած հնաըեսք մի փոքրիկ խրճիթի (շուշաբանդով մի տնակ է) մոտ, ջրի «ծովակների» ցեխի կույթերի ֆոնի վրա: Մարդն ասում է՝ «Ինձ ինֆորմացիա են տվել, թե ամեն ինչ լավ է, խնդիր չկա, ոչ մի անհանգստանալու բան չկա»: Կրկնեց, մի քանի անգամ: Եթե («խոսքը») ավտոկայ մասին է խոսքը, ապա ինչպես կարելի է հանրապետության ամենագլխավոր և միակ (գնացքի և ինքնաթիռի բացակայության պարագայում) գլխավոր կապ ասեմ, հաղորդակցման կետ գուցե, (ի վերջո հանրապետություն եկող գնացող ժողովուրդի չունևոր մասը չի կարող շփում չունենալ այդ կառույցի հետ («ընդունող և ճանապարհողը» վրիպել, ու չիմանալ,թե ինչպե՞ս, ու՞ր, ո՞վ , ինչո՞ւ… Էս ինչպես եղա՞վ, որ փիղը չնկատեցինք, պարոնայք: Նախագահին խաբել են, ինքն է ասում: Բա ինչո՞ւ մամաները չլացացրիր խաբողների: Բա ինչո՞ւ են համարձակվում նախագահին խաբել: Գուցե նախագահը գտնում է, որ այդ պահին չարիքներից ընդունելին իր անտեղյակ լինելն է հարմար խաբվելու պատճառով»: Ողջախոհ և լուրջ դատողության շրջանակում նախագահի նման պահվածքը, նման (уход от ответственности) խուսափելը իրականություն դարձած տհաճությունից, որը չեշոտ քարի պես դուրս է պրծել ասֆալտի (որակյալ) պես հարթ ու անհոգ մեր կյանքի ամենաերևացող մասում, և պատասխան է ուզում, առնվազը պիտի հեգնանք ծնի ու մտահոգի… Սակայն ու՞մ, ո՞վ մտահոգվի, որ նախագահը իր ժողովրդին տգետի տեղ է դնում ու իր ասածների համար չի քաշվում: Ինչո՞ւ… Որովհետև դա էլ «հերիքում» է, որ ամեն ինչ հանգիստ ու խաղաղ լինի: “Молчат и слава Богу„ :

Այսինքն՝ եթե ղոնաղ կա, համոթ ու չոմփ-չոմփ անելով հաց ուտելը, իսկ եթե տուքուտուքըք, չլմփացնելն էլ, չըմփացնելն էլ սովորական է ու չի մտահոգելու տան անդամներին, քանզի, որ պետք է լինի, որպեսզի չասեն… կարող է լինեն և հասկացող, և խելոք, և հարգող, և հարգված… «Ժողովուրդը մերն է, մենք էլ կտնօրինենք, կուզենք՝ կանգնած չու կասենք, կուզենք՝ քնած, այլ բան է, եթե հանկարծ հարց ծագի՝ ինչո՞ւ «չու»: Չի ծագի, այս խալխը էն գլխից հաշտվել է իր ճակատագրի հետ. «Անբարիշ են ասում մեզ, թուրքին քշեցինք, հիմա էլ հայաստանցիներին չենք ընդունում, մեզ ո՞ւմ հետ հարևանություն տան, որ պոզեր չհահեհք: Չի ծագի, այս խալխը շատ շնորհակալ է Աստծուց, չնայած ղարաբաղցին հազիվ թե վստահում է իրենից բացի մեկ ուրիշին: Հոգնած ժողովրդի համբերությունը չի լցվելու և ոչ մի բաժակ: Որոշակի հաճախականությամբ և որոշակի սոցիալական շերտերի շրջանակներում տարվող փափուկ քարոզները մոտեցման, գուցե ասենք՝ հպման կամ շփման եզրեր են պահում՝ պարպ ելու համար «ավելցուկ»ները, որոնք կարող են հանգեցնել անցանկալի ու անկանխագուշակելի հնարավոր բախումների: Այսպիսով խալխի մի մասը լռեցնում է մյուս մասին, արդյունքում ունենք չինովնիկին լոյալ խալխ: Չմոռանանք, որ 1937 նույնը կատարվել է ՍՍՀՄ-ում սակայն, այն ժամանակ էլ ձեն չէին հանում: «ԼՂՀ ն/գ վարչության, թե ոստիկանության, թե ինչպես է ճիշտ կոչել՝ ն/գ վարչության աշխատողներից մեկը՝ իր, թե իր ընկերոջ մեքենայով գնալիս, քրեական հետախուզության բաժնի օպերատիվ աշխատողը հերթական աշխատանքային կանչի ժամանակ «обгои» է տվել նրան: «Գտնել, պատժել, մեքենան տանել տուգանային հրապարակ… Ինչո՞ւ… Ո՞ր օրենքի համաձայն, ո՞ր օրենքի խախտման պատճառով: Այո չընկնելը՝ իր աթոռից դենը, այսինքն՝ առանց կեղծված պագոնների, առանց պաշտոնական դիրքի, ո՞վ է՝ տհաճ արտաքինով մի մարդ, որը ոչ մի առավելություն չունի այս երկրում ապրողների նկատմամբ, գոնե Աստծու կողմից: Մի պահ պատկերացրեք, եթե դուք շտապում եք, Ստեփանակերտ քաղաքում հրատապ գործ ունեք, կամ հիվանդ եք տեղափոխում մեքենայով, ապա պիտի իմանաք, թե ձեր առջևում շարժվող մեքենան ու՞մն է, ո՞վ է նստած մեջը: Եթե չեք ճանաչում կամ ներսում նստածները չեն երևում, միևնույն է, պիտի շարժվեք այն արագությամբ, որը ձեզ կապահովի զերծ մնալ վազանցումից, դրա հետ միասին կազատի պատժից, որ պիտի ստանայիք առանց խոսքի, եթե ցածր խավից եք: Ահա քեզ անկախ, սովորեն, ազատ երկիր առանց թուրքի… Գլուխս կտրեք՝ էդպես է…

Նախագահի նախաամանորյա ելույթը ժողովրդի մոտ աշխուժություն էր առաջացրել: Որդուն ուսուցչուհի կինը պիտի տաներ բժշկի մոտ: Շատ ուրախացավ, որ նախագահը խոստացավ պատժել անօրինությունները բոլոր ոլորտներում: Ստեփանակերտից ետ վերադարձող ուսուցչուհուն ավտոբուսում մեկը պատմեց, թե հաշմանդամության կենսաթոշակը հաստատելու համար «комиссия» ն կրկնակի է կաշառք վերցրել: ՈՒսուցչուհին քիչ ուրախացավ, որ ինքը մենակ չէ այդ «հալում»: Երևի Արցախ կոչվող հողակտորի վրա ապրողները այսպես են նայում իրենց հոսող օրերին, որ կոչվում է կյանք, և ուրախանում, որ բոլորը միասին են թալանվում…: Հրաշք ժողովո՞ւրդ, թե՝ հրաշագործ: Երկու դեպքում էլ շահում ենք: Տեսեք՝ ժողովուրդը ուրախ, ղեկավարությունը գոհ, երկիրը խաղաղ՝ «другой такой страны не знаю…»: Իսկ ամենակարևորը՝ մենք մեր անվանը չենք դավաճանում: Այս հարցում ավելի հաստատակամ է մարտունեցինեիը: Երկրի լոյալ մնալու (նրա ղեկավարությունը. հաց, քեֆ) աստվածատուր շնորհքը մեկ անգամ ևս հաստատում է, որ մեզ միշտ «հարսանքի» են կանչում, ինչ անենք թե ուշադով ջուր բերելու…Մենք մեր ուրույն տեղը միշտ կունենանք:

Ասեմ, նախագահի ելույթը դա այն աղմուկն էր, որով Պետրովը պիտի ապահովի իր քաղաքական «գազի՝» ձենով աշխարհ գալու արձագանքը: «Սկանող չինի սասքյուհումը, բա հո՞տը«: Տկարություն կլինի կարծել, թե նախագահը տեղյակ չէ հանրապետության տարածքում ընթացող անցուդարձին այնքան, որքան ինքն է ցանկանում: Նրան ամենևին չի մտահոգում ղարաբաղցու իսկական, թաքուն ու թունոտ կարծիքը նախագահի հանդեպ: Ղարաբաղի կարգավիճակը քաղաքական առումով մոտ ժամանակներս, թե չճշտվի էլ աշխարհի համար, մեզ՝ ղարաբաղցիներիս, չի անհանգստացնում, գոնե նրա համար, որ ավելի վհատ, քան այսօր կանք, հազիվ թե լինենք, որովհետև քիչ չենք լսում՝ «թուրքին նակազատ արինք, « մերին» նստեցրինք»: Հետո՞… մեզ ի՞նչ… Խոսքը մի խումբ մարդկանց փարթամ կյանքի ու նրանց կամայականությունների մասին չէ, այլ այն արհամարական ու լկտի վերաբերմունքի, որը մշտապես ճնշում է արժանապատվության զգայուն ու սուրբ թաղանթին՝ հիշեցնելով ամենավայրենի ու անմարդկային թուրքին: Հանրապետության նախագահը միապետին հատուկ քայլերով, անկանխագուշակելի (նաև հանրապետության վարչապետի համար) ցնցումներ է ձևակերպում՝ անկասկած հեռահար ու որոշակի ուղղվածությամբ, սակայն ամեն մի ռեժիմ հաշիվ է նստում իր գոյությունը ապահովող ռեալ ուժերի հատ և կանխատեսում է հնարավոր մինիմումի և չբացառվող մաքսիմումի պայմաններում գահը պահելու հետ կապված խնդիրները:

Դեկտեմբերի սկզբին ԼՂՀ վարչապետը մեծ գոհունակությամբ արտահայտվել է շրջանի վարչակազմի ղեկավարի հասցեին նեղ շրջանակում, կենցաղային պայմաններում: Երկու շաբաթ անց ԼՂՀ նախագահը «կոպտորեը» ազատում է աշխատանքից՝ գովված ղեկավարին: Հարցը երևի նրանում չէ՝ «թե վերջինս ինչպիսի ղեկավար էր»: Վարչապետը նախագահի քայլերը տեսնում է նույն դիրքից որից՝ շարքային քաղաքացին: Ես ու վարչապետը միասին իմացանք, որ ԼՂՀ ղեկավարները նախագահի նշանառության տակ են և «վատ աշխատողներին» պատժելու է, անձամբ… Սենսացիոն հայտարարությունների ելույթը ապշեցրեց, ժողովրդի՞ն միայն, ավելի շատ նախարարներին ու նրանց, ովքեր տագնապ ունեին, այսինքս կորցնելու բան ունեն, գոնե՝ լավ աշխատավարձ: Թունոտ ընդունվեց նաև նախարարի պաշտոնազրկումը: Երևում է, որ և նախարարի և դաշնակների համար այս պաշտոնանկությունը «պլանավորբած» չէր, այսինքն հանկարծակի սառը ջուր էր, որ լցվեց «քնած» մարդկանց վրա: Իբր սթափվելուց հետո է, որ դաշնակները կուսակցության շտաբի ուժերով նախարարին մխիթարելու որոշակի քայլեր են «ձեռնարկել»: Սա մխիթարանք է, ոչ ավելին: Որ ԼՂՀ նախագահի պաշտոնում եղած մարդը միանձյա է որոշումներ հանում փաստ է, որ այս «երկիրը» անհասկանալի ու տրամաբանությունից դուրս ժամանակներ է համբերում, գաղտնիք չէ, բայց թե ինչպես պիտի ձեն հանենք՝… Զռռալո՞վ:

Ժողովուրդը, որը չի հասկանում իր երկրի անցուդարձից ու միտումից բացի՝ կարողություն չունի ընկալելու, որովհետև «ամանը», որով ուղեղ պիտի սնվի, կուտ է բերում փորի համար, ապա ակնկալիք որի, թե փորի միջոցով կարելի է գլխի ֆունկցիաները կատարել: Լիովին համապատասխանում է իրականությանը: Եղածից ամեն բան էլ ուրուր կքցինք ու վերջ: Ահա այս պրոցեսի անընդհատ կրկնությունն է, որ նույն արդյունքին է բերում: Եթե պաշտոնը գլխին հագցրած անուրի պես կոշտություն ունենա ու տաշի, թակի, արնոտի, ցավ առաջացնի գլխին, ինչպես կոշիկը (նեղ, կարճ) ոտքը, կրունկը… (որից հետո մարդը հրաժարվում է պաշտոնից, ինչպես թակող կոշկից՝ որքան էլ այն սիրուն, որակյալ, հանդիսավոր…) ապա հազիվ թե այսպիսի հաճույքով պաշտոնի նստեն ու մեկնվեն իշխանական արքով (արք…): Քանի պաշտոնը չի սխմում, այն հագնելու ցանկություն հայտնողների թիվը ուղիղ համեմատական է առաջարկությունների քանակին, գումարած մեքենքայի նստատեղին հարմարվողներին՝ առանց նախապայմանի:

Մի տարեց մարդ ավելացրեց իր իմացածը ու բողոքեց, որ իր բարեկամին չնշնակեցին էսինչ պաշտոնին: Իսկ իմ ասածը դու չէս: Որ չենք ցանում, հնձելու ենք այն, ինչը հողի վրա է ու միայն, «Յոլա գնալու» ելքը կիրառել, երբ ժամանակիդ անիվը 21-րդ դարի հաշվին է պտտվում, առնվազը (որպես դիտողություն) գողություն է երբ չես «հանդուրժում», որ երեկվա երիտասարդը հասունանա, աճի, կրթվի, տրամաչափը խոշորանա, մտածելակերպը մաքրվի, որոշի տեղը նստելը՝ որակի գողություն: Պաշտոնը սարք ենք շինել, որի գործելը կապել ենք մեր ունակության հետ: Հարմարեցնում ենք մեր կարողությունը (հետագայում կամ էշը, կամ՝ տերը, որովհետև նշանակողն էլ հարմարեցված է…(Կոպիտ համեմատություն հիշեցնեմ: Ճապոնական ՏՐԻՆԻՏՐՈՆ հեռուստացույցը ղարաբաղցի «բիզնեսմենը» գնել է, բերել տուն, ուստա կանչել, պուլտը «սովորել» ու սկսել դիտել… Քեֆ ա՛… կինը թե ինչպես է «օգտվում պուլտից», տեղահան է լինում ալիքը… ուստա է կանչում, մենյու է հավաքում վերջինս, բացատրու է, թե ինչը ինչպես, որ ինքը տերը ղեկավարի իր ճապոնական ՏՐԻՆԻՏՐՈՆԸ SONY մակնիշի: Բիզնեսմենը երկու օր հետո մի խումբ մարդկանց ներկայությամբ հողին է հավասարեցնում SONY ֆիրմային. «երկու անգամ ուստա եմ կանչել, էլի մի կարգին ցույց չի տալիս, ափսոս չէր «Սլավուտիչը»: SONY-ին հազիվ թե կարողանար պատկերացնել, թե ինչքան կարելի է բթամիտ լինել, որ ղարաբաղցին «բիզնեսմենին» դուր գար 20-րդ դարի վերջին… Երևի որոշակի թարմ և ստույգ տողեկությունների տիրապետելուց և դրանք մանրակրկիտ վերլուծելուց հետո է, որ ԱՄՆ-ի պատասխանատու «բարձրադիր» պաշտոնյա Էլիզաբետ Ջոնսը հայտարարեց, թե մերձդնեստրովյան, Հարավային Օսյայի, Աբխազիայի և Լեռնային Ղարաբաղի անջատողական ղեկավարները քրեական տարրեր են, և պիտի անհապաղ հեռանան պաշտոնից… Իհարկե, չմեջբերեցի ամերիկուհու ասածը, սակայն հաղորդեցի բուն էությունը, ինչը անգամ այս տեսքով մտահոգիչ է, և արձագանքը բավականին ուժգին և, ըստ էության, միանշանակ չընկալվեց, գոնե ԶԼՄ-ի հաղորդած տեղեկություններից ելնելով: «Արցախ» կոչված, հայրենաքցական միության անունից տեսակետ հայտնելու համար ԱԺ պատգամավոր Համլետ Հարությունյանը հավաքել էր լրատվական զանգվածը ներկայացնող տասնյակ միկրոֆոններ: Ի դեոպ այս հրաշալի առիթը օգտագործողներից (ամենա արդունավետ հանդիպումն էր լրատվամիջոցների հետ) քչերին հաջողվեց ցանկալի ձևով դրսեվորել իրենց, կամ իրենց խմբակցության քաղաքական արգումենտները՝ մեկ անգամ ևս ամրապնդվելու ժողովրդի, ինչու չէ նաև ղեկավար այրերի հիշողության մեջ: ԱԺ պատգամավոր Հ. Հարությունը սկսել է ավելի հաճախակի երևալ հեռուստաէկրաններին՝ ամենատարբեր ալիքներով: Այս անգամ էլ Էլիզաբետ Ջոնսի արտահայտած «մտքի» արթիվ:

Վերջինս (ինքը չի մեկնաբանել իր ասածը, սակայն գտնում է, որ ամերիկացի պաշտոնյան ոչ թէ մասնավոր կարծիք է հայտել, այլ ներկայացրել է ԱՄՆ-ի պետական քաղաքականությունը որակող տեսակետ, վրը իբր մակերեսորեն չի շոշափում խնդիրը, այլ հեռուն տանող տենդենց ունի: Մոտովրապես սա է էությունը: Կան նաև այլ տեսակետներ, ըստ որոնց Էլիզաբեթ Ջոնսը լեզվից թռցրել է մի ոչ պաշտոնական խոսք, որը արժանի չէ նման ուշադրության, կամ՝ ամերիկուհին հետին միտք չի արծարծել, որն էլ պիտի «պատժվի» պիկետներով՝ ԱՄՆ-ի դեսպանատան մոտակայքում: Որքան էլ զարմանալի թվա, այնուամենայնիվ, հաջորդ օրն էլ Երևանում լուռջ քաղաքական գնահատականներ հնչեցին, ինչպես հարցազրույցի, այնպես էլ՝ բողոքի ակցիայի ձևով: Տեսակետ եղավ անգամ, թե Էլիզաբեթ Ջոնսի ասածը ուղղակի, թե անուղղակի ճնշում է Ռուսաստանի վրա, որն էլ իր հերդին պիտի ձեռնարկի քայլեր ուղղված իքնակոչ ղեկավարների մեկուսացմանը (Լ Ղ Հ մասնավորապես): Եթե պետքարտուղարի օգնականը նշել է, որ իբր՝ իրեն զարմացնում է Ռուսաստանի կողմից (չճանաչված երկրների) չգործադրվող ուժի փաստը, այն կարևորելով այդ պետություների (ճնշումը, որպես գործոն) կոռումպացված քրեական տարրերի նկատմամբ կիռարվելիք ուժի անհրաժեշտություն որպես, ապա մեկ տեսակետի գոյությունը հազիվ թէ սպառիչ է: Գիտությունների ակադեմիայի նախաձեռնության կայացած բողոքի հավաք-նիստը կարծես ուզում է ԱՄՆ-ի դեսպանատանը ուղղված դիմում-բողոքի տեսքով պատասխան ստանալ Էլիզաբետ Ջոնսի անպատասխանատու, պրովակացիոն (սադրանքը քիչ է այս պարագայում) և հետևաբար հեռուն խոյահարող արտահայտության առթիվ: Պիտի ասել, որ Հայաստանի ոչ պետական բոլոր ոլորտները արձագանքել են՝ ինչպես հորհրդային ժամանակներում էին դա անում, շատ բարեխիղճ ու կրակոտ ելույթներով արտահայտելով իրեն բողոքի խոսքը: ԼՂՀ տարածքում տիկին Ջոնսի ասածը քամին տարել է այնպես, որ Հայաստանի բողոքներից էլ ձայն չկա: Այսինքն՝ հի՞նչ ա իլալ, հի՞նչա… հու՞… ղալաթ ա ըրալ… Լևոն Տեր Պետրոսյանի հրաժարականը մինչ այսօր շարունակում է «ապշեցնել» իր աննախադեպությումբ՝ մանավանդ մեր՝ հայերիս, մտածելակերպի շրջանակներում: Հիմնավորելով իր քայլը, նախքին նախագահը «հաշվի է նստել» հնարավոր այն ճնշումների հետ՝ որոնց մասին այսքան վիրավորական արտահայտվել է ԱՄՆ պետքարտուղարի օգնականը: Ըստ այն օրերի հավաստի աղբյուրների, Լ.Տեր Պետրոսյանը գրեթե համոզված սպասել է ոչ թե «ռեպլիկ»-ի ինչ որ Էլիզաբետ Ջոնսի կողմից, այլ ուժի ամենաբռնի և դաժան ձևի կիռարման ամենապետական մակարդակով (գուցե նաև կոալիցիոն ուժերի): Դժվար է ասել, թե հաղթանակների պսակին իրավական «տեր» հանդիսացող, պատմական այդ էպոխայի թագավորը (մարտական հաջողություններ ունեցած), ինչպես է նայում իր հրաժարականին՝ տարիների թողած որոշակի նստվածքից, ժամանակի տված «պարզաբանություներից», պատմական անցուդարձի ֆոնի վրա զարգացող դեպքերից (հայաստանյան… և այլն) և մնացած այն փաստերից հետո, որոնց այսօրվա արկայությունը ափսոսանքի լարվածություն է բերում նրա համախոհներին:

Մի բան կա, որ շատ շոշափելի ազդեցություն պիտի ունենա բոլոր նրանց առօրյային, որոնք կորցրել են՝ «կորցնելով» իրենց նախագահին: Հստակ տեսանելի է չինովնիկների «համարձակության» չափը, որպես շփման (ներքևների հետ) գործակից: Ավելի կոնկրետ ասելն է ճիշտ: Լկտիացել են, վախի տեղ չունեն, չի երևում նրանց համար այն ուժը, որը պիտի կասեցնի ոտնձգություն որակվող ամեն մի քայլ՝ խալխի հետ իրենց շփման ոլորտներում: Կաշառքը վերացնելու պետության այրերի բոլոր զրույցները նախօրոք նյարդայնացնում են բոլոր նրանց, ովքեր տեղյակ են այդ մեխանիզմի անխափան «աշխատանքին»՝ քանզի նրանք նաև մեխանիզմի գործնեությանը նպաստող և նրա ռիթմը ապահովող միավորներից են: Կաշառք վերցնում են բոլորը (չեն հրաժարվում առավելապես) տալիս են նրանք, ովքեր ունեն: Քրեորեն պատժելի գործարք է, նրա երկու կողմի համար էլ (տվող և վերցնող) սահմանվել է պատժաչափ: Այսինքն՝ կաշառակերությունը կրինիմալ է, իսկ այն իրականացնողները նրա տարրն են: Կաշառք վերցնում են և Հայաստանում և Ղարաբաղում: Հարց.«Ինչո՞ւ Էլիզաբեթ Ջոնսի ասածը չընկալվեց այն տեսքով, որը շատ պարզ լսվում է, և արձագանք չստացավ, ըստ էության, այն փաստի առթիվ, որը կարծես, թե չի լսվում, կամ դուրս է մնում տրամաբանությունից՝ որքան էլ անտրամաբանելի… Չի՞ ընկալվում, թե՞ ցանկության բացակայությունը հիմնավորված է այդ նույն խոսքի մեջ (տիկին Ջոնսի) առկա մեկ այլ խայթի վտանգով: Պարզենք: Ինչո՞ւ չընկալել՝ տիկին Ջոնսը երևի թե տեղյակ է, թե Ղարաբաղում (և մնացած երեք ոչ ճանաչված…) ինչ վիճակում է խալխը (շարքային ղարաբաղցին (, ինչպես են կաշառք վերցնում և տալիս, ինչ վիճակ է տիրում առողջապահության, սոցիալական ապահովության և մնացած (իրավական, ն/գ. , դատախազություն, բանակ…) ոլորտներում: Եթե կաշառակերությունը կա, ուրեմն քրեական էլեմենտները ևս առկա են: Ինչո՞ւ այս մասին ոչինչ չասվեց, այսինքն այս ընկալումը չմեկնաբանվեց, ոչ գիտնական- ակադեմիկոսների, ոչ պիկետավորների, և ոչ էլ մամլո որևէ ասուլիսի ընթացքում: Ինչո՞ւ շեշտը դրվեց «ճնշում» և «Ռուսաստան» բառերի վրա՝ ենթատեկստից դուրս: Ինչո՞ւ… Պետությունը «կողմնորոշումը» հուշեց, իսկ ինքը մի կողմ քաշվեց:

Գուցե ասենք՝«…տիկին Ջոնսը գտնում է, որ վերահսկողություն (չճանաչված պետությունները իրոք միանձնյա են) չունեցող այդ երկրների ղեկավարներին ճնշել է պետք, որովհետև այդ մարդիկ այլևս չունենալով Մոսկվայի, Երևանի կամ Բաքվի, կամ Քիշնեվի, կամ Թբիլիսի հեղինակավոր «վերևներ», իրենց թույլ են տալիս սանձարձակության աստիճանի հասել՝ առանց երկյուղի: Այսինքն, այն, ինչը պիտի ասվի չճանաչված երկրների ժողովրդների կողմից բողոքի տեսքով, և պահանջվի, որ «վերջ տան» իրենց կամայակայություններին ու չթալանեն, չխոշտանգեն սեփական ժողովրդին, ասվել է ամերիկուհու կողմից և իսկույն հեղեղի, տարափի, ցունամիի դաժանության դրսեվորումներ են ժայթքել պետական այրերի ընդհատակյա գործի մեջ դրված սցենարի տեսքով: «Խոսքը սկի էլ ճնշման մասին չէ»,- ժողովուրդ ջան: Մեր փոխարեն, մեր ղեկավարների սանձը քաշել են փորձում՝ մերը լափելու նրանց բնավորությունը ցուցադրում են, որ գոնե մի քիչ սահմանափակեն կոռուպցիայի չափերն ու ձևերը: Գուցե Ջոնսը հուշում է, որ սթափվի այս խալխը, որը իր ստրկական վիճակը համարել և (շարունակում է) համարում է իր իրավունքը՝ որպես ելից կետ ու Առաքելություն: «Ամենա» զավեշտականը թերևս նա է, որ ժողովրդին թյուրիմացության մեջ գցելու և կեղծ ճանապարհով մի ամբողջ ժողովուրդ ուղարկելու (այն էլ աղաղակներով) առաքելությունը ստանձնել են մտավորականների մի լուսավոր համաստեղություն ներկայացնող հարգարժան ակադեմիկոսները: Միլիոնավոր կմ. հեռավորության վրա տիեզերքից բան պակասելը հստակ որոշում են, համարձակ ասում, եզրահանգում, իսկ բոլորի աչքի առաջ տիկին Ջոնսը փորձել է սաստել հսկողությունից դուրս մնացած, քրեական տարրերի (բոլոր չորս «պետություններում»), և իսկույն (չգիտես ինչու) «արժանացել» է հայ գիտնականների ատելությանը: Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ…

Մեր փոխարեն, պարոնայք ԱՄՆ-ի պետպաշտոնյան ճվկիանոսից դեպի այս երկիր եղած անտեսանելի (մեզ համար) բյու աչքերով վեր է հանել, որ մենք մեր իսկ ղեկավարներից օտարվել ենք, և ինչպես երևում է ղեկավարը իր իսկ կամքով իր փարթամ դիրքից չի հրաժարվելու, շարունակելու է կեղծել, լկտիանալ՝ մինչև ինչ-որ տեղ կկտրի այդ շղթան: Ե՞րբ, ո՞վ կփորձի, ո՞վ… զգոնությունը չի կորչի, իսկ հիմա, երբ դրսի վտանգ կա հնարավոր, պիտի կարծես վտանգ պրակտիկորեն հնարավոր չէ, իսկ «դրսից եկածները» (Ջոնսի օրինակ) ահա թե ինչպիսի կազմակերպած բողոքի ցույցերի ու զայրույթի արտահայտման ձևերի (կհանեն միջազգային ասպարեզ) կհանդիպեն: «Լավ,- կասի, տիկին Էլիզաբեթը,-չեք ուզում, պետք չէ»: Եվ իրոք, այդպես էլ եղավ: Չգիտես ինչու ՀՀ և ԼՂՀ պաշտենական բողոքը ԱՄՆ-ի դեսպանատանը չլսեց ընդհուպ մինչև հունվարի 20-ը, այսինքն, Ջոնսի արտահայտությունը հնչել է ավելի վաղ, սակայն հայ լրագրողները այն ստացել են Ռուսական մամուլուսց և մասայական հնչողություն հաղորդել (մեկ շաբաթ առաջ): Նահանգներում արդեն հունվարի կեսին լսել էին, որ Հայաստանում բուռն ցասումի ալիք կա տիկին Էլիզաբեթ Ջոնսի «խոսքից» հետո: Տեսեք, ԱՄՆ-ի ոչ մի պաշտոնյա, ըստ էության, որևէ հարցի արդիվ առանց հարցման մասնակցելու խնդիր չի տեսնում, եթե ԱՄՆ-ի շահերը շոշափող որևէ հանգամանք կամ դրան միտված դրույթ չի արծարծվել: Հասկանալի է: Ինչու՞ լռություն պահեցին Հայաստանի և ԼՂՀ պաշտոնյաները, չէ որ Ջոնսի «խոսքը» ուղղված է հենց ամենացավոտ մի հառցի: Եվ միայն այն բանից հետո, երբ («ժողովրդական, գուցե ազգային, ավելի ճիշտ՝ ցուցադրական բողոքի ցույցերից հետո») «արտահայտությունը» ծամծմել ու հալածել էին՝ առանց այն քննարկելու, էությունը պարզելու, Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար Վարդան Օսկանյանը բացռություն ստանալու կոնկրետ քայլեր արեց: Տիկին Ջոնսը հերքեց նման մի արտահայտություն հնչելը իր կողմից և ասաց, թե իր «խոսքը» կոնտեքստից հանվել է ու ստացել այլ որակ: Ինչևէ, հետագա լարվածության թուլացման համար բարենպաստ ելք է, չնայած պիտի ասեմ իմ տեսակետը՝ ինքներս ենք տոն տվել, ինքներս ենք աշխարհով մեկ արել՝ որը մի անգամ ևս հաստատում է այն փաստը, թե ում էն պետք քաղաքական ցնցումները և ովքեր են իսկույն արդյունք ստանում այդ իրականացումից:

«Ինքներս», ինչպես միշտ, տողի վրա. չակետների մեջ ենք, իսկ ռեալ կյանքում մենք այդ «ինքներս» - ի տիկնիկն ենք, իսկ «նրանք» ինչպես միշտ. «вы все. и всегда будете зависить от нас»: Հստակ կարելի է հիմնավորել թե ՀՀ և թե ԼՂՀ լռությունը մի «հարցում»՝ որի տերը գերտերության պաշտոնյա է: Սա մի կողմից. մյուսը՝ խորացնե՞լ մի արտահայտություն, որի արմատները գոնե հեղինակին (Ջոնսին) հայտնի են և քթթութի պարագայում տուժելը անխուսափելի է՝ անկախ պատժի չափից: Նման ճկունությունը բնորոշ է պետականությունը ուսերին տանող ցանկացած անձի՝ անկախ ազգությունից և պետության «կենսամակարդակից»: Ասենք՝ ռուսական իրավապահները (գլխավոր դատախազի մակարդակով) Յուլիա Տիմաշենկոյին հետախուզում են՝ նրան մեղադրելով խաբեբայության (машенечество), պետական միջոցների հափշտակման և մի քանի այլ ծանր հոդվածներով հետապնդվող հանցագործությունների մեջ:

Վիկտոր Յուշչենկոյի նախագահության հենց առաջին պաշտոնական ուղևերությունը եղավ Ռուսաստանի Դաշնոըթյուն: Ինչպես և սպասվում էր, զանգվածային լրատվամիջոցները առիթը օգտագործեցին Վլադիմիր Պուտինին հարցնելով, թե ինչպես է վերջինս վերաբերվում այֆ փաստին, առավել ևս, որ հենց այդ օրը, երևի թե նախօրյակին, Յուլիա Տիմաշենկոն ՈՒկրաինայի նախագահի կողմից նշանակվել է կառավարության նախագահ: Ես նստած՝ հեռուստաէկրանին էի նայում: Պուտինը բավականին ծանր կացություն ապրեց այդ պահին, սակայն պետական պաշտոնյային հատուկ առանձնակի ճկունությամբ կարողացավ կոծկել վակումը: Սա՞ է իրականությունը, որը սկի էլ գունավոր չէ, ինչպես ներկայացնում են:

 Ինչպես երևում է «կենդանի» կյանքի ընթացքից, ոչ մարդը, ոչ էլ պետությունը (չի լինում, աստվածային առաքելություն է) մի դեմքով, մեկ քաղաքականությամբ ու ազնիվ ապրելու կողմնորոշում չունի: Կարծիք չկա պնդել կամ գոնե կարծել, թե մարդն ինքն է պատմություն կերտում իր կամքով, և մեկուսանալ կարող է ցանկացած ժամանակահատվածում և երկրագունդը թողնել ԱՆՏԵՐՈՒԹՅԱՆ մեջ… Անգամ այս վերջին պարագայում ևս Աստված ներկա է, քանզի աշխարհը պահելը մարդու գլխում զետեղված խելքի բան չէ, թե Աստված ի զորու չէ այլ կերպ «պատրաստելու» մարդուն նրան ամրացրած երկրագունդը ապա այդ մասին հազիվ թե տեղյակ պահի որևէ մեկին: Ինքը իր ծննդին մասնակցում է (մարդը(այնքանով, որքան մեզ հայտնի է: Մեզ ո՞վ է ասում, (ո՞վ է ասել երևի (, թե մենք ինչու, և ինչպես պիտի ստեղծենք երեխա: Փալան կարելու համար, օրինակ պատրաստ երեխային տանում են ուստայի մոտ «շագիրդ» տալիս, անգամ վարձով որ երեխան սովորի փեշակ առնի, ապրի… ՈՒստան ինքը ցույց է տալիս, հետո շագիրդին ասում է, դե հիմա, դու արա, տեսնեմ ոնց ես սովորել… Էսպես չի՞… Ես չեմ լսել թե երբևէ, ինչ-որ ուստա, ինչ-որ մեկին սովորեցրել է, թե ինչպես են ամուսնություն ապրում, որ երեխա ծնվի, այսինքն՝ «…էս ես անում, էն ես անում, հետո էսպես, հետո… հետո…»: Բա ի՞նչ խաբար է, առանց սովորելու, առանց ուստայի, էս ինչպե՞ս է մարդ գլխի ընկնում: Վայրենին անգամ… Թուրք ազերների հետ մեր վեճը կռիվ դառավ 1988-ից հետո: «Մերի» մեջ սկզբից քչերը կային: Փետրվարի 20-ին, նույն 1988թ. մարզսովետի սեսիայի տրիբունայում կամ նախագահությունում նստածներից ոմանք 1987 նոյեմբերին լսել անգամ չուզեցան որևէ նման գաղափարի բարձրաձայն ասված խոսքը: Սա ասում եմ ամենայն պատասխանատվությամբ: Որ շարժման գաղափարները ի սկզբանե պիտի չընդունվեին առավելապես հաջեղ դիրքավորված անձանց կողմից, բանակ էր: Բայց այս փաստի հետագա ուրացումը, ճկուն կերպով այլախոհից մինչև մազերը ազգայնամոլ ճանաչվելու շուտափույթ քայլերը (արդեն ջրի երես դուրս եկած, հրապարակում կանգնած ժողովուրդի աչքի առաջ, նրանց հովանու տակ… և այլն (և առանց ամոթի զգացումի շարքում դասավորելը, առհավետ, գոնե ներկա սերնդի հիշողությունից այդ իրականությունը՝ ժամանակի շունչը դարձան կամ ժամանակի երեսները փոխեցին) ջնջելու «վստահ» ճիգեր պիտի հաստատեն, որ անաղարտությունը և նման որակների շրջանակում աճելու միտումը անհամատեղելի են: Շեշտված, զուտ արիական ծննդիպարագայում եզակի մարդիկ տարբեր էպոխաներում «եղել են» իշխանական աթոռների և ներկայացել են ազգին հենց այդ տեսքով, սակայն պատմության կուլիսների ետևում ճշմարտությունը խորթ երեխայի կարգավիճակով ապրելու և գոյատևելու (չի ոչնչանում) փաստը անվերադարծ հաստատում է՝ Աստված տեղյակ է դրան:

Այսուհանդերձ՝ շարունակում է, ենք և են՝ ապրել ու կրկնել՝ ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞… 100% ոսկին անգամ չկա կամ ի՞նչ կա բացարձակ… «որ բացարձակ ոչինչ չկա»: ՈՒրեմն պիտի ինքներս պարզենք՝ գոնե մեր հարկի տակ, որ անհանդուրժելի է, երբ Աստծու կողմից սահմանված բացարձակության բացառումը «անտեսվում» է և մոլուցքով հասցվում բացարձակ ափսուրդի մի «երևույթ», որի «կրողը» այդ պահին հզոր է, «անպարտելի» և կյանք է բաժանում հանց Աստված: Գոնե ինձ համար պարզ է, որ երկրի բնակչությունը չի կարող հրաժարվել իրեն պարտադրված Աստծու կանոններից: ՈՒրեմն պիտի չզարմանանք, եթե «բացարձակ» անարդարության փաստի հետ առընչվենք ամեն քայլափոխին ցանկացած էպոխայում: Ապրենք պիտի «եղած կարգուկանոնով»: Երբ յուրաքանչյուրը կհասկանա, որ ապրելու կանոնները «երկրի» օրենքի պես են «աշխատում» (յուրաքանչյուր երկրի՝ անխտիր, և մեծ հաշվով նաև) ապա կարիք չի լինի սպասել, թե Վառլենը այս արթիվ ինչ է ասելու, բյորքը՝ ի՞նչ, կամ ինչպե՞ս հասկանան «ազատություն» բառը, ըստ ոչխարի՞ թե այնուամենայնիվ՝ գայլին: Միևնույն է այս տարաձայնությունը կա, և կապրի մեզ հետ՝ որպես օրենք ոչխարների համար, որպես ապրուստի միջոց՝ գայլի:

Ինչու՞ հիշեցի այս մասին, պատերազմի կամ կռվի օրերին, երբ դեռ չէինք հասցրել քնից կշտանալ ու կարոտել խրամատին: Հասկացա, որ հիմա է այն պահը, երբ առանց փիլիսոփաների էլ մահկանացու ղարաբաղցին շոշափելու է իր տկարությունը և այն տարաձայնությունը, թե ով ինչպես է հասկանում «ազատությունը», ինչքանն է հերիքում նորմալ կյանքին՝ այդ չակերտների միջից, ո՞րն է կոչվում անկախ, և որտե՞ղ են որոշում այս ու նման հարցեր… Շատ անգամ եմ հանդիպելու այլախոհ մարդկանց և յուրաքանչյուրիս համար անորոշ է մնալու, թե այնուամենայնիվ՝ ինչու՞ «նա» ճիշտ է միշտ: «Նա», որը հզոր է ու անձեռնմխելի: «Նա» որի կոնկրետ անունը լիքն է տարաձայնությամբ:


 * * *
Զինվորը, որը ազատամարտիկ էր, խալխի հպարտությունը ուսերին պահող մարդ էր երկրի տերը չլինելու փաստը գնահատում էր շատ կծու ու վրանի տակ ապրող տուրիստին տարբերում էր հոգին լիքը, բայց թիկունքում թիկունք չունեցող գունատ ու անվստահ մարդուց: Միայն այդ և ոչ ավելին: Պատերազմը պատմություն դարձավ անհամեմաը շուտ: Խրամաըի տղանները պպզում են էս շենքի աստիճաններին, էն ծառի տակ, բարդյուրներին ու արկանքի տակ գցում էն օրվա հատիկները, որի աղածը անհա՞մ, արդեն այսպես, այլևս պետք չեն անգամ նրա պատմածները: Հա՞, էդպե՞ս… Բա երգը, էն որ զինվորի մասին պիտի հյուսվի, էն որ գոնե հպարտություն պիտի բերի, էլ հաց չեմ ասում: Ձեն չեք հանում: ԵՎ նրանք, ովքեր պիտի գոնե մի բլուզկայի չափ մաշկներս պահեն, որ լկտի քամիներից չտուժենք, և նրանք՝ ովքեր կանանց ու երեխանների հետ ներքնահարկում թաքնվել են թշնամու արկերից ու յուրայիների հեգնանքից, որոնց վիրավորանքներով խոշտանգում էին, ամոթանք էին տալւս… Սելավից հետո, երբևէ տեսե՞լ եք հետևանքը մոտիկից: Ինչը լավ չէր կպցրած, ինչը տեղում չէր, ինչը մոռացվել էր, ջուրը, անգամ ամենապարզ, բայց բռնազբոսիկ ջուրը հավաքում բերում է բաշխում իր հաճույքով ու պատասխանատվություն չի վերցնում այդ վարքի համար: Վարքը գալիս է «մեջքից»: Մեջքը ամբողջությամբ ետևից լինելը պարտադիր չէ: Ամենալավ մեջքը հիմքն է, ուժի էությունը, որը կերտում է որակները և որակի նշանով ապահովում նրա լինելը օրենքի վրա: Այս զրույցը բորդյուրի տղաներին ոչինչ չի բերելու, հաջորդ գոյամարտի զինվորը գիրք չի կարդալու, իսկ իմ խոսքը նրա համար ֆայտոն է: «Լավ է, պապիկ, շատ լավ է, հրաշալի է, բայց ֆայտոնի համար այս ճանապարհը անհամբեր է»: Ես կհասկանամ, որ հայրենասիրությունը փոխարինել են վարձու աշխատանքով: Ասեմ՝ «Ես փոս էի կտրում բահով, իսկ մի օր մի մեքենա եկավ սովխոզի ինժեների հետ. բրիգադավարը իչավ ու ասաց, էսա էս մեքենան փոս կկըրի, դուք միայն ծառերը տնկեք ու վերջ: Հա, ասացի, տունս քանդող առաջին նամարդը եկել է: Տրակտորը լավ բան է, բայց մարդուն ազատեց փեշակից, ապունց Հաբեթը վար էր անում, հաց էր վաստակում տանում՝ տաս շունչ պահում: Չին էինք բանեցնում, հունձ էինք անում, բաժին էինք ստանում սահմանված: Կոմբայնը եկավ մեջքներս կոտրեց մի կողմից: Գիտությունը տնաքանդ բան ա, որ դուզը խոսենք: Ես ի՞նչ մեղք ունեմ, որ դու ես ուշ ծնվել, դու ես կոմբայինի վրա հնձում, քեզ են վարձատրում: Ասելս ինչ է, հայրենասիրությունը զգացմունք պահելու համար՝ խարջ պիտի քաշվի, գործ պիըի տարվի, թե չէ որ սոված լինի երեխան, հայրը չի ծառայի: Բանակը ինքը, միայնակ, չի յարող հարց լուծել Ղարաբաղում, եթե որևէ լուրջ ցնցում լինի: Ես թոռնիկ ունեմ, դու՝ որդի: Քո որդին ծառայել վերջացրել է, եկել է տանը «նստել»: Իմ թոռը գնացել է ծառայելու: Թշնամին հարձակվել է: Թոռս խրամատում է, նա առայժմ հայրենասեր է՝ քիչ թե շատ, բայց քո որդին չի աշխատում:

—«Սովետական միությունը հասցե ուներ, հայրենիք էր, որ հոգսդ լինում էր, գնում էի քարտուղարի մոտ: Կուսակցությանը փոխորինել է եկեղեցին, բայց ո՞ր եկեղեցին, որևէ ղարաբաղցու, որևէ հարցով կուսակցությանը չփոխարինի: Հանուն հայրենիքի գնում ենք, գնալու ենք, բայց այդ հայրենիքի տեղը չգիտեմ, որ մոտենամ ասեմ՝ «ինձ էլ պահիր, որ էգուց էլ գամ խրամատ»: Հարևանիս տանը տասից ավել մարդ էր ապրում: Չորս «տղամարդ» կար հարկի տակ: Ավագը գյուղվարչության պետն էր՝ չնայած տհաս ու տկար լինելուն: Շրջանի, չէ սկզբում քաղաքի բերի հողերը բաժանեց հրահանգով ու ինքն էլ իր փափուկ բաժինը վերցրեց:

Այդ եղավ, երբ ես խրամատում էի ու գլուխս զբաղված էր հայրենասիրությամբ: Նա՞, մի օր էլ չմտավ, չեկավ, զենք չվերցրեց, բայց ստացավ՝ ինչ «հայրենիքը» տվեց: Գործին նայեք, կռիս շանորդին հողերը գրանցեց կնոջ անվանի, ինքը հազարավ- միլիոնով փողեր պարտք վերցրեց ու փախավ: Տանը մնաց համա մի կին, բայց ժառանգություն ստացած հողերով: Հիմա այս կինը այդ հողերը (և մոտիկ և սևահող) վարում է, ինքն էլ քեֆ անում, մնացածը ուղարկում իր որդիներին, որոնք «մայր հողի» մասին չմտածեն: Արդյունքում՝ ես հողը պահել եմ, բորենի մարդիկ լափում են՝ առանց ամոթի ու «մեծ հայրենասիրությամբ«: Սա է եղածը, սա ի՞նչասիրություն է, որ սուտ է, չնկատե՞մ , չտեսնե՞մ, որ հայրենասիրությունը «մասկա» է: Շատ հաջող ու անխոցելի վահան է: Ինչ ուզում ես՝ արա, բայց քեզ պիտի «դաբրո» տան վերևից, թե՝ «կողքից«: Գոնե մի ասեք, մի խաբեք, «կլեպտոկրատիայից» սպասելիք չունեմ, կոնկրետ ես: Ճիշտն ասեմ՝ շանսի եմ սպասում, ավելի չիշտ, փնտրում եմ, շատ շեշտված որոնումների մեջ եմ, ուզում եմ շարք ընկնեմ, փայ ունենամ ու ես էլ ունենամ գոնե մի քիչ «մասկա«, ապրեմ, կենալս հոգնեցրել է, քոչելս է գալիս«:
 —Գնա, ասում եմ, գնա Ռուսաստան, շփվիր, գլուխդ պահիր:
 — Չասացիր, չի՞ մտնելու խրամատում օգնի թոռնիկիս:
 — «Չէ» ասեմ որ, կհավատա՞ս: Ասում եմ, մի գնա նրա մոտ, չտաս, չեն տա, իսկ մենք մի ոչխարից ավել բան չունենք տալու: Էնա թուրքն էլ էր վերցնում, բայց՝ խղճով: Տելեվիզրով խոսում են կաշառակերության վերացման մասին: Մեզ էլ էշի տեղ են դնում: Իբր իրենք չգիտեն, թե ո՞վ է վերցնում, կամ՝ ովքեր: Ասում եմ՝ մենք այդքան փող չունենք, որ տանք: Կարգին գործի համար կարգին՝ կարգին պիտի ժաժ գաս, ասում են: Դու ուրեմն՝ գնա Ռուսաստան: Քո ընկերները 1988-ին գնացել, իսկ գնալը երբեք ուշ չէ: Եղած կյանքդ կապրես՝ այս անգամ հեռավոր հայրենիքիդ մասին խոսելով ու «կուրծք ծեծելով«: Երևում է, թեկուզ չեն ասում, բայց «Կամանդոսը» գնդապետ էր, որ պատերազմ սկսվեց, ու բոլորի աչքի առաջ Շուշին գրավելու ունակություն ցույց տվեց մարտադաշտում: Ռազմական գործը հրաշալի գիտի՞, թե՞ կասկած կա: Մի կերպ գեներալի կոչում ստացավ, մի քայլ արեց՝ էն էլ հետո, շատ ապահով մոռացել էին, բայց ամոթ էր… Փլանքյասի տղան ապաշնորհ հալով (սովետական բանակում լեյտենանտ էր պահեստային) գեներալ դարձավ: Վեց անգամ «հոպ », և նա Արկադի Տեր-Թադեվոսյանին հավասարվեց: Գնա, տղա, հիմա էլ հեռվից սիրիր հայրենիքը: Աշխարհի հայերի գերակշիռ մասը գերադասում է կարոտել հայրենիքին, որ կերածը կարոտով մարսի: Գնա, ջուբտ փողով լցրու եք, սիրիր, սիրենք, երդվիր, դու էլ խալխի նման մոմ վառիր ու «հուզվիր» խոսա… Հովանավոր գտիր՝ քեզ պահի, դա էլ է հերոսություն: Դու «պահել» ես մի ուրիշը՝ «թխել» ա, հիմա էլ դու «թխիր», հո սովից մեռնելու «փայն» էլ չես վերցնելու քեզ վրա: Գնա, տոմսի փող իրար կոշտ քցիր ու՝ ֆիշտ… Սպասում ենք: Հարսանիք էր մեր բնակավայրում:

Բոցաշունչ հեղափոխականի անունը կրող նախկին Խոնաշենի փոխարեն՝ ունենք քաղաք: Այսինքն մի քիչ գյուղ, մի քիչ ավան, բայց անունը՝ քաղաք: Մոսկվայում հարցնում էին՝ ասում էի՝ город , վպ болъшой город, իսկ հասցես ասում էի՝ Ն. Ստեփանյանի փողոց, շենք N118, N118, подезд N=8, 11этаж кв188. Ասում էին՝ էտա կարգին էլ քաղաք ունեք: Իմ փչոցից ես էլ էի փչվում ու հավատում, թե մեր բնակարանը թառած է 11-րդ հարկում: Նույն փողոցում հարսանիք էր: Հյուրեր կային «արտասահմանից»՝ բայց շարժման ալիքից հետո օտարության մեջ ապրող տեղացիներ, որոնք «новые армяани» անվան տակ էլ եթե չէ, ապա այնքան փարթամ են ապրում, որ երգ հյուսելուն հերիքեց: Արցախյան գոյամարտի տղաները զակազ տվին այդ տղաների պատվին երգ, որն էլ կատարվեց Արամ Ասատրյանից փոխ առած երաժշտությամբ, բայց Կարենի տեղ՝ Մելսիկ, Մելսիկ ջան: Նստածները, գինովացած էլ լինեին, աչք խլշեցին ու քոռի հայացքով նայեցին դեպի երգողը: Երգիչը չէր ճանաչում՝ ամուսնացողներին: Դրա համար էլ՝ «ջան, Մելսիկ, Մելսիկ» բառերը հնչում էին առանց ավելորդ լարվածության և Արամ Ասատրյանի երաժշտության տակտերից, դեսուդեն չէին վազում՝ առանց համաձայնության: Արամ Ասատրյանը հազիվ թե այդ պահին վիճարկեր, իսկ հետո՞, որ լսե՞ր… Մերոնք երգը կառնեին: Բան եմ ասում: Մարդիկ հենց էնպես, Մուվտա տեղը չէին երգվի, տեղը կա, տղերք: Հաջորդ օրը քչերը շշմեցին «երգի» տեքստով, որովհետև խնդիրը բեռի ծանրությամբ նստած էր այնտեղ, որից պիտի արձագանք լսվեր ու թունավորեր մոտովորապես այնպիսի հզորությամբ, որից տուժեին՝ գոնե երգողն ու տեքստի մարդը:

— Ես էլ եմ գնում: Ծլկած տղայի պատվին են երգ կապում, խռովում եմ գնամ:
— Խեղճ քաղաք, առանց քեզ, առանց քո մի կերպ փսսացող քթի, բարդյուրները կխոնանան, պետությունը մի սրբիչ կառնի ու հերթով կլացացնի իր ղեկավարներին՝… չպահեցինք որ՝ լացեք, ես էլ ձեր աչքասրբիչը:
—Ասում ես՝ խռովելդ նկատվի՞: Մի «սվաղչու» հետ խոսա, պայմանավորվիր, դու գնում ես, ինքը իսկույն աշխարհով մեկ ա անում:
— Սվաղի՞ն, սվաղին ո՞նց թե…
— Ասեմ: Էս երկրում ինչ կատարվում է, գործին տեղյակ մարդկանց աչքից չի վրիպում: Բայց ե՞րբ ես տեսել, որ չինովնիկի հասցեին նետ ուղարկվի այդ աչքից: Կքոռացնեն, կհանեն աչքը: Ինքը լավ գիտի, թե ով է գիշերը հանգիստ քնում, իսկ ինքը զույգ աչքով տեսածը ծածկում է, շպակլյովկով, սվաղով իբր դա (էդ լսած լուրը) էդպես չի, էսպես է եղել, կամ ճիշտ չհասկացանք, կամ սկի չի էլ արձագանքում, իբր ոչինչ չի էլ եղել: Սվաղ անողին ի՞նչ են ասում: Ըհը, սվաղչի: Հեռուստաէկրանից սվաղում են, բայց կյանքի գույնը հազիվ թե կարելի է ներկել կամ սվաղի տակ թողնել:
 — Սուտ մի խոսա, փչել դզելը որ կա, թազա Լենին կսարքեն, դու միայն հավատա, որ նորից եկել է, մեկ էլ տեսար Ֆելիքս Էդմունդովիչն էլ երևաց ու… Փափաղները կփոխեն ու կրկին կգոչեն՝ կեցցե Լենինը, կեցցե Սովետները, կորչի կապիտալիզմը, կորչեն հարուստները, սպոնսորները և այլ էլեմենտներ:
— Գնում եմ, գնում եմ փչեմ, դզեմ, կեցցե էլ ասեմ, սուտ տեղից երգեմ, արտասվեմ, բայց փող շինեմ, էնքան որ մերոնց էլ տանեմ: Ես հո պահակ չեմ ծնվել էս երկրի համար, բանակում հերթով են կանգնում, ես իմ բաժինը երկու անգամ գերակատարել եմ:
— Էդ ո՞վ որոշեց, թե դու… Քո չափը կարող է նորմայից քիչ ճանաչվի ու քեզ ետ տան: «Գնա «докончешь, придешь, вот это твое место, прямо у печки«: Խնդրում ես, բայց դա շատ կարևոր է ստատուսի հարց կա, ամեն քայլափոխի չկանգնեցնեն: Հանաք չեմ անում, քիչ կխոսես:

 * * *
1994թ ամռանը, մի քանի նախկին ազատամարտիկների մի մի ձեռք շոր վերցրին ու գնացին Ռուսաստան: Խոսել են հեռախոսով իրենց բարեկանմերի (եղբոր, քրոջ, քեռու, հոպարի, դայու(հետ, իսկ նրանք գրեթե նույնն են ասել՝ «դուք եկեք, ձեր գործը չի…»: Իսկականն է, «իրենց գործը չի», ոնց ուզում են անեն, բարեկամությումը տեղտ պահեն: Վերջ: «Ասում են քեզ համար ֆռֆռում ես, օրվա վերջին գալիս փողդ վերցնում հայդա տուն: ՈՒզում ես, մնա, կայֆ արա, պիվա, միվա, և այլն: Վերջում մաքուր մի չորս հարյուր բաքս է մնում»: Լավ է: Կարելի է մնալ: Բազմապատկում ենք 12 ով՝ դնում գրպանում : Երկրորդ տարում կրկնակի ես թխում: Սա էլ կրկնապատկում ենք ունենում փող, որով տրեցիներին բերում ենք, մեքենա ենք առնում ու կայֆ ենք անում սեմեյնի:
1995թ ամռանը հանդիպեցի նրանցից միայն երկուսին: «Մի գրագետ մարդու հանդիպել եմ վակզալում, հայ, գիտնական, ութասուն կամ ութասնուքանե տարեկան, առաջին օրն էր տեղ պիտի հասնեինք: Մի քանի ժամ էլեկտրիչկով ենք ճանապարհ կտրել: Ես մարդուն որ տաս տարի առաջ պատահեի՝ էլ զինվորս, ազատամարտիկս որն է: Գնա ապրիր, ապրիր, ապրիր քո քեֆին: Շատ բիտի մարդ էր, աշխարհ տեսած ու խորամանկ: Ասացի՝զարաբազցի եմ, կռիվ եմ արել, հայրենիք եմ պահել, կյանքս մաշել եմ, վիրավորել եմ, վիրավորված եմ, որ խրամատից դուրս հայ չգտա, հիմա եկել եմ… թող փորձեն տեղ չտան: Թեք նայեց ինձ ու կարծես թքեց խոսքի վրա: Ես քիչ շփոթվեցի: «Պախոդու» երեխաներից էլ խոսք գցեցի: Ասացի՝ պադվալում մեծացած երեխան հիմա կյանք է ուզում: Նկուղում, մթնի մեջ, սոված, հռթիռակոծության տակ, կրակ, ծուխ, քանդված տներ, արյուն, զոհեր… Սա էր մեր կյանքը:

— Ո՞վ է ձեզ էդ ճանապարհով տարել: Ե՞ս: Չէ: Դե ուրեմն ինձ մի պատմի: Դու հարիֆ ես եղել քո երկրում: Թումանյան կարդացած կա՞ս, ասում էր՝ ես հարիֆ մարդ եմ: Իսկ քո բաժինը այլ կերպ լինել չէր կարող: 1992թ ձեր մոտ թունդ կռիվներ կային, այո՞: Իսկ ձեր երկրի «գլխավերևի» մարդկանց երեխաները անցկացրել են ծովափին, ճամբարներում, առանց վճարի հասկանու՞մ ես: Ձրի: Իմ և իմ ընկերների հաշվին: Ես պարտավորություն չեմ ունեցել ձեր առաջ: Դուք «գործ» եք սկսել, մեզանից հո չե՞ք հարցրել: Բա ձեր ինքնական գործի համար ես ու հարևանս ինչու՞ պատասխան տանք: Մենք երբեք Ղարաբաղում չենք եղել, խաբար չունենք, թե դուք ով եք: Էնպես ես խոսում, կարծես պայմանը խախտող կողմն եմ, դու էլ եկել ես ամոթանք տաս մուննաթ գցես վրաս: Դուք ինչու պիտի պարտադրեք, որ մենք մեր բաժին հացից ամպայման պիտի ուղարկենք, որովհետև հակառակ դեպքումէ մի լիքը հոգի կեղտ են շպրտում վրադ՝ «քեզ նման հայի …»: Ես չեմ ուզում հերոս ապրել: Ես չեմ ուզում լսել ճարպոտ հայրենասիրություն: 2000 տարի հող են տվել, քաղաքներ, անգամ բիբլիական Արարատը չեն պահել, հիմա եկել են կանգնել, թե հողերը պիտի ետ վերցնենք կյանքի գնով: Պապերը ճոռիով գինի են խմել, ոչխարի, ես ինչ իմանամ՝ այծի, եղնիկի միս խորովել կեֆ արել եկեղեցին ժողովրդից հավաքած փողով փրկվել է ավերվելուց, գլուխ է պահել, կյանքը քաղցր է, որովհետև նա միակն է ու շատ փխրուն է: Այսպե՞ս: Փող են հավաքել, շաքար, ալյուր, ծխախոտ և այլ մթերքներ ամբարել, որ ուղարկեն: Հետո՞: Տեր Հարություն քահանան (թե հայր Հարություն) վաճառել է մի թափով ու փողը յուրացրել: Ես քննիչ չեմ, դատաղազ չեմ, ոստիկան էլ չեմ, որ հետաքրքրվեմ ու տեղ հասցնեմ եղածը: Ձեր զեմլակը պատմել է, որ ստացված մթերքները չեն բաժանվում, քեզ պես հարիֆներին փայ չեն տալիս, իրենք են ուտում, մի քանի կռուգով: Հա՞: Եթե Երևանում ապրող ղարաբաղցին քո պես ջահել, ջանը տեղը, չի գալիս հայրենիք, ոնց որ դու ես ասում, պահի, որ թուրքը չմտնի ձեր տները բնաջնջի, դուք ուրիշից ինչու՞ եք սպասում: Եթե բոլորի կողմից չէ ընկալվում նույնը, ապա երկուսից յուրաքանչյուրը կիսով չափ ապրելում, գոյություն ունենալու իրավունք ունի 50) 50: Այդպե՞ս: Որքան խիզախությունն է ընկալելի ու թույլատրելի, ճիշտ նույնքան էլ այդպիսին չլինելը: Ողջ մնալը ևս հերոսություն է: Առանց մեկնաբանության:

Ես կարծում էի, թե ղարաբաղցին չի կարող վատ որակներ ունենալ: Անաղարտ գործում անաղարտ հոգի էին դրել ու մենք այս երկրի հիմնակաան տերերին փորձում էինք բացատրել այն, ինչը ինքներս էլ լավ չեինք տեսնում, ու «մութը» առկա լինելը եկող օրերը պիտի հասցնեին մեզ: Մի խնջույքի ժամանակ տանտերը ռուսերեն լեզվով ուշադրություն ուզեց իր խոսքի համար ու բաժակ բարձրացրեց: Ինչու՞ ռուսերեն: Ինձ հաց տվող երկրի լեզուն է: Այո տագնապ ունենք, այդ կտոր հացից զրկվելու՝ լուրջ վտանգ: Տանտերն ասաց՝ սեղանի շուրջ ղարաբաղցի կա նստած: Մի ամբողջ տրիբունայի գոռոց լսվեց՝ գոլից հետո, շատ սպասված գոլից… Պատկերացրի՞ր: Ղարաբաղցին տղան փոխարինեց մի սուրբ Առաքյալի, որի աշխարհ գալը հազիվ թե նախատեսել էր ինքը Աստված: Այդ քաղաքի դատաղազը ջանքեր թափեց որ հաստատվեր իր ցեղի ղարաբաղյան արմակո: Ես էլ հոկտեմբերիկի համարձակություն էի պահում աչքերումս, որ որևէ կերպ նկատեր ներկայությունս ու ես էլ գլուխ խոնարհեի հայ իրականության բացահյտ խիզախ ճանաչված մասին մասն կազմող տղային: Քիչ մնաց լացեի, երբ նա ինքը մոտեցավ ու ասաց՝ «…»: Անունս էլ, ազգանունս էլ, գործիս անուն էլ… մզզմզաց, մզզմզաց ու թե՝ հավաքվածից բաժին կտամ: Այսինքն, ես ղարաբաղի շարժման համար փող եմ հավաքում չորս բոլորից, բերում տալիս իրեն, ինքը դրանից փայ է տալիս ինձ: Ես ոնց դատարկվեցի, քիչ մնաց կերածս հետ տայի նման ստորության չէի պատահել: Հիմա ես այլևս ոչ ոքի չեմ հավատում: Իսկ հայրենասիրությու՞նը «зонтик»: Մտածեցի՝ սա չլինի թե մեծ ափյորա է, այս մարդը մենակ չի եկել , ուրեմն ուղարկել են ըստ ռեգիոնների: Կեղտոտ ձեռքերով այդքամ մեծ գաղափա՞ր են հանել դրել աշխարհի վզին: Հազիվ թե մատների վրա հալված մարդիկ են դրանք:

1988թ փետրվարին Երևանի Լենինի հրապարակում առաջին լուրջ միտինգին մեկ միլիոն մարդ հավաքվեց: Տեղյակ եմ, մեկական ռուբլի փող գցեցին մեշոկի մեջ, որ հետո հաշվեն ու իմանա, ստույգ էլ չլինի, քանի մարդ՝ ինչքան փող: Այդ փողը ու՞ր է: Հարյուրավոր տոնաներով դեղորայք, հագուստեղեն, մթերքներ, հազար ու մի մանրուք եկավ ամբողջ աշխարհի հայերից… Դու, այ դու, ի՞նչ ես ստացել: Ւսկ ես գիտեմ օրինակներ, որոնք ամոթ են բերում ամենաանաղարտ գործին: Այս մասին ուրիշին չեմ ասում, չեմ էլ ասի: Ռուսներին ինքս էլ եմ փչում, դզում, ինչպես Երևանում են ասում: Բայց հոգուս հետ որ մնում եմ մենակ՝ ամոթ եմ զգում, մենք ինչու չլինենք իրոք մաքուր, իրոք ազատություն տենչող խալխ: Պատերազմները նաև արտադրված չեն լինում: Այս հողը այս թագավորին պետք է, գնում է վերցնի, որ չտան՝ կռիվ է: Այդ պետության ղեկավարներն կամ թագավորը վիրավորել է, այս պետության թագավորին կամ ազգականին, կռիվ է: Եվ այսպիսի կռվի զինվորը բարոյական իրավունք չունի հերոսանալու: Ինչու՞: ՈՒրիշինը խլելու միտումը նախապես բացառում է նման հոգեբանության, մթնոլորտի ծնունդը: Այլ բան է, երբ մարտնչելու հրամանը՝ տունը, օջախը փրկելու ներքին տենդն է, որը կարող է հասնել անձնազոհության և արդարացվել: Ջոկու՞մ ես, փրկվելու, փրկելու, խլելու, թալանելու գործողությունները որպես խոսքի մաս և՝ անդամ, նույնն են, սակայն տրամագծի հակառակ կողմերի վրա են: Ահա այս պահը, երբ ունեցածդ վտանգի տակ է (տուն, տեղ, հարազատներ) հղի ծնելու նաև մի զգացմունք, որը կոչվում է հայրենասիրություն: Ես քո տան համար պայքարելու ձգտում էլ թև ունենամ, հերասանալու ցանկությունը չի նստելու ուղեղիս մեջ այնպես, որ իրողություն դառնա նաև: Ես չեմ էլ հիշում հայրենասիրությունը ականջներիս կախող ոչ մի քարոս, իսկ թե փորձեն տանս, հարազատներիս ձեռք տալ ատամներիս տակ պողպատ էլ կաղեմ, վտանգը կչեզոքացնեմ և ինձ կտեսնեն հերոս՝ այն ինչ ես չէի էլ հիշել այդ մասին: Ձեր կռիվը դուք եք ավարտել, այդպես արդար է: Ասծուն էլ մուննաթ չեք արել, որքան գիտեմ: Ինքներդ էլ պիտի հոգաք ձեր պակաս պռատը, առանց պարտավորեցնելու որևէ մեկին, որը կապ չունի ձեր կռվի սկզբի կամ վերջի հետ: Հոգնե՞լ ես լսելուց: Հիմա կհասնենք տեղ, քեզ մերտուն կտանեմ: Անհոգ մնա: Վաղը կմտածենք, թե դու որտեղ ապաստան գտնես«:

 * * *
—«Այսօր մեր հյուրն է ղարաբաղցի շարքային զինվոր, անունտ թող քեզ Խոսրով ասեմ. հա՞, Խոսրով ղարաբաղցին: Պապիս հետ ընկերությու է արել այդպիսի մի մարդ ու Խոսրով: Ողորմություն պետք չէ, ես գիտեմ այս նախկին զինվորի հոգեբանությունը: Զենքի ու զինամթերքի հուր է գալիս մաշկից, երեսին, աչքերում ընկճվածություն ունի, պա՞րզ է, թե ինչու… թե ինչպես… Մարդը պիտի փող աշխատի, կուտակի, տանի տունտեղ պահի: Հարզ է՞: Հարցեր կա՞ն…
—Կան, նաչալնիկ: Որ փողը այստեղ պիտի վաստակի, ի՞նչ պիտի առնի Ղարաբաղում, որ այստեղ, մեր երկրամասում չկա: Հա՞ց, բրի՞նձ, յու՞ղ, մի՞ս… Աշխարհի լավագույն մթերքները ստեղծվում են մեզ մոտ, ինչու՞ կնոջն ու երեխաներին չբերի փողի մոտ:
—Ես էլ ասեմ: Որ քեզ պահելու ուժ չունի, էլ ի՞նչ ունի և ու՞մ համար, ձեր ղեկավարությանն եմ ասում: «Պահածդ» քեզ չի՞ պահում, բա էլ ինչի՞դ է, տղա ջան:
—Ձեր ասածները ճիշտ են, բայց ինչպես միշտ, հացն է կերակրում, իսկ «ճիշտը» պիտի մոմի պես փխրուն և ճկուն լինի… Ես ճի՞շտ եմ ասում: Ես էլ չեմ սիրում անշնորհակալ մարդկանց: Իսկ այդիսինը կամ «ները» փոխում են նաև երկրի որակը, եթե կանգնած են պետության գլխավերևում և եղանակ են ստեղծում: Ներքևում ոչինչ չեն որոշել և՝ չեն էլ… Իսկ երկրի խմորը պիտի գիտակներ հունցեն, որ հացը որակյալ լինի, հացն է ամենի գլուխը՝ այսպե՞ս, գուցե մի քիչ՝ «Хлеб всему голова»…

—Լավ, այս տղային, Խոսրով ղարաբաղցուն, հաց տվինք, թող տվինք, ուղարկեցինք տուն: Տարավ կերավ, կերան… հետո՞, բա մնացածնե՞րը… Մի ամբողջ պետության հոգսն է այս խնդիրը, մեկ օրվա և ոչ էլ մեկ տարվա ընթացքում «զինվորը» կարիքներից ազատվելու հույս պահելով կապրի: Պիտի կիսեն, պիտի բաժին տան նաև նրանց, ովքեր չհասցրին «ստանալ»: Գիտեմ, թե ղեկավարներին, օրանականացրին համապատասխան փաստաթղթերով: Հողը կերակրում է նրան: Ղարաբաղում, իր քաղաքաի մերձակա լավագույն 10 հա մշակում են առանց ավելորդ չարչարանքների, և ապրում: Դու հող ունե՞ս, մշակես, ցորեն, գարի, բանջարեղեն: Իսկ նրանք ունեն: Ելք չես ընտրել քեզ ու ընտանիքիդ: Չես ապրել քեզ համար: Ինչո՞ւ չես խոսում: Բան չունե՞ս ասելու: Անհամարձակ ես պահում քեզ, սկի ղարաբաղցու նման չես: ՈՒտելն էլ չես բաշարում, դու ո՞նց պիտի այստեղ գլուխդ պահես ու դեռ երեխաներին էլ ուղարկես:

Խոսրով ղարաբաղցին օրը մթնեցրեց, իսկ առավոտյան ասաց՝ գործ տվեք ապրեմ, մնամ, գնամ հետո ընտանիքս բերեմ: ՄԻ քանի զույգ ուս վեր քաշվեց ու մի քանի գլուխ ճոճվեց անկանոն, ոչինչ չասող շարժումներով, ձայն դուրս չեկավ: «Գնամ, դե որ… Գնամ, բարով մնացեք, շնորհակալ եմ, որ ընդունեցիք, տեղ տվեցիք: Գնամ…»: Խոսքը ձգեց, գնալը կախեց, քամի տվեց, թացացրեց, չորացավ, բայց չհերիքեց, եղած իրավիճակը այլևս կշիռ չուներ, Ղարաբաղը սովորական տեղանուն էր արդեն, իսկ հաճախ նաև հոգս, որ օտարի լծի պես ծանրանում էր (ամեն նոր եկվորի հետ) այն տան վրա, ուր հյուրընկալվելու էր «ղարաբաղցին»: Այս երկրի հողը մայրություն է անում բոլոր նրանց, ովքեր որդի լինելու զգացողություն են պահում՝ անկախ հանգամանքներից: Հայերիս մեջ չհիմնավորված, բայց վառ արտահայտված ու հաճախ լկտիության հասնող արք, գուցե՝ (արքյ) կա, էն է իրենից իրավունք վերապահելու ներքին դիմադրություն, որը աբորիգենին է տրված Աստծու կողմից, որպես ժառանգության գեն: Օտարի տունը շուտով վերածում ենք քարվանսարայի ու կես տոն էլ բարձր պահանջով նստում ենք քաղաքավարության շիտակ երեսին՝ իբր առաջարկվածը դա էր և այլընտրանք չկար, Սուտ է «Եղեք, ինչպես ձեր տանը, բայց մի մոռացեք, որ հյուր եք…»։
Խոսրովը թաշկինակի պես ծալվեց մտավ ավտոբուսը ու մինչև հաջորդ քաղաք հասնելը քնեց: «Կհասնեմ տեղ, ցուցակս կհանեմ, կորոշեմ ում տան քանի օր մնամ ու ինչ ուզեմ… վերջ»

 * * *
Հյուսիսային Կովկաս կոչվող երկիրը շատ հարմար է ապրելու համար: Օտարներից այս մասին առաջինը իմացան հայերը և անգամ հայրենիք շինեցին, որ կարոտից վեր չկենան գնան իրենց երկիրը, մի քանի օր կենան, կշտանան: Հոգնում են, ամեն անգամ նույնը: Ի վերջո մեկ էլ տեսնում են էդ կարոտը պարտքի պես բան է դառնում ու ծուլությունը հերիքում է, որ հայրենիքը տեղափոխվի այն երկիրը, որը հաց է տալիս ու պահում է: Բայց բոլորը, անխտիր բոլորը սերտում են մի հուսալի և կենարար տեքստ՝ «Не смотря վար հայարս ստեղ ենք ապրում, но мер դուշան՝ մեր հայրենիքումն ա, մեր հայ ազկեն նհետ: Вот, հինչուվեր ըշխադումընք ,что зарабатывытыние անում, մեր խոխեքին հետի, для нашей семьи, эт и мер ժողովորդեն հետի էլ ա, մեր հայ ազկեն հետի, մեր Արցախեն тоже…»: Մոտովրապես աս է այն «գաղափարը», որը երբենմ տանիքի տեսքով վեր է բարձրանում ոչ հայկական հողի վրա Հայաստան շինած կառույցի գլուխը «կարկուտից» և այլ հնարավոր անցանկալի «տեղումներից» պաշտպանելու… Այս ու նման «տանիքների» անհրաժեշտությունը որոշելու են ժամանակները: Նրանք՝ ժամանակները, Աստծու կամքով են «այցելում» ասելը՝ սխալ չէ: Ժամանակը գունազարդում է մարդը, էդպե՞ս: օրինակ Սահարան միլիոն տարի էլ մի գույնանի կապրի, եթե էմիրները մատ չշարժեն: Դեմոկրատիան շատ փորձառու և վստահելի («ահաբեկիչ է» ասելը քիչ է ու տեղին չէ) ուժ է: Նրանով կարելի է «մաքրել», «դաստիարակել», հպատակեցնել, բռնաբարել մի ամբողջ երկիր ու միլիարդավոր աչքերի լույսի տակ մնալ ոչ տեսանելի, ոչ դաստիարակելի, ոչ… , ոչ… Այս մասին գիտի յուրաքանչյուրը հայ, որը օգտվում է օտար երկրում իրեն մարդ զգալու հնարավորությունից ու առայժմ չի վհատվել վերջնականապես: Ընկերս՝ Խոսրովը, չգիտի այս «մանրմունր» կարգուկանոնչ մասին: Ինչո՞ւ: Անտառի մարդը կաղին է տալիս խոզերին, կամ խոզերը իրենք են իրենց գլուխը պահում անտառում ու տերը հոգս չի ունենում այդ գույնի: Հարթավայրի մարդը ոգիպտացորեն է ցանում, գարի, «ճակնդեղ» կամ խոզի «կրտոփի» : Սարի մարդը թթենիների տակ է ապահովում խոզի քաղաչը ու հազիվ թե միտում ունի հիշելու հաճարի կամ կաղնու մասին: Սրանից յուրաքանչյուրը իր փեշակը լավ գիտի, այլ բան է, որ կերից է կախված մսի որակը: Բայց մեր պարագայում տերը իր գործը գիտի այնքան որքան պետք է, իսկ անտառամերձ մարդուն չենք մեղադրելու, որ իր խոզերը թթի համը չգիտեն… Խոսրովը զինվոր էր ու նրա գործը էնա բոլորի աչքի առաջ, այլ բան է, որ ինքը չի կարողանում կամ չի կարողացել, կամ չի կարեղանալու իր կատարածի համը իմանա: Համը թողել է մի տեղ, որոնում է մի ուրիշ տեղ: Երևի նրա համար, որ «ուրիշ տեղ» ը ավելի «լուսավոր» է, կորցրածը լույսի տակ հեշտ կլինի գտնել: Հը՞: «Դուռը բացեցին ու խլշեցին: Գիտե՞ս ինչ տպավորություն եկավ ինձ: Ոնց որ «էֆ…» ից կալցոն հանել են ու դրել ձեռքին: Բայց ես տռեզելու միտք չունեի, որովհետև տանը հացը չէր լինելու գոնե հաջորդ օրը: Որոշել եմ լկտի էլ լինեմ, մի քիչ նաև աներես, բայց հաց տանեմ կամ ուղարկեմ: Այսքանը գրկիս կամ գլխումս, սրտիս մեջ, թե հոգումս, մտնում եմ ներս ստտսճաք հրավերով: Ես ուսերին նստած էի կարծես, ոտքերս հաճախակի երեսին կպչում էին՝ կախ ընկած ոտքերս, նա ձեռքերով մի կողմ էր քաշում խոչընդոտներս ու հարցուփորձ անում հենց նոր որբացած զինվորիս: Սա էր շոշափածս: Հետո այսքանը կրկնվեց, երբ եկան մյուս հայրենակիցներս ու «մի քիչ» բարեկամներս: Պլաններիս մեջ խառնաշփոթ գոյացավ: Սրանից յուրաքանչյուրը ինձ առանձին պիտի ընդուներ ու անձամբ մտներ հոգսերի տակ: «Փայս» համարիչում մնաց նույնը իսկ հայտարարը աճեց մինչև հնարավորի կեսը: Զգում եմ, որ հեղինակությունս տագնապ է ծնել բոլորի մեջ ու նստածներիս ամեն մեկը փորձում է ինչքան կարելի է էժան վարձահատույց լինել իր «բացակյության» համար կամ իր «փախուստի» գուցե ողջ մնալու համար, որից էլ լարվածություն էր նկատվում անգամ խոսքի մեջ: Խոսում էին՝ ոնց որ բոլորին տվել են մի հարց ու ասել՝ այ այդ հարցի շուրջ շարադրություն եք գրելու և գնահատվեք ձեր հայրենակիցների կողմից, մանավանդ զինվորների, առանձնապես՝ զոհվածների:

Օգտվեցի առիթից ու հոգսս կախեցի հայրենակիցներիս հաստացած վզներից: Լռություն ունեցա պատասխանի համար: Աջքերս թույնով լցրի, երեսիս մաշկը ձգվեց անկասկած, զգածի, ես գերազանցեցի իմ բոլոր տարիների հավաքական «ինձ» ու մտածեցի՝ «Սա է վճռական ճիգս, այն պիտի զարգացնեմ ստեղծագործարար ու առանց փիլիսոփայության: Մեկ շնչով, պիտի լամ, խնդամ, ճվամ, ճչչամ, միայն թե ֆրոնտ ստանամ, աշխատանքի կամ ծայրահեղ դեպքում՝ ռազմաճակատ՝ հանուն ապրուստի: Վերջապես լռությունը ճեղքվեց ու առաջին ձայնը դրոշակի պես և ծփաց և զանգի տեղ ղողանջեց: Կեցցես, «էֆ-1» ձեռքին ունեցած հայրենակիցս, որպես տանտեր կոչ արեց՝ տղան երկիր է պահել, մենք էլ իրեն պիտի պահենք: Կոչը ծաղկեփնջի տեղ գրկելը չերևաց, բայց արգասաբեր մշուշ արաջացրեց հայրենակիցներիս ընկճված աչքերում, որից ես պիտի ակնկալեի գոնե «պարտադրված» օգնություն, բայց «մշուշի կյանքով»: Բոցաշունչ ելույթը ինձ ջերմություն բերեց՝ երևի թե մի քիչ էլ խմիջքից ու ես խրամատից հետո առաջին անգամ ապրելու ցանկություն ունեցա, որը ծարավի պես մնալու էր մեջս ու ինձ հրեր «այդ» հագեցնելուն ուղղված խիզախությունների: Քիչ հետո առատ գովք տեղաց ականջիս, բայց եձղած լրջությամբ, հազիվ հասկանայի, որ հացս ջուր է դառնում իմ օգնությամբ, թե՝ աջակցությամբ: ՈՒ ես հանկարծ նկատեցի, որ կազմակերպված նահանջում են դեպի իրենց տները: Վեր կացա, հո՞ «սնայպեհրը» չէր խփելու, բոցով մեկ կանգնեցի ու խնդիրը թարմացրի, հացի, մեր տան հացի խնդիրը: Հասկանալի՞ է: Խոստումներ ընդունեցի գլխիս մեջ, իսկ հասցեները գրեցի շատ ապահով, ոմանք անգամ «վիզիտկա» ըվին ու շատ արտահայված ցուցադրեին իրենց «ծանրակշիռ» դիրքը այդ թեթև ու անմրցունակ սեղանի շուրջ»:

—«Ես էլ, ինձ հետ էլ, դա հենց իմ պատմությունն է: Դու լավ ես պատմում, մոմենտին ես նկատել, միջոցներ ես ձեռնարկել, բայց ես՝ չէ: Մի բլոկ սիգարետ, մի ջինսի շալվար, հագած,մի սարոշկա, թազա էր, բայց՝ Սովետից մնացած, իրենց խանութների աստատկեքից մի երկու զույգ կոշիկ դրին շալակիս մեջ, կալբասա, պանիր, հաց. մի քանի ,անեթ փող, մեկը տաս դոլար տվեց ու շեշտեց: Մեքենաներով տարան վագզալը, տոմսս վերցրին ու ես հաջորդ պունկտ նազնաչեննի ճանապարհվեցի: Այ մարդիկ, ես ինձ ինչպես սովորեցնեմ, որ մտածածս ասել կարողանամ: Որ դեռ Ղարաբաղում էի, որ որոշել էի՝ գնումեմ կյանքս լավացնեմ, պահանջելու եմ, կոկորդ եմ կրծելու, էս եմ ասելու, էն եմ ասելու, կյանքիս գնով էլ լինի, հայթայթելու եմ: Պապանձվեցի, քանի սրանք կակոց են խոսում, ես էնքան փափուկ էի: Վե՞րջը, թխծրած հաց, վրաս կարգ դրին, յուղեցին, տարան շուկա: Հորեղբերս տղան չէր շտապում, ինձ շալակ տալու որևէ բան չուներ նախատեսած, բայց զգուշորեն փորձում էր համոզել, որ ոտքիս մեկը Ղարաբաղում, մյուսը Ռուսաստանում՝ ապրել չի լինի: Ես նրան շատ կարճ ու պարզ ասացի՝ շքռած մնալու միտք չունեմ: Հետո շարունակեցի՝ կամ էնքան փող պիտի տանեմ այստեղից, որ անհոգ կյանք ապրեն խոխեքը, կամ էլ՝ խոխեքը պիտի բերեմ մոտս ու դարձյալ նույն ապրուստով: Հորեղբորս տղային ինֆարկտը կտաներ, բայց տանը մարդ կար ու թողեց այս անգամ: Ես չընկճվեցի, ոչ էլ մեղք ընդունեցի վրաս: Աչքերս լցրի դժգոհության խիտ գույներով ու դեռ մի բան էլ մուննաթ դրի ամեն խոսքիս տակ: Էսպես պիտի լիներ:Եղավ: Ախպերս ամենա թանձր տեղը մի դիրք տվեց, որ ես առայժմ շքռած մնամ: Հայրենակիցներ են չորս կողմս, իմ խրամատից աջ, ձախ, դիրքից ասեմ, որ սազի: Գալիս են, ողջունում են, իրենց մտածածը թողում են, իմը՝ տանում: Ես նրանց թողածը քրքրում եմ, տեսնում եմ, որ խանգարում եմ, բոլորին, նաև եղբորս, բայց խրամատում նաբարոտ ա, կողքինդ քո ամենահարազատ մարդն է, քո ախպերը չի, բայց քեզ փրկողն է, առանց իրար՝ ինքդ գիտես… Էս ինչե՞ր են, այ մարդիկ, գիշատիչնե՞ր, բա սրանք չե՞ն նկատում, որ իրար թշնամի են: Նկատում են, տեսնում են, բայց մի կտոր ժպիտ են գցում երեսներին, ժանգոտած, դմբոին էլ հասկանալի վիդով կեղծում են եղածը ու դեռ հաց են կտրում միասին: Ես էլ պիտի սովորեմ, ախպերս ասաց՝ не дергайся, смотри в оба, քեզ պետք ա՞, հազար տարի, փողդ թխել սովորիր ու մի նստիր մի դիրքում, պոստում չես: Գնա, ասաց, գնա, տար, բեր, շան քամակնումն ա… փողի տեղը ասաց այնքան լուրջ, որ ինձ տվեց նաև այն վերցնելու բոլոր միջոցներն ձևերն»:

Բա ինչու՞ եկար: Մարդը ծամել էր դրել տեղը, կուլ տալ չիմացա՞ր: Չասես հայրենիքիդ կարոտը քաղեցիր: Հը, հը, հը…
Դա էլ կար, բայց չէր հասել կոկորդիս: Էս «խրամատի» տղերքի, ալարնի նայելը,մունաթով խոսելը՝ շալակիս էի նստեցնում օրեցօր ծանրանում էր, կարծես թացանում էր սրանց ծուլուլից թե սուրից, էն որ ասում են՝ սուրդ վերմեր ածել, հենց սա է: Մի կոպեկ էլ փող չուզեցի ոչ մեկից: Առավոտյան գնում էի դիք կանգնում, բլբլացնում, ավել պակաս լսում, օրվա վերջին փողս դիվիտ դեսիտ անում ու գալիս տուն: ՈՒտելս, լավ էր, ախպորս կինը համ չէր մզմզում, համ էլ բոլբոլ էր եփում թխում: Ախպերս ախպերավարի էր պահում իրեն, բայց ես հենց դրանից էլ որոշեցի՝ ետ եմ գնում: Մեկը երկու էր դառնալու, երեխեքի համար արդեն փող էր պետք, նոր տանիք, տուն տեղ, ապրուստ: Ես խլել էի էն՝ ինչը խոխեքի համար էր, իմացա՞ր: Որ կոպտեր, փափուկ չընդուներ, ես կգազազեի ու ինադու կմնայի… բայց չէ: Խիղճս մի օր նստեց վզիս ու ասաց՝ ուրիշինն ես ուտում, ուրիշի երեխայի փայը, քեզ էլի տեղ մի դիր, գյուլլից պրծած մարդը խղճից տուժի՞… ամոթ է… Սա էր:
Մի իրիկուն Գիքորի նման խղճացա մերոնց ում Թումանյանի խոսքերով ճամփա ընկա… ետդբետ… «…երկնքից կախված…»:

 * * *
Հիմա ես եմ հիշել մի «պատմություն», որը ստեղծվել, գուցե ասեմ՝ հինվել է, կամ կատարվել է աչքիս առաջ: Նաև այս դրվագն է որ ականջիս կամ սրտիս, կամ մտածելակերպիս՝ համոզմունքի փոխարեն նստել է, ու ես ապշելս եմ տեսել ցնորված: Ես իմ բաժինը սննունդ եմ շինել թաքուն ու կրկնում էի՝ մեզ սպանել կարելի է, բայց հաղթել՝ ոչ: Տասնվեցը հազիվ բոլորած տղաներ, հզոր ՍՍՀՄ-ի պատանիներ, որոնք երբևէ վտանգ չեն շոշափել, որևէ նեղություն չեն քաշել, կյանքը պիտի որ իր դաժանությունը մատուցած չլիներ նրանց կամ նրանց ընտանիքներին, (սառնասրտությամբ ասելը՝ քիչ է) բայց ո՞վ, ի՞նչը, ինչպե՞ս նրանց հանեց թշնամու դեմ: БМП- վառվեց, т-72 չոքեց… Թուրքը չհավատաց: Մեկ էլ, եկավ, խփեցին, քանիսը եկավ քիթը կոտրեցին… Ես չգիտեմ «Ավարայր»ում ինչպե՞ս, ինչքա՞ն, բայց գիտեմ «ինչու՞»: Հիմա, այ այդ «հիմա»ն ցույվ տվեց ինչպես կինոյում: Այդ տղաներից մեկը չէ, որ «աչքի ընկավ»: Գիտե՞ք ինչու չակերտներում եմ դրել նրանց «խիզախությունը»: Նրանք աչքի ընկան, ոչ էլ խիզախեցին: Դա շատ քիչ է, կամ այն է, որ ասվում է թերթի համար, շնորհվում է անգամ որինչ չարած մարդուն՝ որպեսզի ավարտվի հոդվածը: Սա այն է, որից ծնվել է հերոսությունը: Սա գյուտ է, որից օգտվում են սերունդները, օրինակ՝ էլեկտրականությունը՝ լույս ու հազարումի պարագա… կյանք… «Գյուտարարներին» չներկայացրին պետական պարգևների: Որովհետև չկային… կան ոչինչ արտակարգ չընդունվեց, բայց գյուտը եղել էր, օգտվում էին արդեն, թաքուն, որովհետև բարձրաձայն ոչինչ չէր ասվում, մանավանդ՝ սեփական գյուտից: Այդպես էլ լույս չտեսան, գյուտերը մեռան, գյուտարարները մնացին բորդյուրների վրա, կամ միայն դրսից բացվող դռների ետևում, թե՝ ներս, բայց անպայման փակ: ………… թվ………….հեռուստաէկրանից լսում ենք մի լուր ու անհանգստանում:

Ասում ենք, բա այսքան թանկ ձեռքբերված խաղաղությունը ինչու՞ ենք ինքներս հոշոտում: Ասում ենք՝ սա մեր ձեռագիրը չէ: Մարդ են սպանել: ՀՀ նշանավոր մարդկանցից է, դրա համա՞ր է սպանվել, թե՞ այդպիսինն է, բայց սպանվել է: Չգիտեմ, բայց սպանել են, հայի: Մարզադաշտում չէր. գուցե հեռվից միայն, բայց ասացին՝ պադյեզդից դուրս գալուց կամ հենց ներսում սպանել են, երբ հոր ու մոր հետ հրաժեշտ էր տվել ու դուրս եկել տնից: ՏՏ ատրճանակից կրակել են, սպանել են: «Սա ուրիշ սպանություն է» ասում են, քաղաքական է: Եվ մենք ընդունում ենք այդ խոսքը այնքան սովորական, որ կարծես ասել են՝ բան չկա, մինչև մի քանի օրը՝ ետ կգա: Իբր գոծուղման մեջ է մարդը, «քաղաքական սպանություն» է տղերք, «զակազ» են տվել, պարզ է…»: Ճաշ էինք զակազ տալիս, ճաշարանում, ռեստորանում, կաստյում էինք զակազ տալիս, կոշիկ, նման բաներ… Մոսկվա էին գնում, բան ման էինք զակազ տալիս, բերում էին, փողը տալիս էինք: Ի՞նչ կա սրա մեջ: Չունե՞ս, զակազ տուր թող բերեն: Հիմա մահ են զակազ տալիս, բայց ոչ իրենց համար, ինչպես՝«բանման»: Այս զակազը ուրիշի համար է: Օրինակ՝ ես մեկին զակազ եմ տալիս, որ ձուկ բերի միասին քեֆ ահեհք ուրուխանանք, ինքն էլ ժինգալավ հաց է զակազ տալիս ու բերում միասին կայֆ ենք անում, խմում ենք կարմիր, սպիտակ, վարդագույն, դեղին ու կարմրում, ծայրահեղ դեպքում՝ երգելով պառկում ենք ու խռմփացնում: Հիմա կյանքը առաջ է գնացել: Ժամանակի միջով գնալիս զարգացել է՝ մանավանդ «զակազներով»:

Սպանությունը բացահայտվելու է, ասում են: Այսինքն հայտնաբերվելու են զակազչիկներն ու «մատուցողները»: Էս ո՞վ կլինի կամ ովքե՞ր կլինեն: Թուրքերը կամ ադրբեջանցիները ասում են՝ հայերը հիմա էլ իրար են կոտորելու: Այսինքն հայերը արյունարբու խալխ են: Մեբք ամաչում ենք, բայց բարձրաձայն ասում ենք՝ դուք ամեն օր եք իրար կոտրում: մենք էլ ենք սուտ ասում: Բայց մի նշանավոր հայի սպանել ենք իրոք: Հեռուստաէկրանի վրա հայրն ու մայրը ողբում էին: Նոր ամուսնացած զույգից էլ են զակազ տալիս: Քազաքական է, դրա համար էլ պիտի լինի, դա շարքային գործ չէ: Ինչո՞ւ չեմ մտածում, հասկանամ, կամ լավ հասկանամ, տարբերամ ես էլ… Նստեցի, պառկեցի, մտածելով,կամ իրենցը լավ ապրելու համար, ուրիշինը խլում են: Էլ քազաքական, էլ ավանդային, էլ գյուղական, էլ գործարար, ու հազար ու մի՝ զակազնոյ, բայց՝ սպանություն, կամ զակազնոյ ու սպանություն: Ինձ խանգարում ես, քեզ զակազ եմ տալիս: Այսինքն դա կար: Կեսուրին, այ կեսուրին զակազ տվի՞ն, թե՞ … Նապալեոնին, վերջերս պարզվեց՝ այո: Կար, զակազ միշտ էլ եղել է, բայց հիմնա՞րկ, կանտո՞ր, ֆիրմա՞, ծառայությու՞ն: Այ այս իրականությունը մեկ անգամ ևս ապացուցում է, որ կյանքը թափով է զարգանում: Այսինքն, եթե Կեսարին մոտեցան ու դանակահարեցին, որովհետև հրազեն չկար, ապա 21 դար հետո կարելի է մի կիսագնդից մյուսում զակազ ընդունել և կատարել: Հրաշք է ուղղակի: Կարելի է առանց ձայնի կրակել ու զակազը ժամանակի մեջ կորցնել: Կյանքի մի մասը չի կարող ոտքը դեմ տալ ու ասել՝ ես մնում եմ տեղս: Կոպիտ ասած՝ ձմերուկի մի մասը հանկարծ թե որոշի անգամ մեկ մատի չափ չզարգանա, չի լինի: Որ ուզենանք կանգնեցնենք, այսինքն մեկ մատի չափ զակազ տանք, չի լինի: Չեն ընդունի: Աստված բոլորին անտեր է թողել, միայն մարդկանց օժտել է զակազ լինելու և զակազ տալու ընդունակությամբ: Առ և տուր, կամ՝ բիզնես: Սա դիտավորյալ չէ՞: Աստված միտք չունի մարդուն շնորհել ավելին՝ քան նա ունի և կարող է: Հա տանում է, խլում է, ուրիշի ձեռքով կամ ձեռքերով: Օրինակ, ինչու մեկս մեկին օր չնվիրենք:

Ասեմ ինչպես: Զակազ ես տալիս 10 օր, Աստված ընդունում է: Հասցեն գրում ես տալիս: Տանում են: Կոճակը սեղմում են դուրս են գալիս, ասում են՝ «Էսինչը 10 օր է նվիրել քեզ ու տալիս են քարտը: Որ մեռնելդ մոտենում է, ստացած նվեր օրերդ կամ զակազնոյ օրերդ, ասենք՝ ստանում ես ու միացնում քո բաժին կյանքին: Հա, ոնց որ բենզին: Եթե նաև որոշվի, թե դա ում հաշվի պիտի կատարվի, ապա հետաքրքրությունը կփոխարինվի հաշվեկշռի ու չափման նոր միավոր կունենանք: Կարելի է ամեն մարդու ծննդի կապակցությամբ (իհարկե Աստծու գործն է) նախատեսել 100 օր զապաս, որը տրվի այդ մարդուն, անձամբ տնօրինի: Փողով օր վաճառելու համար Աստված թող անձամբ էլ զբաղվի ու պատժի: Զակազ չլինի, «Էսինչի մահը բեր…»: Առայժմ թափով առաջ ենք գնում՝ միայն միակողմանի զակազով: Ոմանք ասում են «Աֆգանստանը» շատ բան տվեց ու առավ: «Афганец»-ը որոշակի մարտական փորձ ունեցող նախկին զինվոր է, որը պետությունից չի ստացել իր հասանելիքը, բայց ակնկալիքներն էլ վառվել են: Այս մարդիկ կռվել են մի պետության համար, որը մահացել է: Որբը ինքը հոգում է իր ապրուստը: Տալու ի ՞նչ ունի «Աֆգոնեց»: Կարող է ընդունել, օրինակ՝ զակազ: Մեռած պետության զինվորը պատվեր է ստանում ու կատարում: ՍՍՀՄ-ի մեռնելը վերջնական է, գոնե «Աֆգանցուց» համար: Անտեր զինվորները մարդ սպանելով են ապրում: Իսկ երեկ «հայլուր» ից իմացանք, որ ՀՀ նշանավոր մարդուն, անմեղ տեղը սպանել են… «Արցախ աշխարհի» փառապանծ (սա իմ բնորոշունմ է) ազատամարտիկներ: Էսինչը, էնինչը, էնինչը գործի մեջ են՝ որպես զակազ ընդունողներ, որպես «Աֆգանցի», երպես մեռած երկրի զինվո՞ր, չէ, ես միայն հարցնում եմ, հո չեմ հաստատում: այդ տղաներին ճանաչում եմ: Զակազ գոնե չպիտի ընդունեին, որովհետև առանց որևէ միջամտության, Աստծուց էլ թաքուն ու անկախ վեր են կացել զենք վերցրել, գնացել դիրքավորվել, որ եղած կյանքը տան առանց պայմանի: Դիմացը ոչինչ ակնկալելով: Սա ավելի դժվար չէ՞ր:

Թուրքը իբր պիըի սպաներ, մերոնք ժողովեին ժողովրդին, որոշում կայացնեին ու մեր երկրին սպառնացողներին զակազ տային: Էս մարդիկ, աճուրդով ընդունեին ու գնային մարտադաշտ: «Խփել եմ, վարձս տվեի՝ գնամ»: Ո՞վ, ո՞վ տա, վարձը , զակազի: Մի տանկ, մի БМП, մի երկու մաղեդին արժե էսքան մանեթ, դրամ, կամ կանաչ բաքս, էսպես հայրենիք պահել կլինի՞: Չէ, մի օր էլ Հայրենիքը զակազ կընդունեն՝ իր եղած չեղածով: Հանաք չեմ անում: Բայց մտքիս մեջ հարցականներ եմ պահում ու զգում եմ, որ դրանց պատասխանը շատ ավելի ծանր քաշ ունի՝ քան այդ մարդու սպանությունը: «Քաշը» նաև վտանգավոր է, ոնց որ թույնը; Եթե սա համաճարակի բնույթով զարգանա, ուրեմն մեզ զակազ են տվել, («մեզ»-ի մեջ՝ մի ամբողջ ազգ): Էս ի՞նչ է, Արցախի խիզախներից մեկը իր հայրենակցին խփել է, քանի միլիոն փողը վերցրել ու անհետացել: Բռնել են, դատել, տարել բանտը գցել: Հայտնի ազատամարտիկ էր, կլիկուխա ուներ, առանց զակազի առաջադրանքներ է կատարել, հեռացել, Չվարձատրված, չպարտադրված, բայց կյանքը վտանգի տակ դրված մարդու պայքարը օտար, չար ուժի դեմ՝ կոչվում է հերոսություն»: Հա՞: Մի քիչ տես, մի քիչ դեն, բայց առանց զակազի: Բա սրան ի՞նչ պատահեց: Բա նրանց ի՞նչ պատահեց, հերոսը ինչո՞ւ զակազ ընդունի:

—Ասեմ: Զակազ ընդունում են բոլորը, բոլոր ողջ մնացած նրանք՝ որոնց համար խաղաղությունը թանկ նստեց ու մինչև կյանքի վերջ: Իսկ այդ վերջը կարող է լինել ամեն րոպե: Պարզ չե՞մ ասում: Հանրային հեռուստաընկերության նախագահի սպանությունը ինձ կախել է հարցականների փնչից, ու ես փորձում եմ գոնե մի քանիսը հանեմ ու կարգին հասկանամ, թե Ղարաբաղ կոչվող երկրի առաջին ազատամարտիկների այդ խումբը ինչպես հայտնվեց Երևանում ու այս կարգի, այսքան «պարզ իրավիճակի» մեջ կարծես դիտավորյալ է ոչ միայն սպանությունը, այլ նաև խմբի ընտրությունը: Եթե նրանց մոտ նոր ինչ-որ տարր (եղել է գուցե՝ ասենք) է հայտնվել ու որը հրել է նրանց «նոր սխրանքների», ապա դա մեր՝ իմ ու ձեր խելքի բանը չէ: Եթե նման «եթեների» շարք ունեք, ապա միևնույն է՝ դրսեվորումը բիրտ է, կասկածելի է, էն չի… Հայաստանում ու Ղարաբաղում խալխը պլզած, խեղճուկրակի իր հազարամյա կարգավիճակով, անտեղյակ, ձեռքերը տարածում է գրեթե խաչվելու չասի ու՝ խղճում է սպանվածին ու նրա հարազատներին, իսկ այդ պահին նրա փոխարեն ասում են՝ «Նրանք ուզում են վախեցնել մեր հասարակությանը…»: Ժողովուրդը հեռուստաէկրանի առաջ պատասխանում է՝ մենք ի՞նչ կապ ունենք, ձեր խաղերից դուք գլուխ կհանեք: Բայց ո՞վ լսեց նրան, այդ «ժողովրդին»: Փոխանակ կոնկրետ եղածից խոսեն ու պարզելու քայլեր անեն՝ «Տեռորը, ինչպես գիտենք…»: «Моя-твоя не знает, սրա ջողուբը տուր…»: Բայց նաև պիտի ասեր՝ թե չէ՝ կտամ աչքիդ թայը կհանեմ, «քո հերն էլ, մերն էլ, դուք էլ՝ լավ չեք էնում»: Էդ որ երկու լսված ձայներ ուզում եք խառնեք իրար ու «հստակությունը» կորցնեք, չե՞ք մտածում, որ ձայներից մեկը նաև հոտ ունի «ուղեկցվող»: Անկասկած: Մտածում են, բայց առանց կաշվի, սրտի կամ մարմնի որևէ մասի վրա ընդունելու, որովհետև հոտն էլ կանցնի ձայնի պես, իսկ մնացածը վաղուց գրպանում է: Էստեղ խրթին հարց կա, ո՞վ է պատասխան տալու բեմի ետևում եղածներին՝ (գոնե հաջորդի) հաջորդ քայլը չկասեցնելու փաստի համար: Տիկնիկները (դեգյուն) շատ ավելի պիտանի են իրենց երկրորդ դերում, իրենց հիմնական առաքելությունը ոտնահարելու ոչ մի փորձի համար ձեն չեն հանում, որովհետև նրանցը հենց «ձեն չհանելն է»: Հենց սա էր միտումս, որ ցույց տամ թե խրամատի տղաները ինչու՞ տիկնիկ եղան և առաջին և երկրորդ կարգավիճակներով:

«–Կինս ասում ա՝ խալխեն կնանեքը կոկված, զարդարված շոռկյալավ խոխայն մծըցնում, մեր տանն էլ հացու փող չկա, հանցս եթիմ ինիս, ստեղ ընդեղ քյինիլավ, անջախ կլոխդըս պահում, պա մու՞նք… ես, խոխադ…:
–Նույնը մեր տանն է: Մեր տոնը՝ ավելի մեծ, խուխատար: Արկաթ, մանթուլ, ալյումին, պղինձ, դուրբան էլ պրծենք, հալվից, հլըցրենք էս քաղաքնեն՝ պեն չի տուսյեկավ: Ռուսաստա՞ն: Վերածած ա՞, քյինողեն տար բիդի: Իմ սերտս օզում չի,՞ աշխադանքս պիրիմ վերածիմ՝ քեֆ անիմ, ես էլ արխային ման կամ: Հուվեր յերակենում՝ աշկս ա կոխում՝ մար, հար, կնեգ…
– Խոխեքը ռիսկ չեն անում, բայց հու տեսնում ըն, վեր ուրանց հարը բալտունու նման շոռ ա կյամ, բայց կապեկ չկա մաշտեղը: Էսա խոսում՝ «դոլլար»: Էնա խոսում՝ «դոլլար», պա մեր սերտը օզում չի՞ մունք էլ ինամարկավ մանկյանք: Կնեգը զիզա շորեր կյենա՝ շուբա, կոժա, խոխեքտ ասին՝ պապան շատ դոլլար ա պերալ: Աստել կործը հինչումն ա՞, կռեվ ըրենք, զոհ տվենք, վիրավորվեցենք, հաղթեցենք…
Կռեվը պրծալա, մունքել հե՞չ: Էլ հաջաթ չը՞նք, պա՞ վեր մընել կյան, ասինք՝… մունք էլ թավ չը՞նք: Իտի իննան չի, բայց էս անդար հացեն հարցը պըկես չոքալ ա:
—Ասե՝ պըկըռներես: Քինիս կյողոիթուն անիս, կասին՝ համոթա: Նստում ըս մտածում՝ գանգդ ճաքում ա, բայց մաչան պեն չի տուս կյամ: Выход չկա»:

Այդուհանդերձ, տան ճնշումներից կռացած ազատամարտիկ տղաները սար ու ձոր ընկան, որս արին, ինչ կպատահեր, օրվա եկածը օրը հալում էր, տան կըկռոցը նույն տեքստով նույն խորով երգվում էր՝ երբեմն զոքանչ մայրիկի կեղեքիչ ու ծանրակշիռ խրոխտ ձայնի ուղեկցությամբ, միտս ընկավ՝ «մեկից մի… մեկից մի… գողանում», նստում էին պատերազմից նեղանում… իսկ նրանց նախնիները՝… «Արփաչայը լողանում»: Բայց ես ևս ռիթմի պատճառով միտքս կեղծեցի որովհետև, կարծես՝ ինչ արեց՝ պատերազմն էր, սակայն խրամատից դուրս գալը պիտի եղբերգություն դիտվի: Ասեմ: Ողջ մնալու խնդիրը, քիչ էլ լինի, կախված էր նաև տղաներից, բայց «մեր տանը. բարդյուրի վրա պպզած, կամ էլ ուր, ես նույն սնայպերների նշառության տակ են: Հիմա էլ խաղաղություն ա, ասում են, գնա խալխի նման դու էլ աշխադանք արա բեր, ուզում ես պար եք, ուզում ես խաղ ասե… Ո՞վ փող կտա մեկի կամ մյուսի համար: Ռուսաստանում ով փող ա թխում, տյոմնի գործերի մեջ ա: հարցնում ենք, հետաքրքրվում ենք… Թեթև գործի համար ծանր գումար չեն տալիս: Ծանր գո՞րծը, էսօր հաջողվեց՝ էսօր ապրեցիր, Աստված հետդ էլ չլինի, հետդ էլ տանես՝ պիտի չխրվես, կեղտից չեն հանում, որ հոտ չգա… Սա հասկանալի՞ է…

 * * *
 Պաշտոնյա լրագրողի սպանությունը Հանրային Հեռուստատեսության տակառը լցրեց, ու այդ ավելցուկից ինչ ասես որ չեն շինում, ում ասես, որ չեն կպցնում, կարծեմ մեկն էլ ասաց՝ «որ տան ցակատը չի երևում՝ էս խալադեյնիկը ու՞մ է պետք» կամ կարծես հաշվեհարդարի պահ էր տրված, ով ինչքան կհասցնի՝ մինչև ներողամտությունը որպես կայունացման ազդակ մնալը: «Ազատությանը և անկախությունը» ապահովված, իրականություն տեսած ու շոշափած ժամանակակիցը կարծես հարցնում է կողքինին. «Ինչի՞ց ազատ և ու՞մից անկախ»: Ես սպասում եմ որևէ ստույգ տեղեկության, որը գոնե մի լուցկու չափ լույս կբերի անթիվ հարցերիս ու նաև կբացատրի, թե ես ինչու՞ այսքան «ինչու»ներ ունեմ, բայց խալխի պես պլզած եմ՝ չտեսնելու համար (այսուհետ, նաև ակնոցներով) «նախատեսված» իմ «խոնահր» աչքերը որոշել են օձիքը բռնեն խոսողների (քաղաքականագետ, լրագրողներ, մտավորականներ…) ու էնպիսի հարված հասցնեն սրանց ծաղրածու երես-դեմքներին, որ ամեն «ասածի» համար արժանի տույժի չափը ընդհանուր գումարով մեկ կոնկրետ կետի խփած լինի ու արդյունքը հերիքի ասենք՝ խվի, խվի, էդպես քեզ… խվի…

Հա խոսում են, որ որոշեն, թե ո՞վ, ովքե՞ր, ինչու՞: Այս հարցականների մասին տեղեկություն հաղորդողին 250000 դոլլար էին տալու, որպես պարգև: Կողքից ասում են՝ սրան նրան տնազ է արել, շահին կպել է, իր շահից ելնելով, հեգնանք է շպրտել մարդկանց վրա ու սրանք չեն դիմացել: Ի հարկե, ասում են, որ մի բան եղած չլինի, սա հազիվ թե լիներ: Բայց բարդյուր շարող ուստան ասաց՝ ես էս փողից բացի ուրիշ ճշմարտություն չգիտեմ, չեմ հասկանում, էն Աստվածը: Եթե սկսեն հասկանալ, սա ես եմ մտածում, գոնե այնքան, որ չխարվեն, բայց դրա համար «չվճարեն» թանկ, ժողովուրդը երևի թե առանց ցնցումների կմտնի նոր կյանք ու կշոշափի նոր հոգսեր, նոր փոսեր, բայց այդ ժամ այլընտրանք կլինի՞… Որ չուզենա Գյոթեի նշած «ամենամեծ» ստրուկը լինել, քեզ ինչի՞ տեղ կդնեն, կամ կդնե՞ն… Իսկ անկախությու՞նը՝ չունեն անգամ միլիարդատերերը: Միայն մեռած մարդն է անկախ՝ այն էլ այս երկրից, որովհետև էն մյուսից մենք խաբար չունենք:

Հացից կախված մարդը՝ մանավանդ որ խնդիրը մեկ փորի չէ, ջանքեր պիտի գործադրի, որ հաց ունենա՝ «ջանքը» ինչ գին էլ ունենա: Մեր քաղաքում, գուցե նաև Ստեփանակերտում, ՛տեսար կապ ստեղծվեց կլորի և ձմերուկի միջև կամ ասացին՝ դեղի՞ն է, լիմոն է ու վերջ: Պարզվեց որ «լիմոն» է, դեղին էլ դեր չունի, իսկ կլորը բացառվեց, որովհետև ազգի թիվ մեկ Ազգային հերոսի կամ ասենք Ամենայն Հայոց սպարապետի անունը շոշափում են սուր անկյուններով՝ բթացնելով ամենա զգոն աչքի կամ դատողության պարզ ընկալումը: Էս ի՞նչ անենք, էս ինչպե՞ս փրկվենք, էս հալը շատ մրոտ է, ու սպարապետի շիտակ գործն ու ժառանգությունը խամրելուց հեռու չեն: Ինչու՞, քո ինչի՞ն էր այդ տղան, այ տղաներ, կեղտոտեցիք, մեզ էլ, ձեզ էլ, խալխի տղային սպանել տվիք, ազատամարտիկ մարդասպաններ ունեցանք՝ ու գետինը մտնող չեղավ: Ազատամարտիկի, ասենք մոմ պահողի, հերն ու մերն ոտքի վրա չորացած էին մինչ այդ, իսկ հիմա չես հասկանում, թե սրանք ինչպես են խոսում նաև՝ գոնե իրար հետ, իսկ որդու նամուսը առաջին ժամերին հապճեպ թաղել էին՝ ներկաների կցկտուր ու անհասկանալի ձայների ու աղաղակների տակ:

Ամենա էն ամենա կրթվածները փիլիսոփայության հետ կապելու լուրջ քայլեր արին: Իսկ նախկին (խրամատի տղա էր) ընկերն ասաց՝ «ինձ էլ տային, կամ խոստանայինայդքան փող, ես էլ կմասնակցեի, մեկ է՝ սպանելը կա…»: Այսքանը ու՞ր տանենք, որ մեր զուգված ու հրաշագործ ազգի անունը չշփոթեն կամ չգրեն նույն էշի վրա, որից լվանալ չի լինում կամ անլվա է իսկականը: Բայց անպայման շեշտեցինք՝ «էնքան էս քոչվոր ցեղի հարևանությամբ կացել ենք, մենք էլ ենք վայրագացել…»: «Որ մենք սպանող ազգ լինեինք, 312000 քառ. կմ. ժառանգությունից էսքանը չէր մնա, հիմա՞… Եղածը ինչի՞ նման է, քար, քարաստան, արևից վառվում ենք, քամուց հովանում, չաքչքում ենք անորակ ավազի պես ու վարի գնում»:
Էս գործից խոսում չեք, լուռ մնացեք, թե չէ հողագործությունը քիչ հետո կդառնա (որպես անմեղ թեժա) ռետին: Բայց ջնջելը ելք չի լինելու, որովհետև եղածը չկա: ՈՒզում ե՞ք, էս էջը կտրենք տանենք, հիշողությունից հանենք, աչքներս փակենք… սարե՞հո կիջնեն, թե՞ ձորերը կլցվեն: Ինչ կա՝ էսա: Ինձ և ձեզ հետաքրքրող հարցերը ցուցակում չկան, որովհետև ես և դուք գործին նայում ենք միայն աչքով և սրտով: Մարմնի վրա ուրիշ շատ օրգաններ կան, որոնք հաճախակի են կիրառվում և արդյունքը կասկածի տակ չի մնում: Էսա «թարմ» գաղափարներ են մատուցելու ու սնեն իրենց ախորժակով:

– Չենք ընդունի: Չենք վիճի, բայց չենք ստանա:
– Բան չի փոխվի, քեզ չեն էլ հարցնի, չեն էլ ստուգի՝ ստացե՞լ ես: Որովհետև քո չլինելու խնդիրը միայն քոնն է: Իսկ սովետի երկիրը խնամակալներ ուներ բոլորիս համար: Կյանքդ էլ բան արժեր, Սավադի երեսին էլ թանկ դուխի փչեցին գյուղի դուքանի մոտ բացված առաջին սովետական վարսավիրանոցում, ու խեղճ մարդուն ապշեցրին՝ «…բո՛… էս հինչա անում, դուխի՞, Սավադը դուխի՞…»: Էդպես ա, հիմա էլ՝ փլանքյասը գեներա՞լ, կամ՝ էսքան է՞լ գեներալ, տղերք: Թուրք, չէ, Ադրբեջանի Միլլի Մելլիսի պատգամավորը ասաց՝ «…մեր հանրապետության գեներալները անտեր շներից շատ են, էն ալահը…»: Վրացի ապստամբներից մեկն էլ թե՝ «…за паследний четырнадцать лет, Грузия больше генерал дал, чем все вместе, слушать смешно… Мне стыдно, как грузин…» Կարծես նույն դիրիժորի ասածով է նվագվում էս բոլոր խաղուպարերը: Ոնց որ շատ ընդհանրություններ ունենք: Բոլորս էլ «քշողի» կարիք ենք նաղատեսել էն գլխից կամ բոլորիս էլ հարազատ է հովվի կարգադրող կամ քշող ձայնը: Ո՞վ է ումից սովորել: Աստծուց ենք ստացել, ճիշտ այնքան, որքան դրսեվորում ենք՝ որակիցէլ խաբար չունենք, դարձյալ Աստծու ձեռքով թողածն է: Բայց մի հարց պիտի տամ, որ չփտի մեջս: Աշխարհի վայրագ ցեղերը, իրենց դաժանության ու մնացած ոչ մարդկային դրսեվորումների համար ի՞նչ մեղք ունեն: Թուրքն ինքն է՞ որոշել այդպես դաժան լինել, այդքան վայրագ ու նենգ, թուրքն ինքն է՞ իրեն ստեղծել ու որակել… հայերն իրենք ե՞ն որոշել լինել այնպիսին, որպիսին գիտենք՝ սկսած ՈՒրարտուից… Ինչպե՞ս դա արեցին թուրքերը, ինչպես՝ հայեհո: Ճի՞շտ ենք տեսնում մեր աչքի առաջ կատարվողը: Աստծուց վախենալու խնդիրը տանում է անկեղծության կորստի: Իրար դեմ սրողը հենց Աստված չի՞, է՞լ ով կարող է այսքան հեշտությամբ ղեկավարել, անխտիր բոլորին մղել, մղել «սխրանքների»:

  * * *
Ինչև է, Հյաստանն էլ է լուրջ քայլեր անում Եվրոխորրդի լիիրավ անդամի տիտղոսը պատվով պահելու վեհ ու մուրազ գործում: Կեցցես, հայերս առաջինների շարքում ենք նաև աշխարհում: Իսկ Աստված երկրագնդի գործերի ընթացքը ստուգում է հայերի զարկերակով, Աստծու ագենտն ենք, խաբարբզիկը, շպիկը, հա գանգատվում ենք, ինքներս ոչինչ չենք անում (չենք արել բավարար) հույսներս Աստծու վրա ենք դրել, դնում ենք, քիչ է մնում պետությունն էլ մատաղ անենք եկեղեցուն: Նույն Եվրոպայում հանուն Պետության կրոն են շրջանցել ու փրկել ժողովրդին: Մենք՝ զուտ հայերս, ապրում ենք, որ ծառայենք կրոնին ու պետությանը, կարծես ծնվելու առիթը դա էր, կա ու պիտի պահպանվի: Իսկ ես ուրիշ լուրջ խնդիր չեմ տեսնում, քան՝ այս թյուր ու զզվելի կեղծարարությունն է: «Աստված կիմանա ու երես կթեքի»: Իբր մինչև հիմա հոգսներս քաշել է, Մարիամի գրկին է պահել մեզ, որ ապահով լինենք ու չքերծվենք , չսայթաքենք հանկարծ: Ասենք հրեաներին Աստված պատժեց (գոնե երկրորդ համաշխարհայինի միջոցով) հենց նրա համար, որ սրանք հրաժարվեն իրենց ազգակցից, որը իբր Աստծու կողմից էր ուցարկվել… Այսինքն՝ դե որ Աստծու հրահանգը «տեղ չի անցել», որ Աստծու որդուն արտաքսել եք, չեք ընդունել, ահա ձեզ պատիժ՝ ուշ էլ լինի: Բա հայերքս ինչո՞ւ, էն էլ տեղին անտեղի, չորս կողմից, վերևից էլ հեր ու մեր, էլ տուն ու տեղ… Բա հռոմեացիներին ինչո՞ւ չպատժեց Աստված: Ոնց որ մարդուն է շնորհվել Աստծու պատասխանատվությունը կրելը: Աստծու փոխարեն մենք ենք պատասխանատվություն կրում: Ինչո՞ւ: Աստծուն ո՞վ է տեսնում, որ դեռ պահանջատեր լինի: Ես որ ասելու բան ունեմ, պատասխանն էլ ականջիս մեջ է, բայց ուզում եմ անձամբ լսեմ ու ասեմ. «………..»:

Չակերտներում պիտի տեղավորեմ մեր անտեր մնալու օրից մինչև մեր Ագրեսոր հռչակվելու օրը՝ քաղածն ու մաշածը, մեր աչքերի գույնը «ինչու՞» փոխվելը, մեր անվան դիմաց հող գրելը (երկիր-տարածք), մաս-մաս ետ խլելը, մեզ գովելն ու նրանց պահելը, մեր կարգավիճակն ու նրանց իրավունքները, մեր մնալն ու նրանց ապրելը մեր հլու հնազանդությունն ու նրանց լկտիությունը, «մերից» մեզ մնալն ու մերից նրանց խլելը բռնի, չդիմակայելու պատգամը քո՝ որպես օրենք: Չակերտների մեջ խոսք տեղավորելու ու դրանից արդյունք սպասելու իմ ցանկությունը տեսիլ է հերթական, ամենացավալին թերևս այն է, որ քեզ քծնում ենք նաև մենք, և «քեզ պահում, քո ստեղծած ամեն բան (անգամ քարը) հակված է շահի, դու մեզ չունենալ չես կարող, որովհետև քո ամենաանհրաժեշտ գործիքներից մեկն ենք ու առայժմ շատ պետք ենք… Մեր տեսակից մի քանի հատ էիր ստեղծել: Ժամանակի ընթացքում եկար եզրահանգման՝ որ մնացածներից կարելի է ազատվել (ավելորդ բեռից): Դու ավելի լավ գիտես թե դու ինչու, թե դու ինչպես: Ասածս ինչ է՝ մեզ Աստվածավարի պահիր, մեր անունը մեր ամանի հետ անհամատեղեձլի է, մեզ քեզնից կախված մի պահիր, մենք մե՞զ, թե՞ քեզ պահենք, մեր ուղարկածը ճամփեքին կորչում է կամ շեղված է տեղ հասնում, արդյունքուն՝ փայ փայ արած Հայաստան, «ուրիշին» կարկատաններ Ղարաբաղ-Արցախ, Նախիջեվան, և մի եքա մուննաթ վզներիս, կարծես «եղածը» քիչ էր: «Посылка»-ն որ ուղարկում ես, ուղարկելուց՝ ծախսերն էլ փակիր, առավել ևս, որ էդ էլ է քոնը, Ամանումը: Մի մանեթի բան ես ուղարկում, երկուսը վճարում ենք, տանում բացում՝ կրակն ընկնում: Էն Շվեցարիան որ տվել ես, մարդիկ ստացել են, քո հարեվանությամբ ապրում են, կողքից փայ ուզող չես ուղարկել, որովհետև ի՞նչ… Մեզ ե՞րբ ես համոզելու, որ դու կաս: Քեզ տեսնելը չեմ կարեվորում, եթե գոնե մարդավարի ապրելու Աստվածային կարգավիչակ տաս, բայց առանց (հոգեվոր հայրերի, կաթողիկոս, տեր հայր, եպիսկոպոս, և այլն) միջնորդների: Օրինակ, էնպես չլինի, որ Էջմիածինը դառնա գլխներիս «Աստված«: Այսինքն մենք անմիջապես քո հավանու տակ լինենք ու քեզ հետ կապ ունենանք Աստվածային: Սպասում ենք, որ չեկար՝ չկաս:

Մարդուն շնորհված ճկունությունը Աստվածային է, իսկ մարդու կողմից ստեղծած որևէ դետալի, անշունչ առարկայի մեջ ճկունություն ներդնելը կենսական պայմանների շրջանակներում՝ ևս Աստվածային դրույթի հետևանքի արդյունք է: Ինչպես նյութը (ցանկացած) ունի որոշակի կառուցվածք (ատոմ, մոլեկուլ, նեյտրոն, նեյտրիտ…) որոշակի կայուն հիմնավորված (մարդիկ սա անվանել են գիտություն) բնութագիր. «ճիշտ այդպես» կամ նման կահավորված է Աստծու կողմից երկիրը ապրեցնելու պրոցեսը: Ասում եմ ու հաստատում՝ Աստծու ինադու… Որ անընդհատ գովերգվում է «ճշմարտությունը», բայց ապրուստը «ստիննա», որ նման շատ փաստեր ենք պահում մեր Աստվածատուր ուղեղներում ու բլբլացնում ենք՝ իբր ճշմարտության պաշտպանի դերում ենք՝ ինչո՞ւ այսքան անպատժելի ու փափուկ անդրադարձներ ենք տեսնում, տեսել են, տեսնելու են… Մա՞րդը որոշեց այսպես: Մարդը Աստծուց չստացավ, բայց ինքը ստեղծե՞ց: Սա անաստված զրույց է: Մերսեդեսի մեջ տաքացնող հարմարանք չկար, մեքենան, որին մարդը ստեղծել էր առանց դրան, անհարմար զգաց ու որոշեց ունենալ՝ ինչ էլ լինի: ԵՎ ունեցավ՝ վառարան, հետո նաև կոնդիցիոներ… մարդը շատ ուրախացավ, որ մեքենան իրեն օգնում է առաջատար տեխնոլոգիաների ու սարքավորումների ստեղծման ու ներդնման հարցերում: Էսպե՞ս: Մի ասեղի քթի մեծության կենդանի շարժվում էր տերևի վրա: Վառ կարմիր գույնի կենդանի, որոշակի արագությամբ շարժվող: Մարդը այս մի կերպ երևացող կենդանու մասին ի՞նչ գիտի, կարո՞ղ է միջամտել նրա կյանքին, ասենք՝ գույնը փոխել: Հազար անգամ ոչ: Սրան ո՞վ պահեց ու հասցրեց գարուն, ախր հազիվ տաքանալու միտումներ կան, գրեթե ձմեռ է: Այս կենդանին ու նրա դիրքը երկրի վրա (գուցե նաև դերը) պատահակա՞ն է: Հազվեկշռի մաս հո՞ կա: Այսինքն՝ հազվեկշեռը գոյության պայման «հրահրող» Աստծու համար վճռական փաստ է: Թույլատրելի է, թե ոչ՝ մեզնից չեն հարցնում:

Մենք սկի աչքի առաջ կատարվածի ու աչքից հեռու «հորինվածի տարբերությունը չենք դնում պատվի կշեռքին, որ հայրենական արժանապատվությունը հետույքներից չտուժի: 1988-1994թթ. տարիների հանրագիտարան (ձևակերպումն ու բովանդակությունը անհասկանալի ակունքներից սնված ու ստոր) է լույս տեսել Երևանում, այդ առթիվ, հարգելի արցախցիներ, առաջարկություններ արեք և ուղարկեք Փլանքասին: Հիմա մտածում եմ՝ ես 1986թ-ից եմ շարժման մեջ, որից քչերը խաբար ունեն, Կ. Դ. որտեղից պիտի իմանար (եթե ինձ չի հարցրել ու չի հետաքրքրվել) ու «գրել տալ», որ սերունդներն իմանան՝ ինչը, ինչոց, երբ, որտեղ… Թոռնիկս հանրագիտարանում չի գտնի ինձ թերահավատ կնայի պատմությունից դուրս մնացած պապիկին, որը գնաց, բայց հպարտանալու առիթ չթողեց: «Бульдозер»-ի առաջ հափուռս ինչքա՞ն հող պիտի գցի, որ էդ եքա կոպիտ մեքենան նկատի ու հաշիվ նստի հետս: Ես վեր եմ կենում ասում՝ «Ժողովուրդ» Ղարաբաղի վերամիավորման հարցը Մարտունի է եկել, կամ բերել են 1986թ.: Ժողովրդի գոնե մի մաս, դու պիտի հիշես, որ ընդհատակյա կուսակցությունը Մարտունում գործում էր «Կույրերի միություն» կազմակերպության շենքում, որը գտնվում էր Մարտունու շուկայի հարևանույամբ կամ էժանացված ապրանքների խանութի հանդիպակած մասում, բարձր երկաթե դարպասների ետևում: Մելիք Շահնազարով Զարեհ Սիմոնի. Անձը հետագայում ասաց՝ «պիտի նվիրեմ լուսանկարս ու պիտի պահեք որպես հիշատակ, կյանքը շատ անշնորհակալ ոտնձգություններ ունի, մեկ էլ տեսար ոչ ոք չհիշեց, որ սրբազան անձնուրաց գործ եք կատարել, թող գոնե այդ նկարը խիղճ արթնացնի»: Եղավ հենց այդպես: Ինքը Ջեմալ փաշայի վրա Թիֆլիսում կատարված մահափորձի կազմակերպիչներից մեկն էր: Ես ու Մանֆրետը (Մանֆրենտ Բախշյան Շահենի, 1949.28-2-րդ ք. Մարտունի) միասին որոշեցինք մտնել ընդհատակյա կազմակերպություն, որտեղ նախաձեռբողի դերում էր Մելիք Շահնազարովը, Երևանից կապը մեզ հետ իրականացնողի նախնական քայլով՝ հետագայում այն թողնելով խմբի (հետագայում «Կոմիտե»-ի) շարքերը համալրելու և այն ուսերի վրա տանելու բոլոր նրանց՝ ովքեր կիսում էին նրա գաղափարները: Վոլոդյա Խաչատրյանի, ոմն Գրիգորի ՈՒլուբաբյանը 2003թ. փետրվարի 20-ին հիշատակեց որպես շարժման վարորդի:

Նիստին ներկա կոմիտեի անդանմերից միայն տողերիս հեղինակը արձագանքեց՝ անվանելով դա լրբություն: Եվ վերջ: Վարչակազմի ղեկավարն ու նրա տեղակալը (Մ. Հովհաննիսյան և Ս. Սեյրանյան) լսել անգամ չէին ուզում «1988» և նրա ղեկավարներին, «Վոլոդ Խաչատրյանը իր մեքենայով եկավ կոմիտե ու մենք սկսեցինք գյուղից գյուղ գնալ, ընդհատակյա գործեր անել…»: Իրականում ինչպե՞ս էր: Երևանից (Զորի Բալայան, Զարեհ Շահնազարով, Սերո Խանզադյան, Իգոր Մուրադյան նաև, որի հետ կապ էր պահվում) եկավ ոմն Գ. ՈՒլուբաբյանը (որը հաճախ էր որդու մոտ գնում) կանչեց մեզ ու ասաց, որ նորից զրույցներ կան՝ վերամիավորման խնդիրը վերևներում շատ հրատապ ու հարմար են տեսնում: Մանրամասներ չգիտեր (միակողմանի, սահմանափակ մտավոր հնարավորությունների տեր մարդ էր), բայց ասաց, որ կարելի է համախմբվել ու գործել համաձայն այն դրույթների, որոնք «կապի» միջոցով տեղ կհասցնեն Երևանից մեր ընկերները: Կույրերի միության գլխավոր ինժեներն էր Վ. Խաչատրյանը կամ իրականում՝ տնօրենը, չնայած միության նախագահը Շահեն Սաղյանն էր: Վոլոդ Խաչատրյանի անսահման նվիրվածությունը, մանավանդ հավատը դեպի շարժման վերջնական արդյունքը, պիտի հուշեր, որ նրա օջախում, նրա հավատով, սիրով, նվիրվածությամբ կարելի է վստահել ընդհանուր ղեկավարությունը՝ անկասկած լարված և մտավոր փորձված կարողությունների ու լուրջ շրջապատի առկայության պարագայում: Առայժմ կոմիտեի մասին խոսելը առիթ չուներ: Աշխատանք դեռևս չկար կատարված: Դեռևս արտագրություններ հավաքելու էպոխան էր, որին պիտի հաջորդեր այնպիսի շրջան, որը սխալներ չէր ներելու՝ մանավանդ քաղաքան ու կտրուկ, չհասունացած և աններելի: Դանդաղ էլ լիներ հավաքվեցինք: Քիչ հետո՝ Վ. Խաչատրյան, Մ. Բախլյան, Ս. Քամալյան եռյակը գործում է՝ խնդիր դնելով՝ ստեղծել «կորիզ» մոտակա գյուղերում, հարևան Հադրութում: Տողում ուսանողական տարիների ընկերս էր ապրում՝ Վիգեն Գրիգորյանը: Կանչեցի Մարտունի, տվինք հանձարարություններ: Իսկ Գ. ՈՒլուբաբյանը ի վիճակի չէր լուրջ մտածելու և որևէ գործնական մոտեցում ցուցաբերելու այսուհետ:

Սուր մտածողություն, քաղաքական հոտառություն և խելամիտ ժամանակներ էին գալիս: Մանֆրետ Բախշյանը շրջսովետի գործկոմի քարտուղարն էր: Լուրջ և պատասխանատու պաշտոն էր, այդուհանդերձ՝ գործում էր առանց տատանվելու, նպատակային, առանց վախի՝ չնայած կորցնելու քիչ բան չուներ: Սա ճշմարտություն է, որը պիտի ապրի առանց մուննաթի , այլապես գողացած պատվով ու փառքով ապրելը շնություն էր ու կա: Շարժման մասին հապճեպ խոսել կարելի է, երբ դիմացինդ հետաքրքրություն չի ցուցաբերում, այլազգի է, կամ այլախոհ է… Վաղուց է, թե ոչ, բայց երկրների միչև սահման գծելը, կառուցելը կար, կա՝ «խորության» խնդիրն է: Փշալարեր որ ստեղծել են, ուրեմն ուղեղի մեջ ներդրել են: Էս քոնն է, էս մերն է, էս՝ նրանցը: Այսինքն կոնկրետ սահման են դնում, որ երկու կողմի համար էլ տեսանելի լինի, շոշափվի ու վեճի տեղիք չտա: Սահմանը շատ շեշտված տարր է՝ հատկացված է հաշվեկշռի արագ ու խիստ կարգավորման հետ: Աստված լծակներն էլ է (ըստ ուժի ու հզորության) ստեղծել: Արագ արձագանքի կոտորածներ, վեճեր, դանդաղ ու երկարատև կարուստներ՝ փոքրաթիվ ու սովորականի վերածված: Սահման հողի, երկնքի, ջրի վրա և տա՞կ…

Հիմա ուզում եմ հարցնեմ՝ էս ինչու՞ լավի ու վատի՝ սահման չկա հստակ ու անվիճելի:Ամենքն իր սահմանով է չափում ու գնահատում, կտրում ու կարկատում: Անսահման սահմաններ ունեցող որակը ո՞նց պիտի ծառայի սահմանով ու վեճից հեռու պահի: Իմ «վատը» նրա «լավն է» հազար անգամ կոնկրետ ու լուրջ: Որ սահման գծվեր՝ ինչպես հողի վրա ու փշալարարի պես մի բան դներ ուղեղներումս, կասեինք հա՝ Աստված Աստվածավարի է գործ բռնում: ՈՒղեղը տիեզերքից էլ անսահման է: Էն եմ նստած ֆուտբոլ եմ նայում, տրիբունայում, մեկը բան է ուտում ախորժակով, գնում եմ Ննգի, տղերքի հետ, մորթ ենք անում, խորովում ենք, խմում ենք, ուտում ենք, գալիս եմ Ննգիից ու տեսնում հաշիվը բացված: Սա ի՞նչ կարգ է: Ես նստում եմ մի տեղ, զրուցում եմ մեկ ուրիշ տեղ երբեմն տեղափոխվում եմ այլ երկրներ, ինչեր եմ անում, թռչում եմ, երգում եմ, ուրախանում եմ, տխրում եմ հանկարծ ու աչքերս թացանում են: Սահման դներ անգամ ուղեղիս թռիչքների վրա ու ինքն էլ վերահսկեր, թե չէ՝ ես ապրե՞մ, թե պահակություն անեմ: Կոդ հավաքեմ հասնեմ ուզած տեղս, գործս ավարտեմ, կոդ հավաքեմ դուրս գամ: Չի լինի, սահմանափակել անսահմանը գոնե նրա համար, որ սիելը կա, ատելը՝ կողքին, հենց կողքին: Սուտն ու ճշմարտությունն ոչնչով չեն տարբերվում: Ես սուտը էն մի երեսից այնքան ճիշտ է, որ սահման չեմ ասում կոխկրտում եմ, ուշունց եմ տալիս, զարկվում եմ, արյունոտվում, ապշում ու մեկին չեմ գտնում դոշից բռնեմ, ասեմ ասածս ու մի սահման գտնեմ ապրելու:

Պատմությանը հարազատ են «ամենա» ստոր՝ մարդուն շնորհված արակները, արանց դրսեվորումները պիտի լինեն առանց ջանքերի՝ այն հասարակության վերնախավի, որի համար «կերտվում» է այդ կեղտոտ իրականությունը, որպես կանոն, որպես անքաքտելի մաս, գուցե ավելի հարգված, քան՝ անիվը մեջքի ուժով առաջ մղող մարդկանց խումբը: Եթե սա միայն մեկ կամ մի քանի մարդկանց «գյուտ» է, կամ՝ «արտադրանք», ապա հազիվ թե այսքան ջերմ և հարազատ ընդունելություն լինի, համանյ ազգերի համար կենսակերպ դառնա ու տնօրինի նաև: Քիչ է մնում առաջարկություն անեմ՝ պատմությունը համարենք մեր Սուրբ տունը, ցանկապատենք, պահակություն սահմանենք թիկունքն էլ պահենք, դոշն էլ, որ հանկարծ, թե՝ ոչ, պաշտպանենք ոտնձգությունից, ու նաև իրազեկենք՝ պատժել կա, էն էլ խստագույնս ու հետևողական ենք լինելու, որ խալխի արածը չթալանվի, որ քո հայրենասիրությունը նրա լրբության հետ չշփոթեն ու «մեզ» մի բաժակ օղու տեղ կուլ տալու հույս չլինի: Բայց սա լինելու բան չի, որովհետև Աստծու նախագծերի մեջ չկա, որովհետև քանի անգամ կարելի է համոզվել, որ հաշվեկշռի խնդիր կա՝ մեր գոյության պայման: Շան հաչոցն էլ անտեղի չի ոնց որ, գույքի կարգավիճակով ապրող է մարդը, այնպես ինչպես կա, դրա համար էլ շատ հաճախ պիտի չզոռե՞ս, համաձայնե՞ս, խոնարհվե՞ս թքելն է ճիշտ, որովհետև կուլ տվածից է թուքը, կուլ տա՞նք: Սուրբ ոչինչ չկա գրեթե, մարդը այդքան կարեղություն չունի, որ սեփական նախաձեռնությամբ Աստծուն էլ բանի տեղ չդնի: Դարձյալ պիտի ասեմ՝ Все беды от Бога, а мы виним друг друга. 40մլն. մարդ ոչնչացրեց մահնով, շահնով էս ֆաշքար ա, էս բոլշեվիկ ա, էս սպիտակ ա, էս կարնիր ա: Ատոմ, ջրածին, ռումբ, արխային նստի ու սպասի, հենց մոլորակի կյանքը էն իր ուզած հունով չգնաց՝ կտա կփշրի, կջնջի ու չի էլ բացատրի մի կարգին, թե էս ի՞նչ էր, կամ ինչ չէր… մեր կենալը Աստծու մենաշնորհն է: Էս ա, ուզելտ ու չուզելտ մի հաշիվ է՝ փոխով ապրել չկա: Իբր ինչ-որ սահման կա Աստծու կողմից տրված՝ նման հողի վրա գծածին, կառուցածին, համաձայն որի մարդը իր որևէ քայլից առաջ ուղեղից հարցնում է՝ էս բանի սահմանը ո՞րն է. Աստված առանց վայրկյան կորցնելու հուշում է: Օրինակ, թուրքերը հարցնում են իրենց Ալլահին՝ հայերից որքա՞ն կոտորենք, որքա՞ն թողենք: Հայերը հարցրել են իրենց Քրիստոսին՝ էս թուրքերը ի՞նչ են ամում, սրանց խիղճ, գութ բաժին չի՞ հասել Աստծուց, էսքան դաժանությու՞ն… Վայրագությու՞ն, բա սահմա՞նը… Չգիտեմ Քրիստոսը լսել է, թե ոչ, բայց էն գլխից կարծեմ ասել էր՝ մի հակաճառեք, մի … մի… մի դիմեք համարժեք քայլի… կամ նման ինչ-որ բան: Պարզ չհասկացանք, Քրիստոս էլ չասաց, չնայած ինքը լավ կիմանար, թե ինչպես է, որ Աստված Մահմեդին կամ Մահամադին մի առաջադրանք է տալիս, Քրիստոսին՝ մեկ ուրիշ: Աստված լուռ է, Քրիստոսը խաչված, Մահմեդ՝ զինված ու բեսպրիդելշիկ: Այսպիսի պայմաններում Աստծուն քծնելը իմաստ ունի՞: Աստված ինքն էլ է ապշած, ախր իր կանոնների սահմաներից էլ է դուրս: «Որ էդքան, էդ աստիճանի, այսինքն անսահման հարիֆ են էդ հայերը՝ թող ոտքի տակ գնան, էսքան կացած, մնացած»: Էս լկտիությունը սահման չունի, մեր էլ՝ հարիֆությունը: Իբր հայերս չենք ուզում ճնշված չլինել, իբր Քրիստոսի պատգամներից ինչ-ինչ երրորդը թույլ չի տալիս այլ կերպ ապրել, իբր ամեն ինչ բաժանված է ու վերաբաժանման ոչ կարիք կա, ոչ էլ՝ ցանկություն: Անձամբ փորձել եմ, Քրիստոսի «պատգամներից հրաժարվել եմ, Աստծուն էլ սովորական աչքով եմ նայում»: Ինտերնացիոնալիզմի դրույթները վերանայել եմ անձամբ ու կոմունիստների կողմից տուժել եմ, վերջնական վճռականությամբ ապրել եմ՝ մեկ կխփեն, երկու՝ կպատասխանեմ, ոչ Քրիստոսը և ոչ էլ ինտերնացիոնալիզմը սահման չեն ու չեն էլ… ՈՒ լավ եմ զգում: Ոչ ես Քրիստոսի տեղը գիտեմ, ոչ էլ ինքը՝ իմ, ինտերնացիոնալիզմը չդիմացավ ու ես դիտողության չեմ սպասում, գոնե այն պահպանողներից: Հերթը բոլորինս է: Խաղաղությունը գրավի պես նստած է ու սպասում է իր ազատագրվելուն: Երկրի խալխը իր հալից հասկանալու ոչ մի լուրջ փորձ չի անում:

Անֆիթատրոնում տեղավորվածները ստարտից պոկված վազորդի լարվածությամբ ու խիստ զգոն շփումներով նոր հորիզոններ են փնտրում՝ «Եվրոմիության» մայրաքաղաքում նաև: Սա տեղափոխենք մի դաշտ, հասկանալու համար՝ թե հեռվից ինչի նման ենք: Մեզ նման աշխարհում չկա, մենք էլ, «ինչի» նմանվելու միտք չունենք: Վերջ: Հրովարտակ N «Ժողովուրդ ջան, երեկ օրենք ենք ընդունել, որ այսօրվանից մենք՝ բոլորս, Սավադը, Թավադը, Հադին, Հուդին… բոլորս մի մարդու պես մտել ենք Եվրոմիություն»: Ժողովուրդ, Եվրոպայի իմ հայ ազգ, դեռ Արգիշտի թագավորն էր երազում ազգին հասցնել նման բարձունքի: Հազարամյակների մեր մուրազը կատարվեց, ինչ ունենք, չունենք, ծախեք, քեֆ արեք, ուրախացեք, այսուհետ՝ «Европеец»:
Ո՞նց, ո՞նց հասկանանք։
Բթամիտ ե՞ս, որ չես հասկանում, հիմա եվրոպացի ենք:
Ես ե՞մ բթամիտ, ազգիդ մեձ ինձ պես կրթված մի մարդ ասա:
Ազգով չխոսես, քո ազգից ծաղրածու էլ կարգին խեղկատակ էլ չկա: Ես քո յոթ պորտից խաբար եմ:
Տո, դու ո՞վ ես, որ պորտ ես հիշեցնում, տամ աչքիդ թայը հանեմ: –Ասավ ու հասավ… Քիթ, մռութ, աչք՝ երկու թայ, գլուխ պատռեցին ու խոստացան դրանով չպրծնել:
Դու ճիշտ էլ արիր, որ չհասկացար, ախպեր, որովհետև դա հասկանալու բան չի… Դա հասկանաքլու բան չէ: Երեխան որ գարաժում ծնվի՝ մեքենքա չի, համա որ Հայաստան ծնվի Եվրոպացի չէ: Չեմ վիրավորում, տեսնում եմ:

Պիտի հասկանալ, պիտի խոստովանել նաև (գոնե հասկացածը) որ գոնե երեք հազարամյա մեր ազգը Աստծուց ստացած ու ժամանակի միձով 21-րդ դար հասած մեր բնավորությամբ, «կենսա» թե «կուլտուրա՝ մակարդակով «էն» չի դրա համար մեզ պիտի տաշենք, հղկենք, կտրենք, կարենք, փոխենք, ծլեցնեք, արմատախիլ անենք, տոսքի բերենք, որ մարդահեսաբում տեղ ունենանք: Մեր էն ունեցածով, որ ստացել ենք, պահել ենք, փայփայել ենք՝ մեզ պետք չի, չէր էլ: Շալակած եկել ենք հասել 21-րդ դար, հանկարծ ասում են երեք հազար տարի քաշ տալով, շալակած, ձեռք բերածը ունեցածը՝ մարդամեջ հանելու բան չէ: Յաա՛ բա որ էդպես էր, ինչո՞ւ էն գլխից մեզ էլ չտվիք, գոնե «ֆայմ» կամ նման մի կարգավորիչ, որ մենք գոնե մի հարյուր տարի առաջ սկսեինք մտածել, կամ միանգամից հասկանալ, որ հայավարի ապրելը ժամանակավոր «հաճույք» է, էսա մտնում ենք Եվրոպա. գուլպա, տրեխ, թրիք, քաքուռ, «աչքի թայ», հերումեր, գող փիսո՝ մոռացեք: ՈՒ կոնկրետ՝ մինչև 20-րդ դարի ավարտը՝ վերջ տաք, մաքուր, նաև մաքուր ջանով գաք մտնեք Փարիզ ու ձեզ չջոկեն Ալեն Դելոնից, Էդիտ Պիաֆից: Վայը եկել տարել է նրան, ով էս գործից դուրս կմնա: Ասե՞մ ինչ է լինելու: Ասեմ: Դու, կմնաս նույն հետամնաց հայաստանցին, քո էն կյանքով, որի մասին մենք արդեն մոռացած կլինենք: Մեր կովերը իրիկունները տելեվիզրով սեքս են նայելու՝ ուղիղ եթերում, Փարիզից կամ Օսլոյից, հակառակ դեպքում՝ Կոպենհագենից. իսկ նրանց կաթը կրծքից հոսելու է ուղիղ Եվրոպա, որովհետև եթե նրանցը՝ մերն է, ապա մերն էլ նրանցը: «Մենակ հայերն են», որ Եվրոպայում ինքնավստահություն են ուզելու, որ գոնե երբեմն հայ լիներ ցանկացողները, (իսկ դրանք կլինեն մոտ ապագայում, ասենք մի հազար տարի) պուտյովկեքով գան ու մի ամիս կայֆ անեն:

Մենք հայերենով ե՞նք (կայֆ անենք), Եվրոպան ոտքի տակ տալու:
Եվրոպայում առաջին հինգ հազար տարին ղոնաղ ենք լինելու: Որ տեղացի դառնանք, նրանց չե՞նք փոխելու:
Մենք նրանց՝ չգիտեմ, բայց նրանք մեզ՝ հազիվ: Աստծու կամքին հակառակ քայլ է: Աստված Եվրոպայի տեղը չգիտե՞ր, թե՞ Հայաստանը Արարատի չորս կողմում հիմնելը զուտ հայերի նախաձեռնությունն էր: Չէ: Եվրոպան Ասիայից բաժանող լեռներ էլ կան, սարեր ու ձորեր էլ, ծովեր ու ցածրություններ էլ ու շատ ուրիշ ավելի լուրջ բաներ, որից պարզ երևում է, որ Աստված հերթական կարգավորումն է անում՝ մարդու միջոցով շտկում է իր սղալները հենց մարդու հսկողության տակ պահելու համար: Մեզ Եվրոպա տանելու Աստվածային առաքելությունը հանձնարանված է երկու կողմերին: Ասում ենք՝ «պատրաստ չենք», բայց պիտի հասկանանք, որ մեզ պատրաստող չի գալու ոչ երկնքից, ոչ էլ՝ Եվրոպայից:
Տելեվիզրով կամանց-կամանց սովորում ենք՝ մանավանդ դեմոկրատիա: Ինչ ուզում ես ասա, ասենք, լսենք…
Վե՞րջ: Էնա մենք էլ ենք ասում, լսում, հետո՞, ի՞նչ են տալիս հաչոցին:
Ահա, այ դու մնացիր: Կարգին խոսա, հաչելը ո՞րն է, տնաշեն: Եվրոպայում ենք: ՎստագինՄալատ ենք ասում վաղուց:
Հիսուն տարի առաջ мерси ենք ասել, դրանից առաջ էլ «վերնախավի» կնանիքը ստիլնի են խոսել՝ «չուրս», «օկե՞յ»: Բայց հիմա մի երկու խոսքով մի ամբողջ Եվրոպա մտնել չի լինի: Ցուցակ կա՝ էս, էն, էդ, էն պիտի դզենք, փչենք ու գնանք դուր գանք: Նստել, վերկենալ, ասել, խոսել, նման շատ բաներ թատրոնի պես պիտի ցույց տանք, նոր միայն քափսան՝ ընդունեն. թե՝ ոչ: Մեր մեզ ասաց, մենք բնավ էլ եվրոպացի չենք դառնալու: Որովհետև միատարր կյանքը հոգսով էլ չլինի՝ հետաքրքիր չէ: Մեզ չի սազելու: Մենք մեր առանձնահատկությունները պիտի սրբության պահենք, անընդհատ խոսենք մեր նշանավոր մարդկանց կյանքից որպեսզի «փարատենք» մեր «աննշանների» վարքը, սվաղենք ու փոտուկոտը չերևա: Այ էսպես էլ պիտի ապրենք: Եթե Աստված ուրիշ «բան» չնախատեսի: Այսինքն՝ մեզ պահելը մեր խնդրանքի արդյունք համարելը մեր «խելքի բանը» չի: Բթամիտ հո չենք, որ մեզ՝ դարերի անհարմար միջով քարշտալը, մեզ թուրքի հետ կապելը, քերծերին ու ապառաժներին դարսելը, էս խալխի, էն խալխի «նոքար» կամ նախիր «շինելը» չկապենք «մեր» Աստծու բնավորության հետ: «Մեր» ասելը իմ նախաձեռնությունն է, գոնե մեկ անգամ քծնվում եմ, էն էլ Աստծուն ու դարձյալ առանց ակնկալիքի: Տիգրան Մեծի օրինակը կարծես սուր է՝ խրված մեր պատմության մեջ: Ինչու՞: Ասեմ՝ «խելոք մնացիք, փայ կտայի, հա կտայի… ինքնագլուխ «գործեր արինք»՝ անգամ գործերիս էլ եք խառնվել, իմ փոխարեն մարդ եք աստվածացրել, ինձ հետ հավասար, մի քարի, սարի, երկնքում, գլխներիդ եք պահում, իսկ նրան նաև կրծքի վրա, սրտի հարևանությամբ: Էդ էլ չե՞ք նկատում, ախր ես ձեր ուղեղի պատրաստմանը անձամբ եմ մասնակցել, թագավորի, սպարապետի, իշխանի, նաչալնիկի գործերին քթով մասնակցելը վտանգ ունի իր մեջ: Հարիֆ մի եղեք այլևս, եկող երրորդ հազարամյակը (ձեզ համար) թողում եմ ձեր վարքին: Հետո չասեք… կամ Աստված չեկավ, կամ ասածը չարեց, էն եք ճիշտ ճանապարհին: «Ճիշտ ճանապարհը սխալի հակառա՞կն է, թե՞ կողքով, զուգահե՞ռ է, թե՞…» - Գլուխ դինջ պահելը…»: Բան չհասկանալու մի օրվա «տգիտությունս» արդյունքը չէ: «Շքանշան դատապարտյալին» հոդվածն ասում է «Վազգեն Սարգսյանի շքանշանով» է պարգևատրվել հանգուցյալ վաբարչապետի եղբայրը ՝ Արմեն Սարգսյանը: Տ. Նալբանդյանի սպանությունը կազմակերպելու համար դատապարտված Ա. Խարգսյանի անունը լսելով, հետնկայս նրան ծափահարել է Անդրանիկ Մարգարյանը: Հա՞: «Հա» Իսկ մարդիկ վաղուց, ասենք հենց սպանության օրը՝ «Հա»: Բա էն լացը, կոծը, հեռուստահաղորդումները, կառավարության կողմից կազմակերպված թաղումը, հանդիսավորությունը, ափսոսանքների տարափը, դատախազության ու ն/գ միահամուռ ջանքերը, պատիժը վերջապես՝ որ դաս դառնալու առաքելություն պիտի ունենար ու կախվեր գրատախտակից, եթե նստարանին մնալը «շատ» էր: Կրակող տղաներին գոնե մի բան կտա՞ն: Ոչ: Ասում եմ ոչ, որովհետև այդ տղաներից և ոչ մեկը կոնկրետ «մեջք» չունի՝ ոչ ետևից և ոչ էլ կրծքից:Նրանց մեջքն էլ, կուրծքն էլ՝ հայրենիքն էր: Հայրենիքը եղել է, կա ու լինելու է, որպես անսահման սիրո, հարգանքի ու մնացած «նվիրատվությունների» Սրբատեղի, բայց մեդալ կամ շքանշան տալու կամ նստած, առավել ևս հոտնկայս ծափահարելու ուժ չունի… չի ունեցել, չի էլ… Մի նեղացեք, տղաներ…

  * * *
ԼՂՀ ԱԺ պատգամավորության թեկնածուների թիվը հասել 127-ին ու անցնելու է: Սա ինչի՞ մասին է խոսում: Ժողովուրդի հոգսերը հոգալու, կյանքը բարելավելու անվեհեր գործին նվիրված լինել ցանկացողների թիվը տարեցտարի աճում է: Ժողովրդի պատգամները ուսերի վրա տանելու և տեղ հասցնելու տենչանքը հասցրել է մրցակցության: Ժողովուրդը չի իմանում, թե որին տա այդ սրբազան իրավունքը, որ մնացածներին դաղ չմնա: Հիմա մտածում եմ՝ որ բոլորին թույլ տանք ժողովրդի հոգսերը քաշեն, տեսնես հոգս կմնա՞:
Էսպես որ նայում եմ, գցում բռնում եմ՝ չէ: Անհոգ կյանքը կձանձրացնի ու մերոնք շվեյցարացուց պես պարապ սարապ կմնան, բանակ պահելու միտքն էլ կթախչի: Մեր՝ ԼՂՀ պատգամավորի գործը շատ դժվար ու բարդ փեշակ է լինելու: Մեզ՝ ընտրողներիս, անհոգ կյանքը խորթ երևույթ է, մանավանդ՝ որ սուտ է: Էդ սուտը պիտի ապրի այնպես, որ ոչ մի «կողմը» չտուժի: Եթե պատգամավորին չի հաջողվելու անհոգ կյանք ստեղծել, ապա ժողովուրդը պիտի օգնի նրան, որ պատգամավորը ունենա անհոգ ու ազատ կյանք հանուն ժողովուրդի ու նրա բարգավաճ ապագայի: Այսպես կունենանք անքաքտ կապ՝ ժողովուրդի, նրա պատգամների և «ավոր»ների: Այդ համագործակցությունից ով էլ շահի՝ «հայ է, ես ձեր ցավը տանեմ, հայ ենք, էլի մեր ժողովուրդի համար ենք ապրում ու ապրել… թուրքի էլ հերն անիծած ու…»:

— Կոցքից մեկն ասաց՝ կյանքդ չխոստացար, էդ տեքստի մեջ պիտի դա էլ լինի:- «Տամ, ախպեր, կյանքս տամ, ուղղակի էսքան զոհերից հետո իմ ապրելը՝ ձեզ օգնելն է, ձեզ չօգնած մեռնելը՝ ցավ է ինձ համար»: Կողքից մեկն ասաց՝ քեզ նմանները չմնան լավ է, ու հեռացավ: Կողքից ենք ասում, կողքի ենք մնում. կողքին՝ նրանց: Մեկն էլ ասաց 127-ից 16-ին «հանել են» , չեն գրանցել: Քանի՞ կուսակցություն է վիզ առնում երկրին ճիշտ ճանապարհով տանի դեպի պայծառ ապագա: Վեց կուսակցություն մեկ դաժինք ունենք Ղարաբաղում: Այդքանի ցուցակներում 80 հոգի ցանկություն ունի կյանքը «տալ» առանց կորստի, ու ապահովել (իր և իր ընտանիքի (հնարավորին) անհոգ կյանք: Հիմա մտածում եմ՝ «մենք» կազմող հիմնական զանգվածը առանց քարոզչության էլ իր ձայնը կտա մեկին, ուրիշ հարց է, թե ում: Էդ «ում»ն էլ չէր լինի՝ եթե (մոտ երկու հարյուրից էլ ավել չլինի) էդքան մարդ չգա իր շտաբով ու չնստի հոգու վրա: Էս է գալիս ասում՝ դե գիտե՞ք չէ ում եք ձայն տալու, էն է գալիս հարցնում ու դնում վզներիս: Մի քանի շտաբ ունենք՝ մինչև 19-ը հունիսի 2005թ: Մեր խոսքը օրենքի պես նստում է պատվեր ընդունողների ազնվածին ու ամենափրկիչ ականջներում՝ որպես հյուր, իսկ հունիսի 19-ի երեկոյան մեզ (առանց հարցնելու) կուղարկեն մի շատ ապահով տեղ՝ չորս+1 տարվա «սրոկով», «սրոկ քաշող խալխին»: ԼՂՀ ԱԺ անցյալ գումարման «պատգամավոր» ճանաչված փլանքյասին շատ դուր է եկել էդ պաշտոնը, դրա համար էլ .սրոկից» մեկ ամսով ազատություն ստացած խալխին յամոզում է, որ՝ լավ կլինի: այսինքն՝ միևնույն է, ձեր սրոկից ոչ մեկը ձեզ չի ազատում՝ ոչ չորս տարուց շուտ, ոչ էլ մեկ ամսից շատ: Դե- դե ուրեմն ինչու՞ վստահություն անենք մի մարդու, որ չորս տարում ձեզ գեթ մեկ անգամ չի ասել՝ տեղդ ծուխ ա… տեղդ ցուրտ ա, տեղդ տեղը չի և այլն… Եկող չորս տարիների անդորրը չի խախտվելու, ժողովուրդ ջան: Դուք՝ մեզ, մենք՝ ձեզ համագործակցությունից կշահի ազգը, կեցցե ազգային շահ հետապնդող ազգային ժողովին ժաղավուրդական պատգամներ տանող մարդկանց խումբը՝ կազմված 33 հոգուց…

—Ես ձայնս կհասցեագրեմ, բայց ինձ հիմարի տեղ չդնեք: Շուրջպարին մասնակցելու օտար ճնշումներին կարձագանքեմ ու դա դուր չի գա մի «մեծ» մեծամասնության: 200 հազար մարդ իրար ձեռքից բռնելու են Արագածի թե Ալագյազի շուրջը պարեն: Հենց պարն ավարտի՝ ազգը միաբանված կլինի: Իսկ ես Խաչատուր Աբովյանի տուն թանգարանի բակում նստած նայում եմ նրա գնդակոծված հուշարձանին և մտածում եմ՝ խեղճ մարդը երևի նման մի վայրագությունից հետո էր, որ այլևս տուն չվերադարձավ: Կառավարության այրերից մեկի խոսքով (անձրևներից հետո թանգարանի ներսում լճակներ են առաջանում, իսկ հատակը հիշեցնում է ազատագրված մի տուն, որը տուժել է կամ Ձ-72-ի, կամ ըԾ-21-ի, տարբեր տրամաչափի գաուբիցաների ոչ դիպուկ հրետակոծությունից (մոտակա տարիների ուրիշ օբյեկտների շինարարությունից կտնտեսվի և Խաչատուր Սբովյանի տան և նրա բակի (գուցե նաև հրազենից տուժած վերարկուի) կարգի բերման նպատակով կծախվի՝ երևի… Աբովյանը արձանից ասում է՝ էսքանից հատո դեռ պարու՞մ եք… թե՞ պար են ածում: Մաշտոցի անունը այս օրերին կպցրել են այնպիսի կարոտով, որ քիչ է մնում համոզվեմ, թե Օշականցի այդ մարդը «օր» հասկացողության գլխավոր տարրն էր, կարծես օրը չէր կամ չի կայանալու առանց նրան, ինչպես մարդը՝ առանց իր օրգանիզմին կյանք ապահովող «ճնշմա»: Դեմ չեմ, բայց միայն 1600 ամյակին, որ մատաղ սերնդին ասենք՝ բալիկ, Մաշտոցը եթե գրերը չստեղծեր, մեր ազգը չէր հասնի 21-րդ դար: Դիպուկ չխոսելը շինում ենք ապրելակերպ, հայրենասիրության դրսեվորում ու հարգված գույք, շիննյութ և այլն: Ինչու՞: Ասեմ. «Ծանր վիճակում մարդ բերին հիվանդանոց: Գլխավոր բժիշկը վճիռ կայացրեց՝ վիրահատել անհապաղ: Մոտ վեց ժամ պայքարեցին մի քանի բժիշկներ ու բուժաշխատողներ: Բժշկական կոնսիլիում տեղի ունեցավ ու մշակվեց հետագա միջամտության կամ «ների» խիստ կոնկրետ բուժումների աշխատանք: Գրեթե ոտքի վրա մի հիվանդանոց կանգնեց ու մարդուն, բուժեց, թե ապաքինեց, թե կյանք տվեց, կամ բոլորը միասին: Մի քանի օր հետո լուրեր տարածվեցին, թե մարդուն, էն մարդուն, Տեր Հարություն (Տեր հայր) Աստվածատուրյանն է փրկել՝ չերեզ Աստված, կամ չերեզ նրա որդին: ՈՒ լրացրին՝ ինչ բժշկություն, ինչ կտրել, Տեր Հոր, այսինքն Տեր Հարությունի արածն է, գիշեր ու զօր խնդրել է, Աստծուն, և վերջինս (կամ Քրիստոսին՝ Նազարետից) փրկի նրա կյանքը, ապաքինի ու թողնի իր կամքին: Գնացի «մարդու» հարազատների մոտ, հարցրի, ե՞րբ, ինչպե՞ս, որտե՞ղ և ի՞նչ «մեթոդներով» փրկվեց մարդը: Խոստովանեցի որ լրագրող եմ: Ասաց՝ երեսս նրա ոտքի տակը, առանց նրան ոչինչ չի կատարվում: Ասացի՝ բա բժիշկը, բա բժիշկները, բա նրանց արածը… «Կլխավդ շոռ տամ ինձ պենու մաջ մեր քցիլ»: ՈՒ բոլորը հասկացան, որ ամեն մի ելույթ սկսվում և ավարտվում էր՝ «Կոմունիստիչեսկայա պարտիա զալոգ նաշիխ պաբեդ», իսկ հիմա՝ Աստծով: Հաջորդ «մարդ» հիվանդի համար բժիշկ չկանչե՞ն, որովհետև Տեր Հայր Հարությունը… Սուտ է: Իսկ սուտը տուն կքանդի ու երկիր՝ եթե միտում ծնվի մարդկանց շահը շարժող: Առանց արյա՞ն: Եվրոպական երկրների գոյը ինչո՞վ էր պայմանավորված: Միայն թե ոչ տառերի կամ գրերի գյուտով: Նման հերոսապատում չունի եցրոպական և ոչ մի երկիր: Վացուց հայտնի է, որ մարդ, արյուն, հող, երկիր, ժողովուրդ, գոյ, ու մնացած արժանիքների շղթան կոչվում է նաև կյանք: Վերջին պատերազմում, Արցախի մարտիկները մարտադաշտում (ոչ էլ որևէ ուր) գիր, գրականություն, պատմություն և մնացած արժեքներ չհանեցին մարտի: Եվ ոչ էլ «Օ»-ն վահան եղավ, ինչպես մի պոետ էր ասել 20-րդ դարի 60-ական թվերին: «Կրակել պիտի սովորես մինչև տառերը, որ կենալդ հոգս չդառնա ու ապրուստիդ մասին մոռանալ տա»: Հայրս է ասել, ու շատ վճռական իր վստահությամբ հրացանը հանել է դրել մեր բալկոնի թաքիի վրա: Պուլիկ կար ճաքած, հարմարացրեց մեր բոստանում ու բացատրեց զենքից օգտվելու գրեթե բոլոր կանոնները՝ ինչպես իր զինվերին: Կրակեցի, հայրս «հաղթանակ» տարավ, բայց պարտվողը չէր երևում: Նա տեսնում էր, պարտվողի տեղը՝ եթե անգամ չգիտեր, բայց գիտեր՝ նա կա, նա միշտ էլ եղել է, լինելու է՝ քանի մարդ կա: Ես վեց տարեկանս տոնեցի ծմակի «Ծրըվաճուտ»-ի գոգին՝ հրացանը ուսիս հենած, ես կանաչին պառկած, նշանակետս լուցկու տուփը: Մոտ տասը տղամարդ առաջնություն կազմակերպեցին հրաձգության, իսկ ինձ չէին ընդունում: Տատս ասաց՝ որ խոխաս գրազը տանուլ տա ես եմ տալու: Ես գրավեցի երրորդ տեղը: Դա իմ առաջին հաղթանակն էր, իսկ «նշանակետս»՝ հաղթանակիս պարտվողը, եկավ տասնյակ տարիներ հետո ու կոնկրետացրեց նշանակետը: Ես էլ ասում եմ՝ բալիկ ջան, տառերը տառեր են, զենքը զենք, հայրը հայր է, մայրը՝ մայր, ու այսքանը՝ առայժմ: Մի պահ պատկերացրեք՝ թե մենք հանուն տառերի ենք…) ապրելով) կամ տառերով ենք վախեցնելու թուրքին, իսկ թուրքն ասում է՝ «դենան սանոլ 405 իլդա հարիֆլար յարադտըլար»: Պատասխանում ենք՝ էն աստվածը տառերը 405թ-ից են ստեցծված: «Դե որ էտպես ա, արի գլխիս նստիր… մունդառ Էրմանի…»: Պատկերացնելը շարունակենք՝ «Էդպիսի տառեր ունեցող ազգը հարատևելու իրավունք ունի, ապրեք. գնացեք ապրեք»: Թուրքն ասի՞… Թուրքմեն ազգի մատենադարան չի նախատեսվել հենց Աստծու կողմից: Բիբլիական Արարատ չի շինել, այդ կողմերի համար նման ժառանգություն չի թողել: Գիր, գրականություն, մշակույթ՝ նման արտաժամյա զբաղմունքների հմուտ վարպետներ կամ ուսուցիչներ չի գործուցել: Եղածը հերիքում է՝ փառք Աստծուն, կամ՝ Ալլահին: Որ էդ կողմից նայում ես՝ խեղճ թուրքմեններ, Աստված կամ Ալլահը ինչի՞ տեղ են դրել այս ազգին: Առանց Շիրակացի սրանք ինչպես եկան հասան 21-րդ դար ու, օրը տարբերեցին գիշերից: Որ խեղճերին տգետ էր թողել՝ մինչև վերջերս ոչ իրենք գիտեին, ոչ էլ՝ աշխարհը, որովհետև՝ էն ինչ մենք ունեինք դեռևս 2750 տարի առաջ, նրանք ունեցան քիչ առաջ և դարձյալ՝ փառք, իսկ մեծ հաշվով՝ ոչ իրենք էին աշխարհին պետք, ոչ էլ աշխարհը՝ իրենց: Հիմա Թուրքմենի ցեղը անհոգ ապրում է և հպարտանում իր ունեցածով, մենք մերը թողել ենք ուրիշի, ու հպարտանալու բաժին ենք պահել, (ունեցածը չպահեցինք) ուրիշի երկրում: Մենք ինչի՞ տեր ենք: Պատմության, մենք 6850 կամ 7500 կամ կամ 9850 տարեկան ենք, բայց անփորձ ենք ու միամիտ: Այսինքն՝ մարդն ասում է պատմություն (անգամ նեգրը) հասկանում է Հայաստան, ասում է Հայաստան՝ պարզ է՝ որ պատմություն: Իսկ հայերիս ուրիշ բան պետք չէ, անգամ՝ նավթ կամ գազ: Մենք մեր (մշակույթով) պատմության էջերով ենք ջերմանալու և այսուհետ, այդ ջերմությումը հերիքելու է և մեր գրադարանների ջեռուցմանը, ուր պահպանվել են մեր էներգակիրները… (դեռևս 2000, 3000, 5000 (և ավելին) տարիներ առաջ եղած ավելի ջերմ արևի տաքությունը պահած գրքեր, սեպագրեր՝ բայց առնվազը «ՈՒրարտական» «Հայկական»: Որովհետև Մեսրոպից առաջ եղած մեր գրերը անպայման մեկի կամ «մեկ»անց կողմից հալածվել են՝ «Էդ ո՞նց կարելի է, դուք ինչո՞ւ պիտի գաղտնի հաղորդակցվեք, իսկ մենք պիտի չհասկանանք, իսկ դուք պիտի դավեր նյութենք, ոճիրներ մշակեք մագաղաթի վրա ու մի օր էլ աշխարհին տիրանաք»: Չէ, ասում, ասել ենք մենք, այ համաերկրացիներ, մենք խաղաղ ցեղեր ենք, մենք մերից կտանք, բայց ձերից չենք վերցնի, մենք հանուն մեր անվան պատրաստ ենք մեռնել, այնինչ՝ ապրելն է դժվար, և՝ հանուն: Բա ոնց, տղաներ ապրենք ու էդ էլ կոչվի հերոսություն, թե չէ՝ ո՞վ սիրի, ո՞վ պաշտի, ո՞վ պահի…

Երկու եզրից մեկը չպահեցինք՝ ծովերից գոնե մեկը: Եվ մեջքիս կապած սրբատառ գիրքը կեղտոտ աչքից ու անգրագետ ձեռքից հեռու պահելու համար գոնե (կամ անձեռնամխելիությունը) պիտի արյուն թափել իմանամ առանց քերծվելու ու հպարտ՝ սեփական վարքիս համար: Պիտի ծնվենք այդպիսին, պիտի կես ձայնով, բայց լի հոգով խոստովանենք ապուպապերի վրիպումները՝ քանզի մեզ հասած ժառանգությունը քանորդ է: Ես հազարամյա (չգիտեմ՝ քանի) հայրենիքիս այն սերունդն եմ, որը գոնե մարտերում և դարավոր թշնամու նկատմամբ բացարձակ հաղթանակ տարավ ու կոչվեց Агресор. Հարգանքի արժանի ցեղի այս հատվածը մոտ երկու հազար տարվա վաղեմություն (գուցե մի քիչ դեսուդեն) ունեցող դատողության ծնունդ հայտարարեց՝ հերքելով այն աստվածային կանոնը, թե մեռածը չի ծնվում: Չեմ կարծում թե այս ու միայն այս փաստի առկայությունը հնարավոր տարբերակի հանուն՝ հարկ եղավ հայերիս պահել այն հալում, որում եղանք երկու հազարամյակ: ՈՒտել խմելը «հալի» մի մասն է, բայց մենք այդ հալից շատ թե քիչ օգտվել ենք: Հոտի կազմում լինելը չենք թարգում: Ավելին՝ նոր հովիվներ ենք կարգում գլխներիս: ԼՂՀ շատ բնակավայրերում դեռևս չկան եկեղեցիններ կամ վանքեր (կամ ասում են ժամ), բայց մեծ եռանդով սկսված են այդ «աստվածային» շինարարությունները, կարծես եթե դրանք չլինեն, ապա Աստված կնեղանա ու … Ի՞նչ, ի՞նչ պիտի անի: Մարտունին օձերի ստան էր, Սովետի երկիրը մարդավարի սարքեց, շինեց, կահավորում էր, կարգավորում էր, մեկ էլ ըհը՝… Հիմա տերտերը գալու է նստի ու հոտ «պահի» բանվոր, բայց օգտվի պահողի իրավունքով: Ով հասկանա, որ թատրոնի ապաշնորհ նախկին դերակատարը չի կայացել որպես դերասան, բայց Աստծու կողմից (գուցե Քրիստոսի) գործի է ընդունվել՝ որպես հովիվ (որի ձեռքը պաչելու է նաև նրան վռնդած տնօրենը) ու չզարմանա, պիտի գոնե գլխի փոխարեն կաղամբ ունենա, այլապես ունենալու ենք ոչ թե ժողովուրդ կամ գոնե՝ հոտ այլ՝ կաղամբի բոստան: Տեսեք, արյուն ենք թափել՝ որ կաղամբ պահենք, կամ պահեն և ունենան կաղամբ: Բա՞ հաղթած զինվորը, թե՞ դա միայն ելույթի բաղկացուցիչ է, որը կար ու պիտի լինի, որպես հոտի անդամ, ծառայի մեկին, որը իբր պատգամավորն է Աստծու կամ նրա դրածոյի: Ամոթ է՝ ով էլ լինի: Դենիկինի զինվորի հարազատ տղան իր հոր մասին պատմում է, իսկ ես կարմիրի վրա սպիտակ կարկատան եմ լսում ու չեմ ապշում: Որովհետև ժամանակը հարազատ գլուխ ու մարմին չունի: Հագուստի պես փոխում է ու չի ափսոսում կորստի համար: Չապաևից սերունդ մնար թե, (գուցե կա) պիտի ասեր՝ Господа, мой продед дралая против Деникина, прогнал, бы л признан великим полноводцам, а тут на тебе, Деникина прославить хотят, а про моего деда ни хрена… Время как баба проститутка и нашим и вашим…

Հորս հայրը պիտի որ պատմած լիներ մի խումբ հայերի մասին, որոնք բոլորի աչքի առաջ դավաճան են ճանաչվել «անցյալի» սկզբներին: Սա եղած բան է: Հիմա՝ հարյուր տարի հետո, մրա թոռը հանդիսավոր մի հավաքում հերքեց եղածը: Բոլոր (վարձովի հանդես էր) գոնե սուս տարան մի կեղծիք, որը հարյուր տարուց ավելի ամոթ ուներ մեջը, տարան քիչ էն կողմ ու նետեցին մոռասության ձորը կամ վիրապը: Տո, Նիկոլայի հերն էլ, Դենիկինի մերն էլ, ինձ Չապաև եք պահ տվել, սաղ կյանքս նրա պես, նրա նման գոռուն գոչյունով հաղթանակներ եմ տարել երազած կռիվների մարտադաշտում, մաքսիմ պուլյեմյոտով կրակել եմ պռոշներս փրփրացնելով՝ հանուն Կարմիր բանակի, հիմա ուզում եք… հոգիս պահեստ հո չի, որ մաքրում եք ձեր ուզած գույքը հիմա էլ տեղավորեք: ՈՒ ուղեղիս մեջ լսում եմ՝ որ աղբանոց էլ կա՝ պահեստը կարգին բան է: Ես չեմ ընդունում տեսակետ, որովհետև տեսակույտն էլ աղբ է, մանավանդ վերևից թափվող ու պարտադրված: Աղբ ուտեղ կա՞: Սովածին ե՞ք հարցնում: Հա: Հա: Խադարկովսկին մի հանդիպման ժամանակ ասել է՝ քաղաքացիներ ես կալանավորվածներին էլ եմ ասել, հիմա էլ եմ կրկնում, առաջին հերթին մտածեք ձեր և ձեր ընտանիքի անդամների մասին կամ և առաջին և երկրորդ հերթին միաժամանակ աշխատեք հանուն ձեր և ձեր ընտանիքի լավ կյանքի: Արդեն «մտածել» էր, որի «արդյունքը» կազմում էր մոտ 15 մլրդ դոլլար: Այսինքն՝ մտածելը ևս աղբ է, եթե այն մնում է գլխում: Ասեմ՝ շատ ավելի գարշելի ու վտանգավոր ՝ ուղեղինը՝ քան տհաճ հոտ արձակող աղբը: Մտածածը ծախել կարելի է՝ միայն թե գնորդ ունենաս հարմար: Հարմարը էն է, երբ րեք դժգոհում կողմերդ: Շուկադ փոխես, գործդ գնա, հանուն քեզ և քո ընտանիքի: Եթե հիշենք, որ հայրենիքը կազմված է մեզանից և մեր ընտանիքներից, ապա՝ աշխատում ենք հանուն հայրենիքի: Կեցցե այն մուկը որ կատվի բաժին չի սառնում՝ հանուն հայրենիքի: Հայրենիքը մեծ է և ընդգրկուն, իսկ նրա ամեն մի թիզը օրհնված է և հուսալի ձեռքերում է:

Մկան չիշիկն էլ Արաքսին օգուտ էր: Ահա քեզ հայրենիք, որ առանց հարազաը մկների՝ լիակատար ու ամբողջական կոչվել չի կարող՝ եթե հանկարծ Եվրոկազմակերպությունների կողմից ուղարկված թուղթ պիտի լրացնենք, որ մենք «լրացնելու տեղ» չունենք, մենք թերություն չունենք: Որ մենք մեզ հավանում ենք՝ էդ օգու՞տ է, թե՞… «Իմ տղան լավ սովորում է, լավ պարում է, երգում է, սպերտի բոլոր ձևերից՝ գրեթե կարգ ունի…»: Լողանալ գիտի՞… «Տղաս առանց ձեռք է լողանում, կարող է մտնի ջուրը, մի հինգ րոպե մնա տակը, ձկան նման դուրս ցատկի, շունչ առնի ու նորից…» կեցցես, այ այդպիսի տղաների հետ կարելի է հաղթահարել բոլոր խնդիրները, այդ թվում ապագայի… Շրջապատին ցույց են տալիս, մատով, ասում են՝ այ այդպիսի տղան այս երկրի հույսն է: Ասում ենք, լսում ենք ու մատով ցույց են տալիս՝ փլանքյասի տղան էսա, էնա… մալադեց: Հետո՞ «Խեղճ տղա, խեղդվեց օրը ցերեկով, ընկերների ու դասղեկի աչքի առաջ, մեկը չփորձեց անգամ ձեռք մեկնել… բա սա մարդկություն է, բա սա խիղճ է, ինչու՞ չօգնեցիք…»։ Կարծում էինք՝ առանց ձեռք լողանում է, հինգ րոպե չերևաց, ասացինք՝ էսա ձկան նման դուրս կցատկի, շունչ կառնի ու նորից… սպասեցինք, բայց դոըրս չեկավ, հետո պարզվեց՝ լողալ չգիտեր առհասարակ…»: Նրան ո՞վ սպանեց՝ ափին նստած խեղճ տղային որին հանանքով հրել էին գետը ու սպասել, որ առանց «ձեռք լողան»: Սրա համար արդեն ուշ է պարզելը, բայց մենք գովելեվ՝ օգու՞տ ենք բերում մեզ, թե՞… Մեր ֆտբոլիստը սխալ է փոխանցում ամբողջ խաղի ընթացքում ու անչափ շեղ է հարվածում (եթե հարվածում է) , իսկ մեր հաղորդավարը մեղադրում է հակառակորդի ֆուտբալիստներին ու երկու զրո հաշվի պարագայում (պարտվում ենք, ամոթ է) սեփական հողի վրա, փառապանծ հայ ժողովուրդի աչքի առաջ գավում է Հայաստանի հավաքականին՝ որերորդ անգամ մեր ֆուտբոլիստները գերազանց պարտվում են: 2005թ հունիսի 19-ին մեր միակ «ձայնը» կզոհաբերվի հանուն մի քանի մարդկանց ու նրանց կողակիցների անհամեմատ լավ կամ շատ լավ կյանքի: Որ չզոհաբերենք, միևնույն է, չապրող, չկենող կյանք ունեցող մարմնի մաս է: Այսինքն՝ «փչանող» ապրանք է, կարող է նաև փչացնել՝ անգամ մի ամբողջ գործ, մեծ գործեր պարունակող գործ, որը հաց էլ է խլում էդ «անցուդարձի ժամանակ»: Ստո՞ր, ինչու՞, չէ, ասում եմ՝ ինչու հրաժարվել հույսից: «Ելույթ կա կյանք է տալիս, ելույթ կա՝ չէ»: Չէ, որովհետև այդքան կյանք չկա, որ բոլորին բաժանեն: Պիտի հայտնվես հարկավոր ժամին, հարկավոր տեղը, հարկավոր մարդուն: Պիտի հայտնվելդ ամրապնդես, որ ընդհանուր ժխորի մեջ ձայնդ հստակ առանձնանա, դեռ ևս մինչև հունիսի 19-ը : Այդ օրը կարող ես վարվել այնպես՝ ինչպես ինքդ ես ուզում, շա՞տ գիտի՝ դու ու տվիր «ծիտիկը«: Բայց մեկ ամսյա քո քրտնաջան աշխատանքը պիտի երևա ու հիշեցնի՝ այնքան շատ ու հետևողական, որ փայտ շատանա նախատեսվածից:

2005թ ԱԺ ընտրությունները ցույց տվին, որ ուշ էլ լինի՝ մենք էլ կարող ենք «հասկանալ» ու առնվազը «կոչվել» սեփական անունով: Անցյալ ընտրություններին (ԱԺ) ԺԱՄ-ի թեկնածուն պարտություն կրեց ու դաշնակները վայելեցին ժողովուրդի քվեները առանց «մուննաթի»: Այսինքն՝ տեսա՞ք, ժողովուրդը իր ձայնը ձեզ չտվեց: «Տեսեք՝ չասացինք մեզ տվեց»: ՄԻ անուն էլ այն օրերին ոչինչ չասաց, իսկ հիմա, չորս տարի հետո, հաստատում է, թե ինքը կանխագուշակել էր այս և նման քաղաքական իրողությունների անխուսափելիությունը: Մալադեց: ՈՒրիշ պարգև չկա, որովհետև, այդ հարսանիքը վաղուց վերջացել է ու շունչը տիրոջը հիշեցնում է՝ես եմ, էն եմ, փլան, փստան… Իսկ տերը չի լսում, ուր մնաց՝ հիշի: Հիմա ասածները գրում եմ, սաղություն հայթայթիր, որ համոզվենք՝ հա, էս մարդը ասաց և արեց: Եթե խոսքը առհասարակ «քաղցրի» մասին է, ապա հազիվ թե ունենանք, որովհետև հալվա ասողը իր խոսքը աղով է անում: «Ես խոստումներ չեմ տալիս, որովհետև «էն», որ պիտի արվի ձեզ համար, սիրելի ժողովուրդ, էնա չինովնիկների ձեռքում…»: Նախկինում դժվար էր՝ ԱԺ պատգամավոր դարձար թե, պիտի խոստումներիդ էլ ուշադրություն դարձնես: Իսկ հիմա՞ «Ես խոստումներ չեմ տվել, բայց պայքարում եմ, որ չինովնիկները շարունեկում են իրենց թալանը՝ ես կանգնեմ մտիկ տա՞մ: Ես էլ իմ գործին եմ կենում՝ մինչև մեր ղեկավարները մեր երկրի օրենքներով կաշխատեն: Որ լսեք՝ ինձ էլ խաբար արեք: Կգամ աչքները կհանեմ»: Հաճախ եմ լուռ նայում Ղարաբաղցի մարդու դեմքին ու փորձում հասկանալ, թե ինչու ես նրան չկանչեմ հազարավոր անծանոթների մեջ: Եղել է նման պահ: Լինելու է, բայց ես չեմ հասկանալու: Հայ լինելու փաստը հազիվ թե իր վրա է վերցնում խնդրի լուծումը: Կույր վայրէջքի կոնտրոնի կառավարիչ, թե տնօրեն Արմեն Քանդոյանի դեմքը ամերիկացի է հիշեցնում՝ եթե նախօրոք չիմանաս այդ մասին:

Օդանավակայարանում, Մոսկվայում մոտ հիսուն քայլի վրա մարդկանց խմբից «առանձնացրի» մեկին ու ասացի՝ Ղարաբաղ, անգամ մեր շրջանից են, մոտենում եմ ու հարցնում եմ…: Հա, ճիշտ է: Այս փաստի բացատրությունն է շատ կարևոր, թե՞ փաստն ինքը: Ասեմ՝ անհիմն գովերգելը: Իբր՝ որ հայ ենք, որ անգերազանցելի ենք, որ աշխարհում այն հազվագյուտ ցեղից ենք, որի Աստված տառեր է շներհել «չերեզ» Մաշտոց: Մի արտասահնանցի հյուրի մերենք բացատրում են ու պարտադրում, «… ապեր, դրան ասա, որ մեր տառերը եթե չլինեին՝ մենք չեինք լինի, ասա ու բան սովորի թող»: Արտասահմանցին թարգմանությունը լսեց ու ժպտաց ծիծաղելու չափ: Իսկ ես լսեցի՝ ինչ լավ է, որ մնացածներին հարկ չեղավ տառերի հույսին մնալ, թե չէ աշխհարումս քանի ազգ կլիներ: Իսկ այդ արտասահմանցին կես ժամ հետո խառնվեց իր ընկերներին ու ես նրան կորցրի: Բայց ծիծաղողը գրագետ էր ու ափսոսացի, որ առանց թարգմանություն հասկանալու ժամանակները ինձ համար չեկան: Առանց շահ իրար պաշտպանելու շամանակները կգա՞ն: Աստված գիտի, բայց ձեն չի հանում: Աստված նաև տեղյակ է, որ հոտը (խոսքը մարդկանց մասին է) նույնքան մատչելի է, որքան կար հազար տարի առաջ: Ես որ զարմանում էի, թե ինչու Ֆրիկին չէր հաջողվել ժողովուրդին հոտ լինելուց ետ պահել: Հիմա էլ դա հնարավոր չէ: Բոլորի աչքի առաջ «Նա» հոտի հաշվին, թե Աստծո կռիշի տակ (թե հոտի պոտենցիալ, միշտ պատրաստ հասարակության ու հավատի ուժին հենված) իր սեփականությունը օրեցօր ավելանում է ու քողքրկում իր թալանը հեռուստաէկրանից իր ելույթներով՝ գուցե մշտական «ինտերվյուներով»: Ղեկավարությունը ձեռնտու է, հոտը լուռ է, ամեն ինչ հանգիստ է: Անցյալը քամուն տալով, սուտ խոսալով, «ապրում ենք» ասելով, ժամանակը սպանում ենք՝ դեռ չծնված: «Հին փայտոնով հեռուն չես գնա» ասող եկել է: Լսող՝ հազիվ: Խանգարում է, ով հայ ժողովուրդ, ինչքան պիտի ցնցոտիներով, գլխներիս, թե ուսերիս բեռ շինած հնամյա քարերով, կարասներով, հուշարձանիկներով պեղված՝ թեզուզ 20 հազար տարեկան (կոֆեի) գավաթներով գնանք դեպի «պայծառ ապագ»: Շանորդիները սկի իրենց ազգի անունը, ծագումը, հողի տարածքը, ավել պակասը չեն ջոկում, բայց ապրում են: Այսինքն, մենք երբ ենք ապրելու: «Մենքի» մեջ դու կաս ժողովուրդ ջան, ապրողները՝ չէ: Իսկ ապրողները Հայաստանում էլ են, որոնք համով կյանքի մի անկյունում ունեն հայ ժողովուրդի անցյալի դեկորացիան՝ իր պիեսով: Ես վկա եմ եղել՝ լացել են պատվերով, որ ժողովուրդը շշմի: Հետո տղաներից մեկը ասաց՝ էդ լացը մեզ այնքան մաքրեց, որ քիչ մնաց մենք էլ հավատայինք մեր անաղարտ ու շիտակ լինելուն: «Ավելի ստոր ու գարշելի «ճաշեր» եփում են թուրքերը»,- ասաց մի ոմն ու շատ թարմացավ: Հետո երբ տեսավ մեր արձագանքը քարե ձայն ունի՝ ծպտվեց ու երևի թե ակնկալիքից վհատված, թե հուսախաբ՝ հետույքի տեսք ընդունեց նաև, կամ ես մրան այդպես տեսա: Իսկ ես որերորդ անգամ համոզվեցի, որ մեզ՝ Աստծու հարիֆներիս, կեղտի, գարշանքի, ստորության և նման անգույն ու անտեսանելի «դրույթ» ներով հենց ինքը Աստված է սնում հագեցնում ու ինչեր ասես անում: Եթե աայդպես չէ, ապա մարդիկ իրենք ե՞ն հրեշ իրենց քեգին: Կան, անգամ եթե տուժել ենք: Որ ընտրությունը փակ է լինելու ու գաղտնի, «ծառայողը» ինչպե՞ս որոշեց, թե ով ում է ձայնը տալու, էլ չեմ ասում՝ ինչու՞ է որոշում, ո՞ր իրավունքով: Տեսեք, ուրիշ երկրներում ժողովուրդին շահում են, «կանփետ» են տալիս, իսկ «մերոնք» խնդիրը լուծում են՝ «դե կտեսնաս…» Այ այդ երեք կետերը խալխին նոքար են դարձնում ու «երգիչ»: «Երգը» թաքուն ու կես ձայնով, թե չէ… Եվ սա անթուրք, անգամ՝ անռուս երկրում. մենք ու մենք կամ մունքումունք: Այսպես չե՞նք եղել: Չեմ հավատում: Մենք այսպես ստեղծվել ենք: Խոսքս չպրծավ: Երկրին պոտենցիալ ու միտումնավոր վտանգ ապահովող, երկրին «ծառայություն մատուցելու» համար նրա չունևոր խազնից ռոճիկ, մեքենա, մեքենայի ծախսեր ստացող ղարաբաղցի ոմնը պատահական պաշտոն ստանալուց հետո, ինչու՞ հաշիվ տա իր քայլին: Ասում են դու ո՞նց իմացար, թե ով ում է քվեն տալու, դա փակ ու գաղտնի չի՞:

«Դա ինչ կապ ունի,- ասում է,-շտաբը աշխատում է, չէ՝ շտաբները աշխատում են»: Այսինքն՝ առանց ինձ (ես ինքս դեռ չեմ կողմնորոշվել) շտաբը մեկ շաբաթ առաջ գիտեր, թե ես ում եմ տալու (այս երկրի ղեկավարմանը մասնակցելու և ժողովուրդի ստրուկը դառնալու մտադրությամբ պայքարի դուրս եկած տասնյակ ղարաբաղցիներ սպասում են անհամբեր) իմ ձայնը: Էս հալից հասկանալու շատ մտադրություն ունեցող մարդու հոգին զայրույթից չպայթելու ճիգեր է գործադուլն ու հավասարակշռությունը կորցնում այդ ընթացքում: Խաբում են այն ժողովուրդին, որին իբր փրկել են թուրքից, ադրբեջանցուց: Վեճի բաժին չդառնա ասեմ, թուրքին ճզմած կպահենք գոնե խորհրդային միության օրոք: Ներքևում, թե վերևում քծնվողների «հաշվին» ոտքի տակ գնաց մեր առավելությունը՝ որը ակնհայտ էր սովետների երկրում, գոնե մտավոր բանտու պոտենցիալի փաստը: Ադրբեջանի ԿԿ առաջին քարտուղարների (հայ, ռուս), ղեկավարների (հիմնականում զուտ հայեր) կրթական մակարդակը շատ ավելի բարձր էր: Ազգը կեղտի մեջ կորած էր «լողանալը» պետական մակարդակի հարց էր 80-ական թվականներին էլ ահա քեզ Ադրբեջան, որի քաղաքացին էր նաև հայը՝ մի հնդուհավի՝ աշխատատեղ ծախող: Չի լինի, չի կարող լինել հարգանք մի ազգի նկատմամբ, որը չի զբաղվում իր ներկայով, չի ստեղծում նորը, այն հնի փոխարեն, որը չի ընդունվում կուլտուրական մի շարք երկրների կողմից ու հեգնանք է առաջացնում՝ հաճախ բացարձակ ցուցադրվում կամ խայթում: Եթե քաղաքականության շրջանակներում որևէ դիվանագիտական հարաբերության պահանջում է զուսպ ու սահմանափակ արձագանք այս ու նման երկրների կաշկանդված ու խիստ խորթ, ազգայինից դուրս (տհասությունը անգործության հետևանք է նաև) դրսեվորումների, ապա դա ամենեվին էլ չի նշանակում, որ մենք հարթել ենք մեր (Ֆրանսրայի) միջև եղած անհարթությունները: Շատ ժամանակ է պահանջվելու, որպեսզի նորվեգացին կամ շվեդը հասկանան մեզ՝ հայերիս, հարևաններիս՝ թուրք-ադրբեջանցիներ, վրացիներ և մի շարք բիրտ ազգային մենթալիտներով երկրացիների: Օրինակ՝ ղարաբաղցին աջից վազանց է կատարում (обгон) ու քո զարմանքը կասեցնելու նրա տենչը հասնում է այն լկտիության, որ քեզ է նայում իր խցիկից ու փորձում ջոկել, թե արդյոք դժգոհեցի՞ր, բան ասի՞ր, եթե՝ այո, ապա հարձակման նախապատրաստվի ու քեզ պատժի՝ իր լկտիությունը խոնարաբար չընդունելու համար, հազիվ թե որևէ ուրիշ երկրում այսքան «արք» ունենա մեկը մյուսի նկատմամբ ու դա ուղեղի գործնեության անոմալիա չգրանցվի: Միշտ լիքն ենք հոշոտվելու մելուցքով, կամակոր ասելը խիստ թյուր է:

 * * *
  Հունիսի 19-ին ԼՂՀ տարածքում կայացան ընտրություններ: ԱԺ չորորդ գումարման կազմը ձևավորվելու է «թափանցիկ, մաքուր, ազնիվ, ժողովուրդավարական սկզբունքներով, ի փառս Արցախի ժողովուրդի»: Աշխարհի 100-ից ավելի երկրների, (թե 120 առանձին վերցրած անհատների) ներկայացուցիչների դիտորդներ հետևել են ԼՂՀ ընտրություններին: Ընտրատեղամասում լինելով մի քանի րոպե՝ դիտորդները բավականին երկար պատմում էին հեռուստաէկրանից՝ «հրաշալի էր»: Չի ներշնչում Եվրոպային էլ սուտ խոսել գիտի ու հաճախ է օգտվում էդ «ապրուստից»: Մեր մասին լավ տեղեկություններ տանելը լավ միտում է, բայց պիտի ասեմ՝ դոըք էլ էն չեք Եվրոպայում: Մի Եվրոպացի ասաց, ԼՂՀ ԱԺ ընտրությունները ավելի լավ են անցկացվել քան՝ Անգլիայում: Հա՞, ասաց ղարաբաղցին, դե վեր տիյա, հասկանալի ա, ջվՈփՌՑ մնացած պեներն էլ ա կասկածելի: Իրոք գնահատականները հեռուստաէկրանից հնչեցին բավականին բարձր ու (մեզ համար) չնկատված «նախշերով»: Իրականում իսկապես ընտրություն կատարվեց շատ քաղաքակիրթ ձևով՝ առանց էքսցեսների, առանց փոխադարձ դիտողությունների ու որևէ տարրի, որը պիտի նմուշ դառնար խորհրդարանական ընտրություններին հատուկ կրքերի դրսեվորման օրինակ: Իրոք մենք դեռ շատ հեռու ենք այդ կարգի պրոֆեսիոնալ խաղեր հասկանալուց, առավել ևս խաղալուց: Բայց կխաղանք, մեր ղարաբաղցիներիս «զարգացման» տեմպերը հուսալի են: Մեզ կուղեկցեն դեպի «անհաս բարձունքներ»: Գործի կոշտությունը (կամ կարծրությունը) չենք շոշափի՝ քանզի վերք (բաց) առաջացնող որևէ ֆիզիկական ազդեցություն չի լինի: Կլինենք ավելի ճկուն, քան կանք: Պիտի ավելի համբերատար լինենք, քան՝ կանք, պիտի ավելին լինենք, քան կանք: Բայց մեծ սուտը կուլ կտա մեր բոլոր ճիչերը, քանի գլխանի էլ լինենք, քանի սրտանի էլ լինենք, քանի կլինենք: ՈՒզբեկստանի կամ Թուրքմենստանի կենտկոմի առաջին քարտուղարի կաբինետը կահավորված էր կոմունիստական ոճով, աթոռի գլխավերևում առաջնորդ Վլադիմիր Իլիչ Լենինի նկարը պիտի լիներ, որպես Աստված կամ Ալլահ, պիտի շեշտվեր, որ այդ մարդիկ նվիրված են Մեծ Լենինի գաղափարներին և պատրաստ են այդ վեհ գործին տալ իրենց եղած չեղած կյանքը: Երդվում էին, միլիոնների աչքի, թե հավատի առաջ ու կրկնում կոմունիստական կուսակցության պահանջները բավարարող թեզիսներ՝ առաջնորդի ու նրա զինակիցների թևավոր ու թռչող խոսքեր ու մտքեր: Բոլորը գիտեին, բոլորը, բոլորը լուռ էին ու միայն առաջին քարտուղարը պիտի իմանար, որ ինքը Ալլահի բալան է ու միայն Ալլահի կամոք է, որ առաջինն է ռեսպուբլիկայում: Չալմա էր կապում, գորգի վրա ծալապատակ նստում, նամազ անում Վ.Իլյիչի խորունկ ու սևեռուն հայացքի ներքո: Ինչ լավ է, որ նկարները բան չեն հասկանում ու խաբար չեն տանի: Չնայած ընկեր Լենինի անունը ավելի բարձր է: Այդ սուտը մեծ է, բայց՝ թաքուն ու շատ ավելի հզոր է, քան ինքը՝ կարծիքը, թե ճշմարտությունն է ճշմարիտ: Մեծ սուտը փոքր մարդկանց համար չէ, որովհետև այն չի կարող տեղավորվել «ներքևում» հասունացող ու ներքևով ապրող ուղեղում: Իսկ մի կերպ «մտցնելու» բոլոր փորձերը մոմի պես փխրուն են ու չվառվող՝ որն էլ կասեցնում է՝ նրանց իմի բերող խմբերի ամենաեռանդուն ջանքերը ու ի վերջո կուլ են գնում «կարգուկանոնին», որը ավելի ճշմարիտ է, քան՝ խալխինը: Կամ «նրանց» պիտի ձեռնես, որ տեսնես, կամ պիտի չտեսնես, որ տեսնես միայն այն՝ ինչը աչքից ներս է: Եթե պարտադիր՝ չես համակերպվելու քո աչքի լույս խավարի գույների հետ, ապա դու փոքր մարդ էիր, ու ոչինչ, որ դու հիմա այդ ես, դու հազար անգամ նույնը կլինես՝ ոչ կտեղավորվես, ոչ էլ՝ կտեղավորեն, որովհետև չի տեղավորվի բնականոն կոչվող այն կյանքի կարգուկանոնի մեջ, որի հիմքը մեծ սուտն է, առանց որի քար չի մնացել քարի վրա, չեն թողել, որովհետև չի տեղավորել երկու Սուտը մեկ գլխում, երկու գլուխը մի պատկերի շրջանակում, երկու պատկերը՝ մի աթոռի, որի ոտքերը թագ պիտի պահեին՝ որպես տանիք, հազարավոր ճշմարտախոս, խոհեմ, հլու մի զանգվածի հպատակությունը ընդունող միավոր կամ տեր, չէ՝ կամ ՏԵՐ:

Սա՞ է կյանքի իմաստը, սա՞ է մեր ճշմարտությունը, որից պիտ օգտվենք: Կլանենք մի բան, տանք՝ մեկ ուրիշ, ոչ մի ընդանրություն չունեցող միավոր: Բոլորի համար տեղ կա: Անպետք մարդ չկա: Այլ հարց է, թե «ինչ պետք» է՝ պե՞տք է: Դպրոցում ստացածը գիտելի՞ք է, բոլորի՞ համար, ամենու՞ր, մի՞շտ: Չի երևում: Եվրոպան էլ, Ամերիկան էլ, Ճապոնիան էլ, Ավստրալիան էլ սուտ են խոսում: Մեծ, աչք հանող, երկիր ավերող, մարդկանց արյուն թափող ստեր են շինում, կառուցում, որ հեռվից նայողը այն գնահատի կամ նախօրոք թելադրված կարգով կամ պատասխան տա այլախոհության համար: Երկիրը մարդ չի՞, հո շենքերը չեն շենքերին հրամայում, ավերում կամ շինում: Ամերիկան, որ ճիշտը խոսենք, գող է, գող, որը ընդունված է աշխարհի կողմից՝ Вор в законе: Այլ բան է թե այդ закон-ը ի՞նչ է պահանջում, դրանով ապրել կլինի՞: Եթե «Свой Рафо»-ին միլիցիան, կամ դատախազը, հարկ եղած դեպքում, սաստել են, գողերը ելք են համարել լեզու գտնելը ուժի հետ: Ամերիկան беспредел է:

Այս ապրելակերպը երկրի վրա ճնշում է ու հիշեցնում, որ երկիրը ևս ղեկավարվում է նույն դրույթներով, որով ապրում են առանձին «կենդանիներ» իրենց բաժին երկրում: Սակայն հստակ երևում է, որ ուժերի հարաբերակցության փոխազդեցությունը հանդիսանում է մոլորակի կյանքը կարգավորող լծակներից, և չի կարող վերջնական լիներ: Օրինակ՝ Չինգիզխա՞նը, գուցե Լենկ Թեմուրը, Նապոլեո՞նը, Հիտլերը, բայց անպայման Ստալինը: Կոբան դարձավ Ստալին, որի «ներկայությունը» հերիքեց, որ Ամերիկան աշխարհի աչքի առաջ չցուցադրի (ևս մեկ անգամ) իր գերիշխանությունը ու գողական աշխարհի գող ճանաչվի կամ՝ բեսպրիդել: Ստալինը ավարտեց իր կյանքը, դրա հետ միասին նաև գերտերության Ռուսաստանի հավակնությունը ապահովող երթը: Չեմ կարծում, թե երկիրմ մոլորակը այսպիսով ունեցավ իր վերջին ու անփոխարինելի գողին՝ «Вор признаный Богом»: Որոշակի կարգապահություն այնուամենայնիվ պիտի ունենա երկիրը և պահպանի այն անհրաժեշտը, առանց որի Աստված մեզ չի ընդունի, ու մի օր բոլորս կշոշափենք դրա էությունը, իսկ արդյունքում թե ինչ կմնա՝ հազիվ թե նշանակություն ունենա, քանզի ուրիշ մեքենա ուրիշ շարժիչով, ուրիշ արտաքինով ու կառուցվածքով՝ ուրիշ երկիր, ուրիշ մոլորակ պիտի հասկանալ, իսկ դա խելքի բան չէ, Աստծու կամք է: Աստված՝ գողական ապրող միակ գո՞ղն է տեսնես, թե՞… Որ իմանանք՝ ի՞նչ: Էն է, որ Աստված իր թիկնապահի պաշտոնից Հային ազատի ու նշանակի իր ռեսուրսների տնօրինման պետ: Սա չի կարող ընտրովի լինել: Աստված հազիվ թե քվեարկությամբ ղեկավարություն անի: Մեկ էլ տեսար ընդդիմադիր ուժերը հավաքվեցին ու ձայների մեծամասնությամբ Աստծուն պաշտոնազուրկ արին: Երես տալ չի կարելի: Ես որ հասկանում եմ, Աստված լավ գիտի, որ չի կարելի ու նման շատ բաներ, որը երբեմն վրիպում է ու ինքն էլ շվարում:

ԼՂՀ ընտրությունները մեկ անգամ ևս ապացուցեցին, որ ղարաբաղցիները յոլա գնացող խալխ են՝ Արշակ Սադոյանն ասաց՝ էս մարդիկ կարծես չեն էլ կասկածում, որ քվեները կարող են կեղծել՝ մեկից, մյուսից գողանալով: Չէ, ախպեր, ոչ ոքից ոչինչ չեն խլում, ոչ էլ գողանում են: Անտեր մնացած ձայները հավաքում բերում են լցնում տուփը, հետո բացում բոլորի առաջ ու առանց շտապելու հաշվում: Տեսա՞ք, հալալ է, դեմոկրատիան իր ամբողջ էությամբ մերն է՝ ղարաբաղցունը: Մենք երկու կամ երեք հազար տարի է դեմոկրատ եմք՝ դեռ մի բան էլ ավել: Հունիսի 19-ին ԼՂՀ ժողովուրդը ասաց՝ մեր երկիրը ղեկավարելու են՝ յոթը ԱԺԿ-ից, 7 «Ազատ Հայրենիք» կուսակցության անդամները 8 հոգի չեն նշել կուսակցական պատկանելիությունը, հետո՝ հինգ հոգի կուսակցական ցուցակով կգան ԱԺԿ-ից երեքը՝ «Ազատ Հայրենիք»-ից, մի երեք հոգի էլ դաշնակներից կմտնեն ու վերջ: Մաքրվեք, ոտուգլուխ, ձեռ ու երես, մաքրեք, ազատվեք կեղտերից ու եկեք սուրբ օրենքներ ստեղծեք, բոլորի համար, բալարի համար անխտիր, աշխատի ու չքոռանա:

Եղա՞վ: «Մենք մեր խոսքը ասացինք, հիմա հերթը ձերն է»: Ետ կանչելը ավելի դժվար է, եթե դա ժողովրդի ցանկությունն է: Ասեմ ինչու: Ժողովուրդը ճանապարհին կանգնած ճամփորդ է, «голосовать» անելով շարժվում է: Իսկ պատգամավորը կամ «ները» մեքենայի մեջ նստած գալիս են: Մեքենայի մեջ նստածները որոշում են՝ կանգնեցնեն ու վերցնեն: Կա՞ հավանականություն, որ մի օր մեքենայում կունենան ժողովուրդ, իսկ ճամփին՝ պատգամավոր… Ոչ: Նվիրվենք նման երկրի խորհրդարանին, հաջորդ ընտրություններին՝ շալակած, ճամփից հավաքենք, շալակած բերենք ձայն տանք կրկին ու օրենք շինենք մեր նվիրվածությունը՝ փոխադարձ: Շատ խրթին գործ է, գողերը նվիրվածությունը գնահատում են, եթե գողին են նվիրում, իսկ իրենք նվիրված են գողական օրենքներին, որոնք գրվում են իրենց կողմից: «Լավ է ԱԺ ՅՅ գող ունենանք, քան՝ պատգամավոր: Գողական կապրեինք, գողական էլ կմեռնեինք»: Ընտրություններից հետո կամ առաջ են ոմանք ասել՝ նշան չունի, պատգամները գողին են վստահում: «Նշան չունի»՝ միայն գողական ապրենք: Կանոնները սերտենք, ավել ու պակաս խոսելը տանենք թաղենք, գանք պարզերես ամենքս մեր զոնան նայենք: «Ատվիչատ լինենք արածի համար՝ քանզի «պառաչի» վրա խարիայով պառկելը անխուսափելի կլինի: Մեռնելը՝ քիչ կլինի գողական ապրուստի համար: Ասեմ՝ Նախագահը մեծատառ գրվի, բայց գողական ապրի, նույն գողականով, որով ես, դու, նա, մենք: Չասենք՝ սա պռաշլյակ է, սա ազատ պայմաններում է ճանաչվել, սա փչացել է, սրան սուչիտ են արել՝ սուչարա…»: «Հա, բան չունեմ, սխա՞լ է արել, «ատվիչատ» լինի, պատիժ կրի, բայց առանց շպլինտի, կռիսան թող չապրի երկիրը մաքրվի, ցեղը զտվի, հո մուկ չենք, որ շատանաք կրծելով ապրենք: Աշխարհում գողերի պետություն չկա: Բայց չի խանգարի: Ապրենք գրեվով ու մեջքներս ուղիղ քայլենք դեպի նոր ժամանակներ: Պետք լինի կասենք Աստված տեղներս կփոխի կամ ինքը գրեվ կանի իր գողական ֆոնդից»:

Լսում եմ, էապես լսում եմ ձեր քարուքանդ զրույցները ու հասկանում եմ, որ տեղ հասնելու մեր ցանկությունը՝ թափառական քամի ՝ կամ տակուգլուխ չունեցող տակառի մեջ հանգստացող օդ, կամ՝ «Օ» առանց երկուսի: Այդքան գող չի կարող լինել, այ հարիֆ, ամբողջ Ղարաբաղում գող չկա զակոնում «Вор в законе» որ ասում են՝ պրիզիդենտից էլ ա մեծ: «Автаритет» լսել ե՞ս, դա էլ վարչապետից ա մեծ ու պատվավոր: Սրանց աշխարհը ուրիշ է, սրանք ուրիշ ազգ են, ուրիշ խալխ են, ուրիշ օրենքներ ունեն, իսկ ԱԺ. պատգամավորները ժողովրդական օրենքներ պիտի գրի մեզ համար՝ ոնց վեր կենանք, ոնց նստենք, ոնց ապրենք՝ որ ցավ չտա պետությանը: Կանե՞ն:
Չէ: Պետությունը ես եմ ու ինձ նման մի խումբ: Փոքրաթիվ էլ լինենք՝ մենք անշունչ «ապարատի» հետ ենք գործ ունենում ու պիտի ապահով ապրենք: Ամենքս մեր փայով չենք բավարարվում ու փայ-փայ ենք անում պետականը: Չենք կշտանում, որոնում ենք, ձգում ենք, պոկում ենք, բայց պահը բաց չենք թողնում: Էս օրենքը, էս էլ դու, ախպեր… Տալիս է մի բաժին, տանում է՝ իրենը շինած: «Օրենքը շրջանցել կարելի է, խախտե՞լ…»։

«Շրջանցելն» էլ օրե՞նք, ավելի հաճախ, քան՝ երկրի օրենսգրքի՞նը: Որ մեկը խախտի, միայն մեկ հոգի, կբռնեն, կտան դատի ու ժողովրդին ցույց կտան էդ «կաշառակերին»: Ով ծույլ չի ու թուլամորթ՝ «անում» է, որովհետև դրանից հեշտ ձև առայժմ մարդկության համար Աստված չի տվել: Կիրթ մարդիկ էլ են վերցնում, ուրեմն կրթությունը ևս չի խանգարում: Հարամ չի կոչվում: Թուրքն ասում է՝ քառասուն տարի գողություն եմ արել՝ հարամ թիքա չեմ կերել: Այ այս մտածողությունը շատ հարմար է ու «размер» չունի՝ ով հագնի՝ հալալ է: Ավելին ասեմ՝ կարգին կաշառք վերցնող կա, որից գոհ են մնում հասարակ մարդիկ: Կարգուկանոն է կաշառքը՝ էնա որ պետություն է, թե օրենք է, տուժել են, բայց արյուն չի եկել, վերք չի երևացել, ցավ չեն քաշել, չեն տնքացել՝ «խղճալու» բան չկա»: Շատ դիմացկուն գոյական է, կընկնի, ոտքի տակ կգնա, բայց ձեն չի հանի: Դրա համար է, որ հզոր պետություններ երկրի երեսից ջնջվել են ու մնացել հուշերում, պատմության էջերում՝ կցկտուր, թռուցիկ, կարծես օրինաչափություն է, ու Աստված հանգիստ «Добро» է տվել: ՈՒզում եմ նաև հասկանալ, թե Տիգրան Մեծի շնորհի՞վ է, որ կար… Կար՝ էն էլ հզոր, ու կարծես հավերժություն էր շնորհվել Հայաստանին: Հա՞: Եթե՝ այո, ապա պիտի գլխիկոր նստենք ու խորհելու բան ունենանք: Մինչև 1918թ. գումարած ամոթալի 1918-ի հունիսի 4-ի պայմանագիրը՝ մենք կարգին պետություն չունեցած երկիր էինք: Մի քիչ Բագրատունիք, մի քիչ Կիլիկյան, մի քիչ էստեղից էնդեղից՝ քանդ-քանդ ենք արել: Պետություն պահող թագավոր չունեցա՞նք 2000 տարում: Լավ, իբր Արշակունիների շամանակ հալներս ինչ էր: Ախր պիտի չամաչենք, պիտի խոստովանենք, գոնե ինքներս մեզ ու իմանանք՝ պիտի աչալուրջ լինենք, պահանջկոտ մեծանանք, մեր իսկ վարքի համար ինքներս պատասխան տանք ու տքնենք, որ էդ բեմից շուտ ազատվենք: Հայոց արքային գահ են բարձրացրել Հռոմի ու պարսկաստանի համաձայնությամբ:

«Մի քիչ էլ շքանշանի ճակատագրով ենք ապրում էս երկրի վրա: Մեր արածի համար ակնկալում ենք Աստծու կողմից պարգև ու ստանում ենք՝ թեկուզ ոչ Աստված գալիս է ոչ էլ ուղարկում է գոնե մեկի միջոցով: Էս էլ Աստծու գործն է, մեզ՝ մեր ուղեղը, էդպես է սարքել ու գործի դրել: Չուղարկվածը ստանում ենք, չասվածից շոյվում ենք, խփածից ձեն չենք հանում, «ճնշումից»՝ թաքուն ենք տնքում՝ Քրիստոսի հանուն: Էդ մարդուն ինչ օր գցին, ինչ զրկանքներ տարավ՝ կամ առնաքամ եղավ կամ տրոմբից մեռավ: «Դրսի» խոսքը (անգամ անծանոթ օտարի կախում ենք բառից ու «ջոկում»՝ քաղածը դարձնում կռվապտուղ մեր տան անցուդարձի մեջ): 20 դարը պիտի հերիքած լինի, որ մենք կրծքից տեղափոխվենք մեջք ու մեր դոշը թիրախից վերածվի կարգավիճակի՝ որպես կանոն: «Գուցե» չասեմ, որ խոսքս չօտարանա, Աստված հենց դա էր ուղարկել, իսկ հայերը շեղվեցին ճանապարհից, անօգնական «հրեային» ընդառաջ գնացին, խղճացին, ապաստան տվին ու… հերիք չէ՞ր այդքանը: Գրիգորը տեսավ, թե լսեց ու ժողովրդին ասաց՝ պիտի տեղ տանք, սա Աստծու որդին է: Հավատավոր հայերի միջոցով աշխարհով մեկ տարածվեց այն, ինչը այսօր ինքը Աստված էլ չի կարողանում կարգին բացատրի: Երևում է Քրիստոսի հետ կապված քաշքշուկը Աստծու կամքով չի եղել, որովհետև նախատեսվածից շատ էր արձագանքը ու գրեթե չհիմնավորված: Աստված ինքն էլ շվարած էր մի որոշ ժամանակ՝ պահի՞, պաշտի՞, նսեմացնի՞, թե՞… Ճշտեց, Աստծու կողմից ուղարկված է, նրա որդին է, բայց Մարիամն է ծնել: Պիտի հասկանալ՝ Մարիամը Աստծուց է հղիացել, այլապես չի տեղավորվում «նորմերում»: Էն էի ասում, հայերը դեպի ապագան, ավելի ճիշտ, «դեպի»ն ինքը չէր որոշում, բայց միջով շարժվում էր, հանկարծ՝ պատահար, խաչել են, մեռել է, նորից հարություն է առել, տանջված, խոշտանգված որբին տիրություն արին փաստորեն: «Ձեզ ասուն ենք գործ մի ունեցեք դրա հետ, մենք վտարել ենք, նրանք խաչել են դուք պահում եք, պաշտում եք, կարգին դող չունենք. բայց կրծքի եք պահում, ձեր գլխի հոգսը քաշեք, թե չէ…»: Եղավ՝ «… թե չէ …»: Այ հենց 301թ. էլ Աստված տեսավ, որ մենք ինքնագլուխ ենք շարժվում ու մեր մեջքի համար մեր շալակը ծանր է լինելու և անշնորհակալ: Էդպես էլ եղավ: Ո՞վ, ե՞րբ, որտեղ: Հռոմը, Հունաստանը, մնացած քրիստոնյանորից որևէ մեկ պետություն վեր կացա՞վ, լռություն ուզեց՝ հայտարարելու համար իրխորին երախտագիտության մասին, իբրև շնորհակալություն հայ ցեղին՝ իր ճակատագրով Քրիստոսին սատարելու պատմական փաստի առթիվ: Կա՞ր: Միայն մենք ենք հիշել ու հիշեցրել սրան նրան: Իսկ նրանք առանց վիճարկելու, հաբատում են (կամ ձևանում են) կարծես ասեն՝ դա ոչինչ չի նշանակում, եթե ձեզ ուրախացնում է, ապա օգտվեք, ուրախացեք այդ փաստով, դուք չլինեք, մեկ ուրիշը տեր կկանգներ, կամ էլ Աստված թող ինքը մտածեր՝ իր որդիներին պահեր, չպահեր, հիշեր, հիշել տար… Առաջին տեղի համար պարգևներ ստացել ենբոլոր տեսակի առաջնություններում՝ սպորտի, արվեստի, երաժիշտ-գուսանների, ճարտարապետության, քանդակագործության, գեղագիտության, անգամ՝ գեղեցկության…

Աշխարհում առաջինը Քրիստոնեությունը պետական կրոն ճանաչելու համար Հայաստանին ի՞նչ է հասնում: Ո՞վ պիտի տա, կամ հրաժարվի՝ հիմնավորելով: Գոնե Աստծուն հասցնեմ, որ վերջինս բարյացակամ լինի, ծանոթություն շոշափի Հայաստանը , նավթ, գազ. աջից ձախից հրի, ճնշի իր ամենակարող ձեռքով, ու մի օր՝ վայ, նավթ է ժայթքել, գազ է փչում ընդերքից փառք քեզ, Աստված: Կանի՞: 1700 տարի է մի կարգին օր չենք քաշել առանց արյան: Մեզ երևի ասել են՝ ճար անող եք. ձեր գլխի հոգսը քաշեք, բայց մենք հանուն արդարության, հանուն ամեն բանի՝ անգամ շատ օտարի տվել ենք, մեր աստվածային փայից: Հո մեկ կետից մյուս կետ հասնելու համար բենզին չէր, լավ՝ ջուր չէր, որ տվինք այդքան հեշտ: Հավերժություն գնացող ազգը ո՞նց չֆայմեց՝ էնքանը տվեց ու աչքին ցավ տալով ապրեց: ՈՒրեմն՝ կամ Աստված հետո փոշմանել է, որ հայերին ծովից ծով տարածքներ է տվել, կամ սխալմամբ են թողել, կամ էլ ուզած ազգերին սուսավ անելու համար նրանց հրել է էն քայլերին, երին ականատես եղանք: Աստծու տվածը Աստված էլ խլում է, ոչ տալիս ենք տեսել, ոչ էլ՝ լսել: Էս ու էն եկան կտոր կտոր խլեցին: Ինչևէ»: 2005թ ԼՂՀ խորհրդարանական ընտրությունները ցույց տվին, որ ԼՂՀ ճանաչված պետություններին չի զիջում՝ գոնե ընտրությունների անցկացման «գործում»: Լավ սերտել ենք համաշխարհային փորձի լավագույն հնարքները, մեզ չի կարելի չճանաչել, առավել ևս որ «դրսում» էլ «մերից» կան ու ոչնչով տարբերվելու առաքելություն, հենց էն գլխից, չի նախատեսված: Մարդու սորտը մարդու ընտրության առարկա չի, չկա ու չի լինելու: Բերան աշխատացնելու խնդիրը աշխարհի կենդանի մասին պարտադրված է՝ երևի թե ոչ մարդուն հաճույք պատճառելու կամ նրան ընդառաջ գնալու միտում հետապնդելով: Այս մասին չի հիշում նաև ղարաբաղցին: Ո՞վ, Ինչու՞, որտե՞ղ, ե՞րբ… Էնա Ամերիկա կա, Ռուսաստան կա, Չինաստան ու Ճապոնյա կա՝ գնան մտածեն, պարզեն, մեզ էլ հուշեն: Էդ իրենց գործն է, Աստված մեզ պատվիրածի համար ոչ խեր, ոչ էլ՝ շառ չի հնչեցրել: Մենք շատ իմանանք՝ մեր արածը հերիք է, շատ է, քիչ է, ընդունելի է, տանելի է… Գոնե իմանանք էս վերջինը: Անտանելին պարտադրելը առնվազը բռնաբարություն է: «Անտանելի»ի օրինակ բերեմ ու մի քիչ էլ գանգատվեմ:

ԱԺ պատգամավորի խոսքը (նիստին եկած, թե հրավիրված կառավարության անդամներին) «տանելը» ամեն կիրթ մարդու բան չէ: Անուն չտամ : Լա՞վ: Անցյալը մի քիչ ոչ պայծառ էր ու ինչ-որ կարողությունների (նաև մտավոր) սահմանափակության պատճառով , թե շնորհիվ, ազատվեց մետաքսի հումքի վերամշակման ցեխի վարիչի պաշտոնից ու «նստեց» անհարմար տեղ, ու առանց իր կամքի: Ժամկե՞տը, չեմ հիշում, բայց թերացում, (պակասացում), халатность և մի շարք (փոքր շարք) անհանդուրժելի արարքների համար խորհրդային միության օրենքները պարտավորեցրին, որ մարդը սահմանված ժամկետում դաստիարակվի: Դա, այսինքն դաստիարակությունը, պիտի որ կայացած լիներ, բայց նախկին կարողությունները դրանից չեն «տուժել»՝ չնայած, գոնե իրավական դաշտը պիտի ծիլեր հասունացներ ներքին սնուցման համար ու դժգույն խոսքը նախկին տեսքը փոխեր ու հղկվեր կողմերով ցցված կամ անտաշ: Նման (պիտի որ…) բան չի եղել, որը չի հուզելու այն ընտրատարածքի տրամադրության որակին, որի մի անդամն է նախկին գյուղապետը: ինչո՞ւ խոսքս «վար» արեց հենց այս հատվածում: Այս ընտրատարածքում հավակնում էր նաև գործող պաշտոնյա: «Էն ո՞վ ա, որ մեր փլանքյասի տեղը տա…»:

Հրաշագործ ժողովուրդը կատարեց իր ընտրությունը հրաշագյուտ հումանիզմի գաղափարներով հագեցած ու գրեթե ագրեսիայի հասած հուզականությամբ՝ «Դե քյինի … դե քյեցեք»: Շատ լավ: Կեցցե այն, ինչը սնում է մեր ժողովուրդին ու վճռականություն հաղորդում՝ հանուն հայրենասիրության այն ձևի, որը հասել է մեզ Աստծուց: Աստված ամենակարող է, բայց զգոն չէ, ուշ է արձագանքում ու ակնոցներով է նայում, մանավանդ՝ միջամտում: Աստծու աչքը շատ մեծ է, բայց շատ բաներ չի տեսնում, ու թողնում է իր տեղակալներին, որոնք էլ գործում են իրենց շահերից ելնելով: Գործող չինովնիկը իրավաբան էլ չլիներ՝ Աստծու տեղակալի կարգավիճակ ուներ այդօր: Կրկնակի հրաշագործ կկոչվեր այդ ընտրատարածքի խալխը՝ եթե հասկանար, որ եղանակներն են պատճառը, որ մարդը շորերը փոխում է, իսկ զարաբազյան կապիտալիզմը կա՝ անկախ եղանակից, և ապրելը պարտադիր է՝ գոնե հանուն այն զգացմունքի, որը երկու հազար տարի տառապանք է բերել հայ կոչվող ցերին: ԱԺ սրբերի հավաքատեղի ենք կարծում, և շատ լավ է, որ այդքան ազնիվ ու դեռևս միամիտ ենք, չնայած հենց դրա վրա է հենված այդ «մարմնի» անբացատրելի թվացող էությունը: Մի բան հիշեցի, որը պիտի պատմեմ՝ հանուն խոսքիս տեղին ընկալման: Ես ու հորեղբայրս գնացել էինք ցաքանելու: Քոլերից ցաք է անում հորեղբայրս՝ լավ ուսուցիչ, լավ գյուղատնտես, պինդ տղամարդ, հայրենասեր (Հայաստանի գիտություների ակադեմիայից եկել էին հրավիրել Երևան): Ես՝ մի քարի նստած, հացուպանիր կերած, ջուր եմ ուզում վեց տարեկան կոկորդիս կամ բերանիս համար: Հորեղբայրս ցաքը բասմա, բասմա բեռնում է էշին, բայց այնպես, որ էշությունը կդրվի (իմ էշ) հորեղբորս մեջքին: Հանդից պիտի ցաք բերվի, թուրուն գցվի, հաց թխվի տան համար: Հիմա՝ էշը պիտի կանգնի էշություն անի, հորեղբայրս պիտի դա հաշբի առնի, և այնպես որ տեղ հասնենք, տուն բերենք ցաքը: ՈՒսուցիչ-մանկավարժ հալով հորեղբայրս էշին էնպես շալակ տվեց ցաքը, որ կենդանին սպորտային հագուստ հագած մարզիկի ճկունություն ցուցաբերեց ու կարծես առանց այդ ցաքի, ինչպես՝ առանց փալանի: Ականջները ձգվեցին սպորտից առաջ, քթում խնչեց լսվեց ու ցախը վեշմեշոկ, էշը՝ ալպինիստ. մենք՝ չու, չու, չու է, գնում ենք: Գյուղի գերեզնամոցի կողքով քարե կածանը էշը դժվար անցավ: Հորեղբայրս ասաց՝ էշը մեջք չունի, ժամանակին պիտի նալել տայի:

ՈՒշադրություն դարձրեք, ճանապարհին ենք «տեսնում», որ էշը պետք է նալ ատանար ոտքին, քարից չտուժեր: Խոսքի նայեք՝ էշի տուժելը ցանկում կա, միավոր է: Մոշի քոլերը անկանոն մագլցել են վերև ու կախվել կամ վեր խոյանալու ոչ մի հիմք չունենալով, մեկնվել են գետնին, ապահով ու առանց հեռանկարի: Էշի քայլքին միջամտելու շանսը գրեթե չօգտագործվեց, որովհետև հորեղբայրս հոգատար իր ձեռքով մոշի քոլերը մաքրելով գնում էր առջևից, իսկ էշը (կոկիկ ու շատ համեստ արտաքինով) գնահատելով տիրոջ մարդկությունը բեռը տանում էր քուրքի տեղ ու պատրաստ էր կրկին դառնալ դաշտ ու նորից բեռնվել՝ հանուն երախտագիտության: Հորեցբայրս հիացած էր նման հատուցմամբ ու գովեց, շատ գովեց էրի «էշությունները»: Ձորը չհասած էր, որ ես նկատեցի ու բարձրաձայն ասացի՝Սրաթանց էշը նստել է ու բեռը մեջքից գցել: Տեղ հասանք ու համոզվեցինք, որ մեր էշը ամեն էշի թայը չէ: Էնինչը գոռալով ասում է՝ յոթ մարդու բաժին ա կերել մի էշի չափ չի գործ չի անում, գլուխ ա պահում շանտղի էշը: Այն ժամանակ խնդացի ու վերջ, բայց հիմա էլ չեմ հասկանում՝ էշը շատ իմանա գլուխը ոնց պահի, որ «պահած» կոչվի: Հորեղբայրս ասաց՝ էշը մեղք չունի, շալակ տվողը խամ խոխա յա: Էնիկը ծխախոտ հանեց, որ հերքեր հորեղբորս կեղեքիչ կարծիքը: Հորեղբայրս ծնկի էշին հագցրեց Էնիկենց թոնրի համար նախատեսված կեճ ցախը ու ասաց՝ «Հը՞, էս էշին ինչ շաք ես դնում, դե չու, չու… Թահրը պիտի իմանաս, տղա, ամեն գործ իր թահրը ունի, ղայդին չարիր՝ քոնը չի»: Էշերը հորեղբորս խոսքը հաստատեցին մի մի զռռգոռոցով ու մենք ծիծաղեցինք: Հորեղբայրս մեր ծիծաղի միջից ասաց՝ «մարդ կա մեր էս էշի խելք չունի, լավ «փահմ» ունի, ուժն էլ կա: Տեղ կա մի էշը տասը մարդու աավազ է, տեղ էլ կա մի մարդը տասը չէ 100 էշի էշություն է անում մի թափով ու քեզ թողնում իր բեռի տակ: Էշի բեռը մարդու վրա…:
 Ես տեղին հիշեցի այս պատմությումը: Սկի չեմ վրիպել ու ոչ էլ մոռացել եմ: ԱԺ լիկտայան չէ, ոչ էլ՝ որոկովորման հիմնարկ է: Բա «ինչու» հարցս, որով եկել են նիստի, երկու մատով են բռնում, այ են պատգամավորները: Կածուկ է՞, ծակոց ցաք է՞, գուցե նալվելու խնդիր կա: Գոնե լավ բեռնվեք, որ չծակի, մաշկներդ չտուժի:

 * * *
Աշխարհի շատ երկրներում 21-րդ դարը մեր «21-րդ»ը եկել է 20-րդ դարի հիսունական թվականներին՝ գումարած մի քիչ դես, մի քիչ՝ դեն… Եվ դա ոչ ոքի չի անհանգստացնում, չի ու չի էլ: Էն ժամանակ օլիգարխ ունեի՞նք մենք: Հայրս ասում էր՝ չէ: Որովհետև մեր գյուղի անգամ ամենաբարձր սարի կատարից (Պերթը գեղեցիկ սարն է Ճարտարի, ունի սև սպիտակ մարմիններ, հպարտ է թիկնած ժայռոտ բարձունքին) չէր երևա այն ժամանակի տակն ու ներսը, իսկ գլուխը պարզ էր շատ ավելի, և այդ պարզությունը պողպատի կարծրություն էր տալիս իր ժամանակի յուրաքանչյուր վայրկյանին, որն էլ շոշափվում էր անխտիր բոլորի կողմից: Իսկ այդ տարիների «շոշափածը» շատ մաքրասեր գայական էր և ուղղված էր նախադասության որոկական «հատկանիշների» քրեականին վերածվելուն՝ եթե ինչ-որ մեկը փորձել է դուրս մնալ իր հետևողական ժամանակին հարազատ նվիրվածությունից՝ այն ու հանդերձ շեշտելով իր սանձարձակությունը մի ուժի առաջ, որի գոյը շանթահարել էր նաև Աստծուն և որի ներկայությունը հարգանք էր ակնկալում անկախ միավորից, քանզի կարգուկանոնի ժողովուրդայնացումը դեռևս հեռու է իր ափերից: Ես ինչու եմ դոփում մտքերիս վրա, նայուն խունացած անցյալից ինձ հասած հատիկների: ՈՒ ցորեն տեսնելու վճռականությամբ աչքերս ու ուղեղս լարում: Ասեմ: Զենքը շպրտել ու անցել է նետեցի կողմը, ծախել էիր ընկերներին, գյուղը վառվել էր արդյունքուն, (իր գյուղը չէր, իրենը շատ հեռու էր), հայրենիքը տուժել է, Ստալինը պիտի սրանց նմաններին ներեր, որ կոչվեր լավ՝ նաև այսօր: (Вождь-ը որ կար բոլորը ապրում էին ու գովում) Հիմա, նեմեցին օգնած, հայրենիքի դավաճանի որդին, թոռը կլինի՞, կասի՞ անկեղծ, խոստովանի՞, ճշմարտությունը կհանի՞, ցույց կտա՞… Դեմոկրատիայի «զրահամեքենան» նստած, երբեմնի մնացորդները թախտ են ուզում լկտի, տգետ ժառանգով՝ ու ստանում: Եվրոպայի 21-րդ դարի կանոններից վերցնում են անհրաժեշտ դետալներ, բերում մեր տեղական մեքենայի վրա հարմարեցնում՝ եթե դրա «անհրաժեշտությունը» կա մասնավոր: Այն ժամանակ կա՞ր, մնան «տեխնոլոգիա» կիռարվո՞ւմ էր : «Կարգուկանոն»-ից դժգոհները իրենց «թանկարժեք» գրքերում ասում են «…»:

Հորս սերնդի հեղինակավոր մարդիկ էլ, տուժած, հազար տեղից պռատ կյանքից դժգոհ, բայց անկեղծ շատերը, որոնք հասցրին տեսնել մեր 21-րդ դարը, ասացին՝ «Էս է՞ դեմոկրատիան… ամոթ է, մենք սրան անարխիստ էինք ասում… որը և պետության և ժողովուրդի կողմից քարկոծվում էր: Կլուբներում գյուղի հասուն մասի կադրել խալխին հավաքում էին, զրուցում, պաշտոնի պիտանի մարդ գտնում (տառաճանաչ ու ազնիվ պիտի լիներ) կարգուկանոնի համաձայն գլխով էր պատասխանատու: Են ժամանակ տառաճանաչները քիչ էին համայնքներում, դրա համար էլ լիտկայաններ ստեղծեցին, որ մարդիկ իրենց գործը իմանան: Իսկ մեր ԱԺ-ում ինչու ունենանք բանից անտեղյակ մարդիկ: Որ էդ մարդը պատգամավոր է դարձել՝ ինքը մեղք չունի: Իսկապես, չընտրեիք: Բայց չէ, լավ էլ համաձայնվել եք, որ ձեր պատգամավորը 20-րդ դարի քսանական թվականների հայրերից ու պապերից ժառանգություն մնացած, թե սերտված լիտկայանների գիտելիքներով ղեկավարի ու օրենքներս գրի՝ իփառս ազգի ու նրա բարգավաճման: Էնա կողքին կրթված ու տաղանդաշատ մարդ կա, որի յոթ պորտը ազնիվ, կառուցող մարդիկ են եղել… Չկար, էս հանցագործությունը ավելի ծանր է, քան այն, ինչը հիմա արծածվում է սովետներից դժգոհների կողմից: Չկար, լկտիոըթյուն չէր վերապահվում ոչ ոքի, Ստալինի սիրելի կինը իրավունք չուներ օգտվեկ առաջնորդին հատկացված մեքենայից,՝ անգամ հուժ կարևոր դեպքերում անգամ՝ երբ Ամուսինը գտնվում էր հարավում ու նրա երկու մեքենաները պարապ կանգնած էին: Չկար, նման ստորություններ չկային: Ապշեցնում է յուրաքանչյուր օրը ավելի սաստիկ»: ՈՒ պատմեց սեպտեմբերի 26-ի սելավի մասին: Սա Եվրոպայի 21-րդ դարն է, հինգ տարի ենք ապրել:

 * * *
«ԼՂՀ տարածքը շատ է նման իր աբորիգեններին: Եվրոպոցին հազիվ թե դա տեսնի, էն էլ՝ մեր պատմածով: Մեր «պատմածն» է պատճառը, որ օտարը չի տեսնելու երբեք մեր ու մեր բաժին երկրի նմանությունը: Որ սև է՝ աֆրիկացի է, որ նեղ աչքեր ունի՝ հասկանալի է, որ աշխարհի ոչ մի բնակիչ՝ անտեր չի՝ կա, բայց «սևի» սև լինելը կարծես «ներելի» է՝ անգամ ամերիկացիների կողմից: Աչքերի «տկարությունը» էլ չենք տեսնում՝ ճապոնացուց խեկքի հաշվին: Մնացախներին Հիտլերից հետո բան ասող թե կա էլ, բան չի դառնում, որովհետև հրեանները «նստեցին» պետություն շինեցին ու իրենց էլ շտկեցին… Աստծու վրիպումները էս մոլորակի վրա՝ շատ են: Ասեմ՝ նույն վրիպումներով ու անհարթություններով (մարդու) մեքենան տեղից տեղ հասնի էլ՝ նյարդների հաշվին: Որ աշխարհը կատարյալ չէ՝ մեր տարածքի վրա, դա պարզ երևում է, որ մենք մեր մասին հոգալու խնդիր չենք տեսնում՝ մեզ չի արատավորում, որովհետև դա էլ գույն է,՝ մաշկի չէ՝, հոգու: Քիչ հետո բժշկությունը Աստծուց կստանա՞ սևամորթ չծնվելու պարտադիր հնարավորություն, արևածագի երկրի խալխի աչքերը լրիվ բացելու երկնային ծրագիր կընդուրվի՞: Որ սրանք լուծվեն կամ չլուծվելու նմուշներ ստանա երկիրը ղարաբաղցիկ անհանգստանալու են իրենց «գույնը» փոխելու կամ խանգարող մասը կտրեկու և մի փունջ գարշահոտ ու արդեն կարկատան բնավորությունից ազատվելու հարցերով: ՈՒրիշ «գույնի» ներկայությունը պիտի շոշափենք այնպես, ինչպես՝ սևի ու սպիտակի, նեղի ու լենի… Իսկ մեր աչքերով, (եթե այդ գույնի համար ունենք աչքեր), դա կերևա՞:

«Կշոշափեն՝ նախկին ֆորմացիայից մնացածները իրենց «ճկունության» հաշվին: Դա այն գույնն էր ու կա, որ մարդը առանց ոտքերի, մանավանդ առանց գլխի, սինխրոն բարձրանում էր այն սանդուխներով, որի վրա հայտնվելը ապահովում էր ու՝ է, սնապարծություն դրսևորելու լայն հնարավորություն, որի տարողությունը տուն էր պահում, է, և՝ է: Այդ գույնի մարդիկ գործում են խալխի համար չերևացող եղանակներով, որը անվրեպ է ու հիդրեմետի համար անհասանելի: Կռվից հետո անմիջապես ցեկավար ճանաչվելը «դժվար ու գեր ծանր» պատասխանատվություն էր դնում ճանաչվողի ուսերին: Պարկը՝ ուսերին, գործը՝ մարդու վրա: ՈՒսը՝ «վրա» չէ: Մարդու: «Վրա»ն էլ շատ սյուներ ունի: Այս պատմության մեջ՞: Առանց սյուների մարդ մը եկավ, բերին, վերջապես ու սրի «տեղը»: Սա այն տեղն էր ու կա որից ձեռքի երկարությունը աճում է, քայլը թոխվում է, շառավիղը իր շրջանագծի համար նոր «կ» է ստանում նաև, աչքը լոբու արխի անջուր (գուցե երկարատև երաշտից) սողանցքի պես ծակվում է, սակը տակ ուրի, որի վրա հենվելու է «տեղը», որը պահելու է տեղից զրկվողին՝ (տեղին անտեղի) հետո էլ: Իր տեղը ստացած մարդը «տեղը» օգտագործելու ամենառացիոնալ եղանակներին ծանոթ էր: Գիտեր նաև, որ «դա» փալան է: Այդ փալանի տակ «էշություն» անելն հանդից մոշի քոլ կամ ցաք բերել չէ, գիտեին գիտեր, բայց… Խալխը պիտի տեսնի այն էշին, որի մեջքը ցաքից, քոլից, տիրոջից (մհակից) տուժել է, երբ տուն էր պահել, ու դադարելը՝ «վայ մեր պրին»: Բայց խալխի լեզուն մի բերանում էլ լինի՝ հազար ձեռագիր ունի, էդքան հոտ, էդքան համ, էդքան թույն ու պարտադիր անկեղծություն, որի մատուցման ձևը չի փոխվել, բայց տուժելը գույնզգույն է կարծես ու շատ վառ երևում է՝ մանավանդ «իմպրտնի տելեվիզրով»: 21-րդ դարի սկզբին ԼՂՀ տարածքի մի մասի՝ շատ թանկ ու սրբորեն պահած հատվածի ղեկավար ճանաչվեց «ճկուն» (կարդանայա սիստեմա) «բազմակողմանի պատրաստ» (անգամ չարածի համար) խայտառակվելու հեռանկարով (ու փաստով) անձմը, որը արարտից պոկվեց դեպի «անհունները արգասաբեր չմոռանալով խաղի այն կանոնները, որով վարում են այդ «օրը», որին ծանոթ չէ՝ ընդունարանում սպասողների պատկերը զանգվածը, որը պատրաստ է օգնելու կոծվելուն՝ «հանուն հայրենիքի» թե ո՞ր, ինչու,՞ որտե՞ղ, ե՞րբ, կարևոր չէ: Ղեկավարի անունը՝ «վարչակազմի»: Վարչակազմի՞: Շրջկոմի առաջին քարտուղարին վերապահված լծակները ռեկոնստրուկցիայի ենթարկեց, (պլաստիկ) լավ հարմարեցրեց նստատեղին ու սկսեց հեծնել մարդկանց իրավունքները, այնքան լկտի ու համարձակ, որ շատերը ընդունեցին օրենքի տեղ ու վիճարկում էին տեղ պերսոնալին գործի վերցնելը էդ հիմնարկի ղեկավարի գո՞րծն է, թե վարչակազմի ղեկավարի: Սրան նրան քարտուղարուհու միջոցով բերել տալն՝ երբ ուզի՞, ում ուզի՞, ո՞ր առիթով… Քյոխվա՞: Համաքյոխվան պատասխանատու էր նաև: Քյոխվից վերն էլ մարդ կար նստած և լուրջ:

— «Քյոխվի դարը թաղել ենք պատմության մեջ: Էն ճպատը էն քոլինն էր: Բայց էն դարի մարդը էս դարի մարդուց պահանջում է, որ իրենց ցախ չբեռնեն այլևս, որովհետև չորս ոտանի էշերը թափառում են փողոցներով՝ առանց փալանի: Անգամ իր չունեվոր հալով՝ լավ ապրողին մուննաթի շանս չի տալիս այ էն մարդը, որ նստած է մեքենայի չանախից հանած «բազկաթոռին»: Բա որ հարկադրեն: Չգիտեմ: Ինքը մտավորական է ուղեղում կշեռք ունի՝ լենքսին էլ, համ ունի՝ լիքը, համազայրույթից մինչև կշեռքի լծակը եղած բազուկը՝ հզոր գեներ ունի, յոթը հարյուրով պատկած հաստություն, որի յուրաքանչյուր գումարը (յոթ հարյուրից հերիքում էր ու՝ է որ երկիրը արևի կլխավը շեռ տա, իսկ խալխը՝ էդ ցեղի»:
Հիմա մարդը կոշտ սիգարետի միջից ասում է՝ «Անունը չիմանամ, պաշտոնը ազդեցիկ է հնչում, ոմանք (կամ շատերը) վարչապետ են ասում: Էդ մեր «վարչապետը», ծաղիկներ դնելու արարողությունը շատ շինծու ու կեղծ է անում՝ այդքան տհաճ, նույնքան բռնզբոսիկ արքով է նայում խալխին, որը սպասում է սրանց «տիկնիկների շքերթ» հիշեցնող հավաքի ավարտին, որ հետո իր «բաժինը» (պարտադրանքը) իրականացնի, թե չէ…»: Թե չէ՝ ի՞նչ:

—«Վնաս կտա: Ենքան կանչել կտա եթե գործ ունես կապված որ սկսես ընտրել՝ սպանե՞ս, թե՞ սպանվես պրծնես էդ լպրծուն տեսակից: Հարցրու, այ էդ մարդուն հարցնենք ինձ են նայում: Ասում եմ՝ ե՞ս,- այո, ինձնից շատ ես փոքր, բայց տեսածտ բոլ-բոլ ա: Ներքնահարկտ, որ տիղմով լցվեց, այ էդ մարդու մեղքով էր, դու գոնե պիտի իմանաս ու իմաց տաս սերունդներին, որ էս պարոդի մարդկանց՝ հավի բուն էլ չվստահեն էս մարդիկ, սրա տեսակն եմ ասում՝ ինքնահավան, իրենք չեչոտ, կոկետություն անսղ տղամարդը կասկածելի է… Չեն կշտանում՝ լափելուց, ժլատ են անկարելի աստիճանի, տոպրակ են, նամ քաշող են ու մող պահող: Սրանք կերպարանափոխվում են առանց ամոթի: Վախկոտ են ու փառասեր: «Կենսունակ են, «ժողովուրդի համար անում են» այն, ինչը ինքնին էլ կլիներ, խալխի իրավունքը խալխին նվերի տեսքով են մատուցում, թատրոնի «ռեժիսոր» են թե էլ ինչ են: Նրանց սահմանափակ մտավոր կարողությունից տուժում ենք: Ո՞վ նշանակեց այս տեսակին: Այս «տեսակին» հարողը, որի համար՝ իմ տեսակետը օրակարգում պահում են, որպես նմուշ: Իսկ նմուշները գործնեության ոլորտին խորթ են և որակական անհամապատասխանության լուրջ տարրեր կունենան, եթե փորձնական ցիկլի (պարտք) դիմանալու առօրյա կա: Կեղնի, բան չի լինի: Անգամ բացահայտ տկարություն ներկայացնող տհաս որոշման արդյունքի խիստ արձագանքը չի կարող պատճառ դառնալ՝ «տեսակին» «դիրքից հրելու»: Այդ տեսակները այլ տեսակներից տարբերելու ոչ անհրաժեշտություն, ոչ նպատակ, ոչ առաքելություն չի նախատեսվում: Որովհետև նրանք (համարիչում եղածները) չեն բաժանվում հայտարարի՝ առանց նաղնական պայմանավորվածության կամ դաբրոյի «ԼՂՀ ՝ Ռուսաստան չէ» հայտնագործությունը՝ ուշադրության չի արժանանա, որովհետև երկուսի մասին էլ բավարար տեղեկացված է մարդը: Ռուսը «Ղարաբաղ» չիմանա էլ՝ Ռուսաստանը հո լավ գիտի… Իսկ շրջկոմի առաջին քարտուղարի անցյալով, բյուրոկրատի հոգին չի կարող հաղթահարել մի շարք «կոմպլեքսներ» և մի ամբողջ էություն 180 շրջելով՝ (անգամ այս պարագայում) ողնաշարից հրաժարվել: Սեփական ողնաշաչից հրաժարվելը՝ իմ կողմից որակվելու շանս չունի: Մի ամբողջ շրջան վստահել մի մարդու, որը (սպառված էլ կլինի) այս երկրին տալու բան չի ունեցել երբևէ, իսկ «վերցնելու» համար տաղանդի (պետք չուներ) ֆակտորը առանձնակի մրցակցության թեմա չի դարձել՝ գոնե հրապարակով, ինչի՞ հանուն… Ամենքս մի քիչ փչացնենք ժամանակը անտեր բան է, ով ուզի՝ իր օգտին ծառայեցնի իր հզորությունը ապահովող ժամանակը: Այդպիսի «ժամանակ» տրվում է ոչ բոլորին: Ւսկ այդ «ոչ բոլորին»ի մեջ հայտնվածի կողմից տնօրինող «ժամանակը» թանկ է ու ծանր: Գինը, որպես կոնոն, որոշում է ոչ տարերնայնորեն, կամ՝ «ինչ կտաս կտաս»: Ծանրությունը նստում է խալխի ուսերին, բեռից տուժում է մեջքը, որն իր ինքնույնությունը ապահովում է ողնաշարի հաշվին, իսկ ողնաշարի սունուցումը օրակարգի մեջ մտցնելու փորձը դատապարտվել է՝ թեկուզ հազար տարի կամ՝ «այսօր»-ից մեկ օր առաջ: Խալխին՝ իր կամքին ենթարկացնելու ցանկացած դրսևորում՝ շրջանագիծը «արարող» անթիվ կետերի ճակատագրից շատ հեռու է… Կառույցը, որում ապրում է ազգը, կոնկրետ կետերից կոնկրետ աջակցությամբ, հողին կառչած ամրակուռ հիմք ունի և վերացական հաշվարկի (փուչիկ, փրփուր, կեղծավորություն…) հույսին մնալ՝ որպես ելք կամ տարբերակ, չի կարող վերջապես: Երկրաչափորեն (կամ՝ եռանկյունաչափորեն) զննենք իրավիճակը՝ «ղեկավարին» ժողովուրդից տարան պետություն: Պետությունը՝ Աստված, որն է նաև ժողովուրդ:

Կարծես ունենք հավասարակողմ եռանկյունի, որոնք իրար նայում են նույն անկյան տակ, ոչինչ չի սպառնում 180-ը հավասարակշռված պահելուն՝ խիստ վստահելի ու կայուն առանցքի առկայության պարագայում: Որտեղ է փուչիկը, փուչը… Կոնկրետ կետերից մեկը, որը պիտի պետության անկյան տակ աչք պահե ժողովուրդի վրա՝ չեղավ, չկայացավ, չունեցանք անկյուն կազմող կողմերից մեկը, ուրեմն նաև՝ եռանկյունի… Հիմա, ո՞րն է քայլը պատասխան, կամ՝ վնասազերծելու նախաձեռնությունը ու՞ր է… արձագանքը, կողմերից մեկի արձագանքը… օրինակ՝
1. Ժողովուրդ, էս մարդուն տարել են պետություն դարձրել, որ Աստվածանա ու մեզ պահի իր տեսանելի ձեռքի ձեռքով, թևով, շնչով…
2. Ժողովուրդ մեր բաժին պետությունը անաստված է:
3.Ժողովուրդ, «կողմի» ընտրությանը ճիշտ մասնակցեք, որ ուրանալը չլինի, որ բազուկը փուչիկի չհենվի…
4. Ոտքի տակ պիտի տուժի: Դավճանություն է մեզ ուրանալը պատիժ նախատեսիլ խիստ: Այնքան անողոք, որ հաջորդին «չհաջորդի»: Իսկ մինչև «կողմ» դառնալը՝ շոշափի չորս չափերի առաձգականությունը և ուսերի վրա ընդունի Աստվածանալու պարտավորությունը 360-ի շրջանակում:
5. Քանի որ խոսքը պարտավորության մասին է, ապա՝ խալխը քեզ տուրք տալու «առաքելությունից» ազատ է հռչակվում: Իսկ իմ համերկրացին «Աստվածային առաքելությունը» դրեց իր ապրուստի հինքում և ստեղծեց իրենը, միայն իրենը:
6.Ժողովուրդ, սա ի՞նչ նվիրատվություն էր, որ քո անունից տրվեց այս մարդուն… բայց քեզ տեղյակ չպահեց…
7. Երևի նաև նրա համար, որ դու վաղուց չես մասնակցում քո, քո «կյանքին», ինչ կտան ինչքան կտան…
Ինչ դու քո անաղարը անտարբերությամբ վատնում ես ժամանակը՝ քո հայացքի լույսի ուղեկցությամբ լրացնում ես տարիքդ, իմ և քո հայրենիքի ծոցից ջերմություն ուղարկում հերթական անգամ, մի հուսալի, անձեռնամխելի անվան մեջ… Իսկ ես ու դու չստացանք հերթական անգամ, և հերթական անգամ լուռ տարանք անաստված ճանաչված մարդու ներկայությունը՝ դիրքում Աստվածային: Պետությունը խաբար ունի այս կապի՝ եռանկյուն, թե բազմանկյուն «հայացքներից», որոնք հաճախ սփռվում են, որպես կամայականություն, բայց՝ աթոռի հասցեով ու մտրակի պես իջնում խալխի գլխին, եթե վերջինս ակտիվություն չունի իր հնազանդությունը ցուցադրելու: Կարծես խալխին «սանձելը» հայրենակցիս պաշտոնավարման հիմնական փեշակն է, և կայանալու փաստը հաստատող՝ ատրիբուտը: Զայրույթս հանում եմ գցում բաժակի մեջ, նետում հեռուները, ինքս թաքուն գալիս, որ երկիրը կլոր է: Հերիք չէ՝ դեռ մարդու ուղեղն էլ միայն «ժամանակին» է ենթարկվում: Ժամանակից հրաժարվեմք, ուղեղներս անկախացնենք, կլինի՞… Մարդու նման նստենք, վեր կենանք, կանգնենք ու մեզ բան ասող չլինի … Եթե երկիրը կլոր է, ուրեմն գործ ունենք հարթ մակերևույթի հետ, իսկ դա կնշանակի՝ սուր անկյունների խնդիրը դրսից լուծում չունի: Եթե խալխը նոքարություն անելուց չի հոգնում, հոգնելու տենդենց չկա մաղի վրա, ապա հայրենակիցս՝ որին տեղացիները «վարչապետ» են ասում, իրավունք է վերապահելու իրեն՝ իր բաժին պետության պրեզիդենտը լինելու՝ բոլոր «ատրիբուտներով»: Փորձենք չընդունել…

Երկրի ղեկավարը խաբար չունի՞ այս երկրաճափությունից: Չեն ուզում հավատալ… Որովհետև մեղք եմ վերցնելու խղճի վրա: Չեմ ուզում հավատալ, թե այս մի բուռ բնակիչների կողմից հանրապետություն հռչակված երկիրը՝ քիթը սրբելու ժամանակ չունի… Կամ՝ քթի հալը հալ չէ վերջնականապես, կամ ՝ քիթն ինչ է, որ այն սրբելու համար ժամանակ վատնվի… Եվ վերջապես, մեր խալխը, եթե անգամ «քիթ» է, ապա՝ խորվողներից չէ, նրա դիտողություն անելու առիթ ե՞րբ ենք ունեցել: Իսկ իմ հայրենակիցս, առանց երկյուղի, բավարար լկտիությամբ, իր շառավղի սահմաններում քշում է խալխին ու աջալրջորեն վերահսկում հնարավոր ընդվզումների պարապումները… Ահի զգացողությունը մշտական չեղավ՝ էֆեկտ չի տա: «Էֆեկտիվ» գործունեությունից շահում է դիկտատուրան, որի ետևում «ապահովող» ուժ կա, որի լիրառման ուցցությունները նպատակային թիրախներ են՝ որքան էլ խալխը ճիշտ է ու տուժած: Կարծես շատ նման է՝ հեռվից հեռուն տեսնողին, որից ինքը մի մազ պակաս չէ: Չեղավ ժողովուրդ, առաջին փուլը չենք հաղթահարում՝ մեզ համար… Նորից… պիտի քայլ առ քայլ պետություն դառնանք: Հետո՞ … «Հետո» միշտ էլ կունենանք՝ քանզի ժամանակը դեմ չէ: Ասեմ, առաջին «հետո»-ից հետո՝ կերևա… Երկրորդ «հետո»-ից մինչև հաջորդը՝ ճանապարհ կա անցնելու, որի հաղթահարումը՝ առանց «կորդինատների ճնշման, տարերային, անհամաչափ քայլ չկոչվի, քայլ՝ կողք՝ աջ, ձախ… Իսկ նրան՝ «վարչապետին» պիտի հետներս չտանենք նոր ժամանակներ, որովհետև ժամանակները նոր կոչվելու իրավունք կստանան՝ առանց հայրենակցիս վայրագությունների: Այս տեսակին ո՞վ է ստեղծել, ո՞վ է աճեցրել… Մինչ այս էլ, երբ ընկեր Լենինի պատգամները, առանց աստծու, առաջ էինք տանում՝ դեպի կոմունիզմ, այս տեսակը կար, ու կենսունակությունը պահպանում էր տղամարդուն անվայել ու ստոր մեթոդներով: Թույլատրելի էր, բայց ժողովուրդը ոչ մի կապ չուներ՝ երբ նրան առաջ տվին, իսկ երբ հրեցին, դարձյալ չհարցրին, որովհետև կուսակցությունն ու ժողովուրդը միասին էին… Այնուամենայնիվ, անվնաս անցավ մի «հատված», որից տուժեցին անխտիր բոլորը, իսկ ինքը և այս «տեսակը»՝ միայն շահեցին: Շենքեր, հողեր, տարածքներ, անշարժ գույք, շարժվող «գույք» դիրք… Դիրք՝ որտեղից վերահսկվում է շրջանը, որից կախված են վերոհիշյալի բոլոր դիրքերը՝ ուր տաքուկ է, ապահով, թշնամու գնդակը չի հասնում: Ժողովուրդ, դու ինչու՞ ես ջոկել այս «տեսակին»: Գուցե ջոկելը քեզ չի վստահվում, (փափուկ) գուցե վաղուց չես ջոկել, ու «ջոկելը» մոռացել ես… Երևի թե ջոկում ես, որ քո ջոկելով չի ու՝ չէր… Սրանք՝ այս տեսակետները, հնամյա կարծրություն ունեն: Բազմահարկ շինություն են սարձել՝ շատ բարդ ու վտանգավոր կոնստրուկցիաներից կազմված, բայց օտարված են ու եզրի են մնում միշտ: Անհամասեռության դրույթները օրակարգից չեն հանում՝ մանավանդ ջոկելու ժամանակ: Քեզ բան ասեղ չի լինի, ժողովուրդ, որովհետև լիազորություններդ առանց լիազորագրի շահագործումը՝ աստվածային ժառանգություն է: Թույլատրելի էր նաև հոգածությունը՝ գոնե մեզ հասած տեղեկություններում: Լյուդովիկոս 14-րդ թագավորը հիվանդանոց է հիմնել խալխի համար ու «որբերին» տանիք է տվել, որ անտուններ չթափառեն Փարիզում՝ թող Լյուսովիկոս «14-րդ»ների, որ իմ համերկրացու անառակությունների առիթով հիշեցի նրա փառավոր անունը: Հիմա գրանսիացին հպարտությամբ է հիշատակում, որ 17-րդ դարում թագավորը նման մարդկային արժեքներ ուներ: Շեշտվում է, հենց մարդկային ֆակտորը առանձնակի ի ցույց տրվում: Իրոք՝ թանկարժեք հնություն է, օր օրի փայլը կշատանա, որովհետը արտակարգ իրողություն էր՝ գոնե թագավորի համար, ժողովուրդին նվեր, էն էլ էն դարում…

Մնում է որոնել, շատ լուրջ հետազոտություններով մտնել մարդու հեգեկան տրամաբանությունը ու փորձել հասկանալ, թե ինչու,՞ մարդու, սովորական մահկանացուի և նույն մահկանացուի միջև հաշված րոպեների ընթացքում ծնվում է պատնեշ, եթե հանկարծ՝ «դիրքավորում է» և վերածվում մեկ այլ կերպարի: Պիտի ենթադրենք, որ մարդու մեջ միաժամանակ ապրում են հնարավոր բոլոր կենդանիները՝ իրենց համարժեք վայրենություններով, դաժանությամբ և բազում խիստ դրսևորումներով. «Մնում» է, թե ոչ, պարոնայք, ընկեր Լենինը ևս կողմ էր պատժելուն, իսկ 21-րդ դարը կարծես միտք չունի օգտվելու սովետների փորձից: Իզուր… Իմ համերկրացին՝ ամբողջ կյանքում մեկ օր «տղամարդ» չապրած հալով, այս երկրին ոչինչ չտալով, դաժանորեն օգտվեց աթոռներից ու արհամարհանքով նայեց խալխին: Իսկ կարմիր տեռորը՝ դաստիարակությունից չէ, որ ծնվեց: Մեղվի համար մարդը փեթակ շինեց մի օր… Ինչու՞… Միայն չասենք՝ մեղուները անտեր չմնան որ… մեղուն չի կարող չլինել այնպիսին, որպիսին կա: Նրա փեշակը՝ մեղրն է: Օձը որ իմանա՝ մարդը էդ թույնից դեղ է պատրաստում, «դուխը» կամ խելքը, կհերիքի՞ կտրուկ քայլ անելուն… Հազիվ: Մեղրի խաթրին ղեկ ունեցավ տարիներ շարունակ, թե ինչպե՞ս օգտվեց այս երկրի բարիքներից ու շարունակում է, «մնում է»… Որ լուսնից էլ նայես՝ կյանքի ձևեր են, որից առաջինը (մեղու, փեթակ, մեղր…) հատուկ է մեծամասնությունը, որի շակալն է, որի համար աստված բաժին է հանել հատուկ: Մեղուն չի գիտակցուն, որ մարգն իրեն շահագործում է նաև, դրա համար էլ չի ցնցվում: Իսկ ահա կարգապահությունը խախտող տիրոջն էլ՝ պատժում է: Մեղուները որ ինտելեքտ չունեն ուրեմն «ինտելեքտից գոյացող» բազում խաբեբայություններից, ադրանքի հնարքներին էլ տեղյակ չեն բարեբախտաբար, իսկչներելը, անողոք բնավորությունը, հետապնդելու գենը, հոշոտելու ընդունակությունը առավելապես՝ մահկանացուն ստանում է իշխանություններից, երբ հանկարծ պարղվում է, որ ինքը այլևս «մեկը» չէ հարազատներից… Սա է թշնամություն՝ ամենօրյա, թարմ, մշտական, կործանարար ողնաշար ցնցող և ենթակա պիտի լինի ՝պարտանքի …գոնե: Անտերությունը՝ միատար ու միասեռ «վիճակ» է՞: Կամ անտերությունը՝ «անմարդ» է նշանակում: Եթե ոչ՝ էդ ի՞նչ մարդ է, որ անտերություն է պահում: Եթե այո՝ ամայանալը հեռու չէ:

Չէ: Կտրուկ վիճակ չի տա թախտինը: Դամը կպահի, չի թակի դաբանդ: Արյուն չի հանի: Դանակը մսից դենը կտանի՞: Որ չվորոշես՝ կամ քեզ, կամ՝ իրեն: Էդպես կար:
Ժամանակը իր հետ բերում է իր «կյանքի» համար բոլոր պայմանները, հարմարությունները, սնունդը, քեֆի տեսակը, ձևը, թռիչքը, ընկերները, սողալն էլ ուրիշ որակ է ստանում: Որպես գույք, մարդկանց ուղեղները նոր հումքով են աշխատում, ուրեմն արտադրանքն էլ հնին օտար կլինի: Հինը նորացնելու խնդիրը դուրս չի մնացել Աստծու պլանից: Շատ փափուկ անցում կա: Նախագծվում է, բայց կաղապարելու միտումը բացակայում է: Արխը կարող է պռատվի, ջուրը դեսուդեն գնա հա՞, էս արխից էն արխը, էն արխից էն ձորը, հա՞: Այ այդ պայմաններն ու հնարավորությունները, որ ժամանակը բերում է, արխերի հերը մերը, տերը շոշափում են: Եղա՞վ: Երևի հարյուր տարի առաջ (կամ սա 1917-ից առաջ) էր որ ասացին՝ «Գյադուց բեկ չի լինի, լինի էլ՝ չի սազի»: Հիմա՞: Գյադուց էլ բեկ կլինի «էն մեկից» էլ՝ նայած ով է դնում, ով է պահում: Բեկից գյադա «լինելը» շատ ավելի ցավալի է: Կորուստ է, նախատեսված է մարդկության համար, բայց հոգին մռայլվելու ամենատեղին առիթն է: Բեկը մարդու տեսակ էր…

Իսկական բեկը, որ կար (դեռևս կան էլ) իր ապրելակերպով ու դաստիարակությամբ տարբերվում էր: Ազնվականին դեմքն էլ, մաշկի գույնն էլ, դիմագծերն էլ գրագետ էին: Կրթված լինելը չեմ ասում: Երեկ էր, Հայաստանի հեռուստաալիքով, առաջինով, մի խումբ «բարձրադիրք» թե վերնադիրք դեմքեր խոսում են հայերի գրագիտության մասին: Խոսում են դպրոցներից, կրթական համակարգից, շուրջը կամ չորս բոլորը… Իսկ ես շվարած էլ պիտի մնամ, թե ինչու՞ գրագիտությունը, 21-րդ դարում, պիտի միայն բովանդակի խիստ տառաճանաչությունը, կարդալ գրելը, մանավանդ ոգևորված, գրեթե գոչելով՝ (առիթը օգտագործում են ևս մեկ անգամ ճանաևողների ականջում թարմացնում իրենց՝ բոցավառ հայրենասերի կերպարը) թե հայերեն, հայ երեխան (հայեցի դաստիարակության և այլն) մեսրոպատառ հայոց լեզուն պիտի սովորի, նա չպիտի (գրեթե ասում էին՝ «կեղտոտվի», թաթախվի) ռուսերենը շաղախի, անգլերենը խառնի, մեր հայոց անաղարտ լեզվին: Ես չեմ մեջբերում: Իմաստը այնքան միակողմանի, մաքսիմալիստական, շինծու էր, որ կարելի էր ասել՝ տիկնայք և պարոնայք, մենք դեռևս անգրագետ ենք՝ եթե լեզվի պետական տեսչությունն ու Հրանուշ Հակոբյանը գովազդատուի կամ ցուցանակի վրա թույլ տված սխալը ևս դնում են (գրագիտության կամ անգրագիտության կշեռքի վրա): Հերիք չէ, դեռ հուզումնալից պահերին ծափահարում են զրույցի մասնակիցներին՝ կարծես մենամարտ է տեղի ունեցել այլազգի մեկի կամ կամ մի քանիսի հետ ու հայազգի մարտիկը փայլուն հաղթանակ է տարել՝ փրկելով հայոց լեզվի գրագիտության մասն կազմող մի սուրբ մասունք, առանց որի հայերս տակավին կզրկվեինք 20-րդ դարում ունեցած հայ լուսավոր մեծությունների համաստեղությունը հավանական համալրողների՝ հենց այդ պահին: Հայ ժողովրդի (աշխարհում, անհիշելի ժամանակներից սկսած) անունը երկրագնդին հայտնի ազգերի ցուցակում հայտնվելը, վերոհիշյալ ցեղին Աստծու կողմից բաժին տրվածի հետ են կապում: Ավելացնում՝ Հայրենիքից դուրս, ամբողջ մի կյանք օտար երկրներում ապրած, օտար լեզվով կայացած, օտարություն քաշած օտարի համար շինած, սարքած, կառուցած, կերտած, գյուտեր բերած, օտար երկրի հերոս, մարշալ, օտար լեզվի (карифей русского языка) հիմնադիրներ և հազարումի… հայերի փայլից հրաժարվենք, որովհետև նրանք ռուսերեն կամ գերմաներեն են գրել, կարդացել, հորինել, ստեղծել, հիմնադրել, գյուտեր լիցենզավորել, ինքնաթիռ շինել… Այո՞: Գիտե՞ք դա ինչի նման է: Կոպիտ չի հնչելու, ճիշտ նույնչափ է՝ ու դեռ ավելին: Աղջիկ են մեծացնում հայրն ու մայրը: Գիշեր ցերեկ հետապնդում են: Հասունացման հետ հսկողությունը խստացնում են, միջոցառումների պլաններ են մշակում, գլոբալ խնդրի լուծումը փնտրում են (լրացուցիչ) ինտերնետում: Նպատակը՝ աղջիկը իր ապագա ամուսնուց բացի ուրիշի հետ առնչություն պիտի չունենա, չհանդիպի, չզրուցի, հասարակական այնպիսի վայրեր, որոնք հնարավոր առիթներ կարող են ստեղծել, չպիտի հաճախի: Պիտի խուսափի խանութ գնալուց էլ, հասարակական տրանսպորտ չնստի:

Մի խոսքով՝ խնամքով զերծ պահել անբարոյականության նմուշներ պարունակող հնարավոր քայլերից և այլն: Այսպե՞ս: Այսինքն՝ մեկուսացնում մեր լավ բալիկ աղջկան և արդյունքում ունենում՝ խելոք, սուրբ, կույս, նվիրված, ցեղի ավանդույթները ապրեցնող: ՈՒրեմն նաև ժառանգությունը կփրկվի, անաղարտ հետնորդներ ունեցանք՝ փառք աստծու, կեցցե նրանք, ովքեր զտեցին, կամ, օայքար տարան՝ հայեցի դաստիարակության հանուն, և հայ ժողովրդի հետագա ճանապարհը ասֆալտապատ կլինի, չի դեֆորմացվի, իսկ նրա ճանապարհորդ հայ ազգը, իր իսկ փեշկի տակ կպահի իր սերունդներին: Իսկ այդ փեշկը պաշտպանված է ամերիկյան դոլլարի պես ու կեղծելու դեպքերը հսկողության տակ կլինեն ազգի նվիրյալների կողմից:
Այդ «աղջիկը» 21-րդ (անգամ մեր 21-ում) դարի բնակիչ լինել չի կարող: Եթե արյան մեջ կա՝ կողպեքը չի օգնի: Եթե չէ՝ թողեք մեծանա մարդու նման, մարդավարի, օգտվի դրսից էլ, ներսից էլ, երկնքից ու հողից ստանա, ապրի, պետության անկախությունը շալակը չառած։
Ճիշտ ես ասում, թե՝ չէ, քեզ լսող թե լինի էլ, ազգի դարդը քաշելիս չեն հարցնում, քեզ էլ, տղա: Ժողովուրդ, դու քեզ ղեկավարելու իրավունքը կարմիր խնձորի տեսքով տվել ես «նրանց», իսկ «նրանք» արդեն քո մեջ չեն, քո ծոցից՝ բայց քեզ պիտի կծեն, որովհետև ուրիշ ծոց չկա, իսկ կծելու բան պիտի լինի, շնությունը «գլուխ» է պահել՝ մարդու, շան, թե՝ աղվեսի, անգամ՝ արքայի: Հիմա այս կարգուկանոնի գոյությունը «ներսին» չի անգանգստացնում, որովհետև կոշտուկի պես չի առանձնանում: Անկախության «յորղանդոշակի» մեջ: Դրսից չի երևում, որովհետև տեսնելու ոչ ցանկություն կա, ոչ՝ իհաստ (գոնե օտարության պարագայում), ոչ անհրաժեշտության, ոչ էլ տեսնող աչքեր: Այսպես է հարթ, սա է խաղաղության գրավականը, որը կուտակվում է (ներսում և դրսում) երկու հանդիպակած կողմերի կամբերության բաժակների համար նախատեսվածը, և շպրտում անվնաս մի կողմ՝ որն էլ ապահովում է աթոռների չորս ոտքերի ամրությունը ներքևից ու վերևից: Կողքից հրելու փաստը կոչվում է «պատահար»: Լավ խոսք է նաև «ավարիա»ն: Արտակարգ իրավիճակ ասելը ավելի տեղին է: Դա էն է, որ աթոռի մարդը (մեծ, թե՝ փոքր) իր կարգավիճակը «ճիշտ չի գնահատում», կարծում է, կամ համոզվում՝ թե ինքը՝ էդ աթոռինը, իր ունակությունների, տաղանդի (իբր արտակարգ ընդունակություն ունի) խաթրին է որ նստած է: Անփոխարինելի է: Կողքից ստանում են հասցնում: Մեկ էլ տեսար՝ փայ չգնաց, կամ հասցեով չէր: Պահ, վաա, էս ինչ ա ասում… Բիշտի են տալիս, գցում: ՈՒրեմն՝ զգուշությունը բազմակողմանի պիտի լինի ու՝ մտածված: Դու որ կրթության, մշակույթի նախարար լինես՝ էդքանը չես ասի: Կիմանաս, կիմանաս, բայց չես հանի, չես տա: Դբլաղ տա՞ս ինքդ քեզ: Այ սա է ստեղծում ճեղքը, որ չի կոծկվում հետո:

Մենք աթոռ չունենք, բայց մեր ասածը չիր կդառնա ու պետք չի գա հետո էլ: Ինչու՞ չիր: Որ չասենք, որ չքսփսանք, որ անկախություն հռչակած ու դեմոկրատիա ձեռք բերած ազգ կոչվելուն չխանգարենք:
Ինչի՞ց եք վախենում: Վատ բան չկա, ժողովուրդ: Ասում եմ մի արգելեք, կեղծ հայրենասիրություն մի սփռեք, սելավի պես մի քշեք խալխի կարծիքը, կամ «ձերը» մերը մի դարձրեք: Մենք ասում ենք՝ թեց ռուսերեն էլ խոսեն, ռուսերեն էլ սովորեն, ռուսերեն էլ մտածեն, ու այդքանը նաև գերմաներեն անեն, անգլերեն՝ անգամ՝ թուրքերեն: Դա արդեն եղել է: Գուցե հենց դա «սա է», որ ազգ է պահել ու փառք աստծուն: Հը՞: Որբանոցում մեծացած երեխան իր ազգի անունը, հորն ու մորը սկսում է որոնել (անգամ ալկոհոլիկ մորն ու հորը) հեց որ խելքը կտրում է: Կրթվում է պաշտոնավորվում, հարստանում, բայց չի մոռանում իրենցը: Քանի հզորանում է, այնքան ավելի շատ է կարոտում, տենչում դեպի իր արմատները, տեր կանգնում նրա «թերություններին» պատրաստակամ, կոծկում, այնպիսի փայլ ու անցյալ «ստեղծում», որ՝ դու սուս: Շառլը գրանսիացի է: Էսյանէնյան չկա: Գրել, կարդացել, ապրել, ստեղծագործել է ֆրանսերեն՝ օկեյ: Երգերը ֆրանսերեն, որքան էլ ջանում են հայկական երանգներ գտնել ու «օրինականացնել» ինչ որ շինծու գաղափարներ, որին էն գլխից դեմ է՝ ինքը Շառլը: Հայրը Միշել էր՞ (Միշա, Միշիկ), ինքը միայն հոր երակով ու մորից ծննդով պիտի հայ կոչվի: Շառլի ճակատագրով քանի միլիոն մարդ անտերության մեջ եղավ: Սովորեցին՝ ով ինչերեն կարողացավ, չսպասեցին, որ հայերեն դպրեցներ բացվեն, որ մեսրոպատառ հայերենով հայց լեզու սովորեն, հայերեն մտածեն, հայերեն ապրեն: Ընտրություն կա՞ր: Միայն թե կենային, ողջ մնային, հետո մտածեցին ուսման մասին, իրենք առանց հայրենիքի օգնության, որովհետև հայրենիքը անհեր, անմեր մի տարածք էր, երեխեքը բախտի քմահաճույքին, հողերը ստոր, ընդհուպ ոտքի տակ, օջախը շինած քարվանսարայ: Ինքնության ոտքի կանգնեցին, ինքնուրույն կրթվեցին (ով ինչերեն) ինչով կրթվեցին նրանով էլ մտածեցին: Պիտի ուրիշի պես մտածել էլ իմանանք կամ սովորենք իմանալ: Որովհետև հայերենով (մտածելով) տանուլ տալն ենք սովորել: Արտյոմ Միկոյանը իր եղբոյր հետ մի ամբողջ պատմություն կերտեցին Ռուսաստանի տարածքում: Ռուսերեն մտածելը տարավ, թե՝ հայերեն, թռչեց երկինք: Բաղրամյանը ռուսական սպա էր, ռուսերեն էր սովորել, ռուսերեն է մտածել, ռուսերեն է խոսել, ռուսերեն է ապրել: Ո՞վ է շահել, ո՞վ կորցրել: Հայեցի դաստիարակության պետական որշումներից չենք օգտվել, որ ինչ պակաս հայեր ենք: Սիրել գիտենք հայրենիք եմ ասում, կարոտել, կյանք տալ, կյանք փրկել, էլ ինչ է պետք… Ինչու՞ տագնապահար ենք՝ թե հանկարծ ռուսերենը ազգը կկործանի կամ կավերի երկիրը, կամ կլքեն, կամ էն չի տա կամ մտածողությունը կփոխի, կամ կարժանազրկվեն մեր ազգային հարստություններն ու այլախոհ կդառնան: Երկու հազար վերջին տարիներից քանիսն ենք պետություն ապրել: Պետություն՝ հայր, մայր, երեխաններ, հարազատներ, բարեկամներ ու նրանց գոյությունը ապահովող: Լեզուն, գիրը, պատմությունը, սմբակներից զերծ պահելուն ուղղված մի ուժ է հավաքական, որը Աստվածավարի ստանձնում է իրեն հատուկ պարտավորություններ: Որ առանց պետության էս ազգը կայացել է, հասել այս տեսքով՝ էդ պիտի համոզմունք ստեղծի հիմնավորված, որ մեր մնալով ու չմնալով չէ:

Ասում եմ, եթե «նախատեսված» չի ապրելու ենք: Եթե Աստված հանկարծ որոշի ու «նախատեսի»՝ պետական (կանուխ պիտի եկած) որոշումները աշնան տերևի պես անպաշպան կլինեն, իսկ հայեցի դաստիարակությունը (պատերազմից հետո՝ Արցախի) «իզմի» տպավորություն կթողնի ու ճակատագրի առաջ կչոքի: Հազար տարիների ծնկի գալը պիտի բնավորությունից հանենք: Մեզ բերել են՝ «ծնկի են բերել»: Առանց «որոշումների» ենք հառնել: Ապշեցրել ենք՝ անգամ Աստծուն: Հիմա էլ թարգում չենք: Մեկուսացնում ենք: Ադրբեջանում 157 ռուսական դպրոց կա: Հետո՞: Թուրքը կռսանա՞: Խասյաթը կփոխի՞, կլուծվի ռուսներին ու վե՞րջ: Ես իմ թոռանը լավ հագեցնեմ հայերենով, ոգին պատրաստեմ, դու նրան տար աշխատեք, որ լեզվով ուզում ես՝ կրթություն տուր, թող Հնդկաստանում էլ ապրի: Հայ կմնա, որքան էլ «սուր սիրտը խոցեն…» Հավատա: Լցրու, երեխայի հոգին ցնծա հայերով, հայերենով, անցյալով՝ անգամ խայտառակ, ներկայով ճշմարիտ, թող տեսնի, ջոկի…

—Ասացի՝ ինչպե՞ս ես նայում «Карабах на пути к бессмертию» գրքիս: 1994թ. Ռուսաստանում տպագրված, աշխարհի 65 երկրների համայնքներին հասցեագրված, մեր ազատամարտի մասին, մարտադաշտի ու նրա մարտիկների մասին, ռուսերեն… Ասաց՝ ես չեմ ընդունում, ռուսերեն մտածողության, ռուսերեն գրված գիրքը, և այլն: Համ ասում ենք, այսուհետ Հայաստանում միայն հայերեն, այսինքն՝ «ամբողջությամբ» հայ, համ էլ Քրքին վիզ ենք ծռում, որ «մեզ» հովանավորի: Որ բոյորը զուտ «հայ» լինեն, էն շրջանակներում, որում դուք եք, քիչ հետո չենք ունենա՝ նաև Արա Աբրահամյան:
—Որ ինձ «էտապի» էին պատրաստում, հայրս տեսակցություն գնեց մերոնց համար: Մերոնք լացում էին: Հայրս ասաց՝ «ջանիդ «գրագրություններ» չանես (դաջելը բանտերում ընդունված է) էն զիբիլի համը չառնես»: Զիբիլ ոչ միայն չծխեցի, այլ գույնն էլ չիմացած եկա տուն երեքուկես տարի հետո: Ջանս մաքուր էր: Հայրս ասաց՝ ես համոզված էի, բայց հիշեցրի այդ պահի ազդեցության տակ: Հայերքս պիտի վստահենք, «վստահությունը» պահպանելու նախադրյալներ ստեղծենք նաև, որ հավատա, ինքը իրեն՝ «ուր էլ լինեմ…»: Այո՝ տաս լեզվով սովորեմ, տաս երկրում ապրեմ, տաս բանտում հալածվեմ, խոցվեմ… «… Էլի ես որբ ու առնավառ…»: Թող հայ փոքրիկին ընկղմենք, հազար օտարությունից չհանենք, բայց նա մեծանա հայ, ոչ մի լեզվի հետ չլուծվող, ոչնչից չխունացող հայ՝ գերմանական ճշտությամբ, ֆրանսիական շքեղությամբ, անգլիական քաղաքականությամբ, ես ինչ իմանամ՝ ռուսական փորձով նաև, ժամանակակից մտածողությամբ, բայց Հայ, նոր հայ՝ բիզնեսմեն էլ, այո՝ «новые армяни»:

— Ճկունություն ունեցող հայերով աժխարհը լցվեն, խեսեն իսպաներեն էլ, քրդերեն էլ… թեկուզ գազանի լեզուն էլ հասկանան: Պոլիտեխնիկ ինստիտուտում, Կ. Մարքսի անվան դասախոս կար, ախպար էինք ասում: ՈՒթ լեզու գիտեր: Սապրամատ էր դասախոսում: Սույեզի ջրանցքի շինարարությանը մասնակցել էր: Ինժեներ էր: Կյանքից պատմեց մի օր: Աֆրիկայում էլ է ապրել: «Բռնեցին, տարան ավագի մոտ, վայրենի ցեղեր էին: Որոշում պիտի կայացնեին, քսփսում էին: Նետահարման թիրախ էին շինելու ինձ: Ասացի՝ պետք չէ, աղաչում եմ, ես այդ «մարդկանց» հետ կապ չունեմ: Սրանք խլշած նայեցին ինձ: Ավագն ասաց՝ սա ինչպե՞ս իմացավ մեր մտադրության մասին: Իսկ, տեղակալը, երևի այդպես, ականջին բան ասաց Ավագի: Ավագը պայծառացավ, հրեշի աչքերը փոխեցին ներսից, անգամ ժպտաց: Հետո ինձ նստեցրին հատուկ «թախտի» ներկեցին մի քանի գույներով, կրակները վառեցին՝ կարծես տոնի պատրաստվեին: Ավագը լռություն պահանջեց իր խոսքի համար, ձեռքի շարժումով: կյանք շնորհեց, ասաց՝ մեր լեզուն սերտած մարդը մեր բարականմ է, ճամփից շեղվել է, ուղեկցելու պարտավորություն ունենք վերևից: Ինձ տեղ հասցրին իմ նկարագրած նշաններով: Լեզուն, այդ լեզուն սոցորել էի, երբ ռեզերվուացիայի «հյուր» եղանք: Ինձ փրկեց այդ «շների» լեզուն՝ ակդ «շներից»: Քիչ հայ է՞ փրկվել հայությունը թաքցնելով, քիչ ջհուդ է հրաժարվել իր ով լինելուց, ազգանունը փոխել, անգամ՝ երեսի, էն դեմքի պատկերը վիրահատեկով: Հակառակն էլ կա:

 —Պապը, տատը, որդին, Հայաստանում են ապրել մինչև 1990թ: 2000թ եղա նրանց տանը Կրոսնադարում: Երկու ընտանիքի տեսա: Լավ ապրուստ կար: Մի մեծ շենք, երկու շքամուտքով իր մեջ պահում էր 13 հայի, որոնցից յոթը ծնբել, սովորել, մեծացել են Հայաստանում, հայերեն են ապրել, Արագածի ստորոտում: Անխտիր բոլորը ռուսերեն էին խոսում՝ անգամ տատը, որի ռուսերենը գրեթե համր էր ու բաղկացած էր հայերենում օգտագործվող ռուսերեն տառերից: Ընդամենը տաս տարի են մնացել, բայց՝ արդեն ռուսերեն: Կարետ զգացի հայերեն ու մեղքս եկավ: Լեզուն, այս մարդկանց կողմից լքված մի ապրանք, որը Աստված օժիտ է տվել: Խոսքը հայերենի մասին չէ միայն: Հայաստանից չէ, թող դա դանյացին աներ, իր լեզուն նետեր մի կողմ ու ինչ-որ ուրիշ լեզվով խոսեր, օտար, բոլորովին օտար, խորթ մոր պես ու չափ (անգամ խորթություն չդրսևորող կնոջ) ուրիշ… «Գեշ է, շատ գեշ բան մը էրած են ադենք…»: Իսկ Ադլերից ոչ հեռու գտնվող ծովափնյա մի գյուղում հյուր եղանք երբ, ապշելու տեղ չմնաց: մութ էր: Մեր մեքենան փչացել էր մայրուղու վրա: Հաց ունեինք, ջուր չկար: Կանչեցինք առաջին բնակչին, որի տունը ճանապարհի եզրին էր գրեթե: Մեզ անհասկանալի լեզվով (առաջին հայացքից, կամ՝ պահին) խոսակցություն լսվեց: Իրար հետ այդ լեզվով պարզում էին, թե էս կես գիշերին ովքեր են: Ռուսերեն ջուր խնդրեցինք, հետո լույսը վառվեց բակի: Հիմա ասաց տարեց մարդը, ու ասաց՝ աման ունե՞ք, մոտ բերեք: Ընկերս հայերենով ասաց՝ տեսնես ինչ ազգ են, սև են: Մինչ ես կարձագանքեի, ջուրը մեր ամանը լցնող պատանին ասաց՝ մենք էլ ենք հայեր: Ասաց հաճելի հայերենով: Ասացի՝ քիչ առաջ անհասկանալի լեավով էիք խոսում: Ասաց՝ այո, համշենահայերեննով էր: Պատանին էլ էր խոսում… Հարևանները՞ վրացիներ, ռուսներ, աջարներ, սվաններ էլ կային, մենգրելները մեզ իրենց մեքենայի պահեստամասերից տվին: ՈՒ այդքանի մեջ համշենահայեր, զարմանալի թունդ հայեր: Սրանց հնոցով էլ չես փոխի, պինդ էին հագեցել, Էն թավուր պինդ, դիփի մեջ էլ լիքը հայություն կար՝ որ շատերին կհերիքեր ու չէին կշտանում: Իսկ խորովածանոցի հայը հրաժարվեց՝ ասաց՝ հայ չեմ, հայերեն մի խոսացեք հետս: Երբ մենք հեռանում էինք բուֆետի կինն ասաց՝ կոզյոլ տը ա նե արմենին պաստըդիս բոգը իզմեննիկ…

 Եթե մենք՝ հայերս, երկու կետերի միջև եղած անդունդը երկու հազար տարում անցանք ու հիմա «ճամփից» կարծես (հազարամյակներից) հոգնած, տեղ հասած իբր, տեղ հասցրած տակը մնացած ունեցած չունեցածն ենք պարզում, ապա պիտի հաշվարկում (սխալներ) խիստ լինենք, թույլ չտանք չեղած պատի սվաղում, չունեցած պատուհանից լույս չակնկալենք կամ նախշ չգծենք ոտքի տակ, չվիրավորենք «կորցրածի» համար հստակ որոշենք՝ ինչ մնաց մեզ մեկ թվից մեկնարակած մեր 2000 ամյա «կրոսից»: Էլի գնալու ենք, եթե չգնալը մահ է: Պիտի գնանք, եթե գնալն էլ թանկ է, կամ կորուստներ պիտի ունենանք: Ինչի՞: Դե հող տալու տեղ չկա: Որ տանք՝ մենք էլ հետը պիտի գնանք: Ո՞նց «ինչ» անենք: Ինչ կասեն հողատերերը: Առաջներում, «մնալու» համար ժողովրդից հավաքում էին ոսկի, արծաթ, քարեր՝ զարդարանքների տեսքով, պապերից, տատերից մնացած օժիտ: Օժիտ էլ չի մնացել: Ժառանգությու՞ն, ունենք, բայց դա հազիվ ընդունվի: Գիր չունեցողները էնպես են սերտել ուրիշինը՝ «դու սուս»:

 —Բա ինչի՞ խաթրին մեզ հետը տանի «ժամանակը»: Մեզ կարելի է «հաջորդ կանգառին» դուրս հրավիրել, որպես անկարգապահի, «աղբը ոտքի տակ թափողի», աշխարհի «մարաֆոնից» զգալի ետ մնացողի, անօրինապահի, անկուլտուրականի, որովհետև տրամվայի մեջ հայտնված երբեմնի վարորդին անգամ՝ այդ տրամվայի մեքենավարին, նախկին գնդապետին, (ուզում էի ասել գեներալին… իսկ նրանք հիմա տրամվա՞յ…) անգամ տրամվայը շինողին վերապահված չէ էն գլխից՝ խախտել «իրավունք»: Դուրս են «հրավիրում» կարգազանցին: Հազար վեց հարյուր տարի առաջ գի՞ր եք ունեցել, այո՞… Դե գլխիս նստեք: Փորձեք: Չեք անցնի, ժողովուրդ լավ եք արել, 2787 տարի առաջ քաղաք եք շինել, բաղնիքում կողացել, գրել եք, եղածով, ծովից ծով աշխարհ եք շինել, խլել են, Քրիստոսին տեր եք կանգնել, ինքներդ անտեր, սրա նրա համար էլ «եք քարշ եկել» իբր ինքներդ էլ անհոգ էիք, գլխներիդ ճար անող կար… Չեք անցնի, պիտի «չդզզա» էս սարքուկարգը՝ զտող, սահմանի վրա հանեք գցեք անթույլատրելին: Եթե հետ գալու եք, դրեք մի ապահով տեղ, որ գաք՝ «ունենաք»: Աշխարհի առօրյա կյանքի «թշնամիները» մանկավարժներն են, էն շատ հայտնի գիտնական-մանկավարժները, որոնք կոչ են անում ծռված մեխը ուղղել առանց մուրճի: Ես կողմնակից եմ դարբնի մեթոդին՝ քանի տաք տաք ա… Ես բոլոր մեխերը «ուղղելու» առաքելությունը վերցնեմ վրաս, թե՞ Տակը մնացած կյանքս ապրեմ, եթե մնալու է… կյանքը, իմ բաժինը: Ժողովուրդ, այս մեխը մի ժամանակ չկար: Մի ժամանակ մետաքսյա էր, կամ՝ թավշյա, իսկ հիմա ինքն է որոշում, թե՝ ով լինի ով: Էդպես էլ եղավ: Հաջորդ տարին եկավ իր անձրևներով, ձյուներեվ, սելավներով ու նրա տանիքը ինձ «բանի մեջ պահեց»: Ես նախընտրեցի համբերությունը, սկսեցի խույս տալ նրա հետ հանդիպումներից, անգամ՝ «պարտադիր»:

 —Քեզ լծում են, պիտի քաշես, պիտի ընդունես, որ վայելում են նաև ՔՈՍՈս-ները: Սու երբևէ, կամ ժողովուրդը հիշեցրե՞լ էք այդ մարդուն իր իսկ անցյալից մի հատված: Չէ: Պատերազմի ժամանակ թաքնված կացավ, հիմա…
 —Չեն պատժում, հայրենիքը չսիրելու համար քեզ բան չեն ասում՝ ոչ հայրենիքը, ոչ կառավարությունը, ոչ… ժողովուրդը, որին Սայաթ Նովան խալխ է անվանել: Հարևանդ քեզ իր կշեռքի վրա է պահում, պահել, պահելու է՝ քանի կշեռքը կա, կշեռքը կլինի՝ առանց մարդու էլ: Այլ նաբ է, որ կշեռքը մեկը չէ: Բոլորի համար ու չի սահմանվել մի օրենք, ըստ որի՝ մերը ձեր արշինով եք չափում: Աշխատանքը՝ A =FS ըստ «Գիտության»: Ժողովուրդը դրան ծանոթ է: Իսկ մեր աչքի առաջ այն հավասար է A=FS=0 եթե համարիչ չունի հաստատուն: Կամ՝ միևնույն լարման դեպքում հոսանքի քանակությունը հակադարձ համեմատական է դիմադրությանը: Սա հրաշք օրենք է: Դիմադրությունը՝ կորուստն է կողմերից գոնե մեկի, դրանից չի տուժում «հավասարման» օրենքը՝ քանզի եղածից բաժանելը ապրեցնում է օրենքը՝ առանց խոստանալու փրկություն՝ կողմերից տուժողին: Կարևորը՝ կյանքի գոյն է: Այս դեպքում օրենքով հաստատենք, որ ես, այս երկրի քաղաքացի էսինչ էսինչյանս, էսինչ արշինով, էսինչ կշեռքով, էս կարգուկանոնով ապրելու առաքելություն ունեմ: Չլինի էնպես՝ ևս ասում եմ մեկ մետրը 10դմ է, իսկ դիմացինս հետս վիճում է, թե՝ ժողովուրդ, ես ձեզ 100սմ եմ խոստանում… ՈՒ ժողովուրդը ցնծում է…

 —Ինչո՞վ չափեցին մարզադպրոց հոսող ջրերի քանակությունը, հա՜, հա՜, հա՜,- կես րոպե ծիծաղեցինք ու ես լրջացա:—Մարդիկ ջրի համար պռոշ են ճաքացնում, քու տակով էլ ջուր է գնում, հա՜, հա՜, հա՜, որ իմանաս ջուրը կպահի, դահլիճը ավազան կշինես, չէ՞:
 —Չէ: ՈՒղեղս է ջուր դառնալու քիչ հետո, որովհետև չեմ կարողանում պարզել ինձ համար, թե որտեղ է վերջանում օրենքը, որտեղից՝ սկսվում… Ամենուր «беспридел» ենք շոշափում: Եթե օրենքը՝ եղած չլիներ որտեղի՞ց «օրենքը խիստ է, բայց նա օրենք է»: Որ բարեկամ սեփականատերը վայրենի կապիտալիզմից է դա նրա վարքն է հուշում: Որ ճարտարապետը տագնապ ունի իր աթոռի համար ու չի նախատեսում եղած օրենքից «բաժին հանելը» մի մարդու, որի համարիչը հաստատուն է, իսկ R հավասար է (կամ գրեթե) զրոյի, ուրեմն՝ արդյունքը շոշափելի կլինի նաև «շրջապատի» համար: Շրջապատը միշտ բաժանված է՝ իր վրա, կամ՝ ուր կասեն: Բանացնում չկա: Հինգերորդ է, եթե գլորվելու է. առաջինն է, եթե ընտրվելու «բան» կա, մշտական է՝ եթե ծամվելու կա: «Մալադեց, ախպեր», վայրենի կապիտալիզմից չի տուժել խալխը: Որ իմանա ինչ է կատարվում, որ իմանա էդ ինչ լկտիություն է, «կարող ա՞…»: Չէ: Հայրենիքը պատերազմից դուրս չի եկել, թշնամին «ամեն օր» մի քանի (տարվա ընթացքում) սմ առաջ է սողում, մեզ ինչ կասեն, առանց էդ էլ հա շառ են գցում, թե կոռուպցիա կա, մարդու իրավունքները խախտվում են, «ԳԱԻ»ն փող է վերցնում «բեսպրիդելշինա» է գործում: Տո ինչ ասես, որ չեն հորինում էս թուրքերը…

 —Ես գործին նայում եմ այնպես, որ տեսնելս ու շոշափածս իրար չխանգարեն: Ես ամբողջությամբ հայրենիք չեմ, որ դատեմ ու պատիժ ներկայացնեմ: Որ չեմ կարողանում պետական հիմնարկի մեջքով կուրծքս թակեմ ու առաջ գնամ՝ դեպ անջուր ու անտիղմ կաբինետ՝ ուր արհավիրքի ձեռքը չի հասնելու այլևս և անձրևի առաջին կաթիլները չեն կռացնելու սարի պես անսասան մեջքս շեշտելու համար լծի առկայությունը: Այս անգամ ավելի վճռական կանչում են սեփականատիրոջը ու կրկին մատչելի հայերենով «հասկացնել» եմ փորձում, որ անձրևաջրերը կարող են վնաս տալ իր շենքի հիմքին՝ ուր տեղակայված է ՊՈԱԿ-ը: (Հանկարծ հիշեցի մեկ ուրիշ վաշխառուի, որը նախկինում մեքենա էր դզում, փչում էլ: Ասացին, որ մեքենադ սվարկա չանես, չսարքես, կփչանա: Ասաց՝ կանեմ, բա փողն ո՞վ տա): Վաշխառուն գունատվեց այնպես, կարծես լսել էր՝ շենքը շուռ պիտի տան՝ ես գամ վերև, դու գնաս ներքև: Չնայած առտառոց բան չէր նաև դա, եթե… Ասաց ես չեմ կարող դա անել, ծախսերի հետ կապված է, մեծ: Այսինքն ոչ մի տարբերակ չի ընդունում իր ապարատը: Ասում եմ ջուրը հեռացնենք անմիջապես պատից՝ մետ հինգ մետր: ՈՒ՞ր: «Колодец» փորենք, երկու մետր (խորություն տանք), ջուրը թող մտնի ու ծծի գետինը: Քամալյանի կառույցին վնաս չի տա, որովհետև այն սվայների վրա է: Կամ էլ խողովակով տանենք ավելի դենը: Ասում է՝ ճարտարապետը դեմ է էդ մեթոդներին: «Որ հեռացնեմ, ջուրը պիտի հասցնեմ խաղահրապարակ»: Բա խաղահրապարակը, բա երեխաները: «Էդ էլ դեռ հարց է, ծախսերի հետ գործ ունենք, մեծ»: Տեսնենք ճարտարապետը ինչ է ասում: Զանգում է ճարտարապետը: Հազիվ մեկ ժամ անցած, ապրես ինչ օպերատիվություն, ինչ կարգապահություն: Ինքս ինձ սաստում եմ. «մարդ ես, էդ ինչ շանտաժներ ես (ինձ հետ եմ) անում, հապճեպ եզրահանգում, մարդկանց անտեղի «վիրավորում», նյարդերտ լարում, քիչ է մնում աչքերդ բոցավառվեն արյանդ արագացված հոսքից: Տեսա՞ր, մարդը գնաց, ճարտարապետին անհանգստացրեց, հարցը բարձրացրին, մտան տակը և ուսով, և պատասխանատվությամբ, և օրենքով ու հավասարակշռված: Դե հիմա լսիր ճարտարապետ ախպորդ ու երախտապարտությունդ դրսևորիր այնպես, որ փարատես՝ մեղքերդ, ցավդ: Այսքանը հյուրընկալվեց մեջս ու ես շատ պաղ ձայնով՝ լսում եմ… Ճարտարապետ, էդ ի՞նչ ես ասում, չեմ հասկանում: Ասում է՝ «ուշունց ես տվել, ինձ անտեղի ինչու՞ բան ասես, էլ հեր ու մեր… էլ…»:

 Սելավի նման ճարտարապետը միտքը հեղխեղեց ականջներիս, որը անմիջապես նստեց սրտիս մեջ ու սկսեց չտեղավորվել: Հարցեր կա՞ն: ՈՒզում եմ հավասարկշռությունս խախտեմ ասեք, լսում եմ: Ասեք, որ թափեմ՝ ինչը թափվելու ենթակա է: Որովհետև ընդամենը երկու հոգով, ջրի հարց, զուլալ չէ՝ բայց ջրի, ու առանց սելի: Վերջ: Այս հանգույցը Պրոմեթևս է ուզում՝ առանց առասպելի, բայց կոնկրետ, որովհետև՝ «… դե որ էդպես է…»: Հիմա՝ մուննաթի տակ, ցեխից ու տիղմից խունացած «հարկիս» ճակատագիրը նորից եկել է հանգրվանել արժանապատվությանս (ցցված նետ՝ միշտ աղեղից մեկնարկելու պատրաստ) էն վսեմ գագաթին ու ինձ մղում է սխրանքների: Հանկարծ հիշում եմ մի մենախոսություն, որից «տուժելս» կար, բայց խոնարհաբար, ու գլուխս վզիցս տեղափոխելուն էլ ձեն չհանեի երևի, որովհետև… Ասաց. «Իմ դիպլոմը քոնից համ նախշուն ա, համ պրիստիժնի ա, համ մեժդունարոդնի, համ էլ, ինչպես պատմում էիք, մեջը մի առանձին բան չկա»: Հաջորդն էլ ասաց՝. «Ստեփանակերտում՝ մեկ համալսարանը շատ շատ է»: Ասացի՝ սեփականատերը չի անում ճարտարապետի ասածը: Ոչ ոքից չի քաշվում նաև: «Փողը էսօր է՞, որ հարցեր է լուծում»: Չէ, երեկ էլ էր, բայց խալխի գլխին քո շենքի տանիքի ջուրը թափվի, խալխը, չէ՝ ժողովուրդը, տուժի ու ելք էլ չունենա՞: Ելք՝… առանց չակերտների ու տիղմի: Հաջորդն ասաց. «Որ քո ներքնահարկը դառնա հայրենիք մեր «ուրիշների» համար էլ, այն ժամ մենք ուրիշների կողմից (օտարներից) ճանաչվելու խնդիրը մեր ազգում պահելու ենք որպես սովորական մի ծառ, որի բերքը (պտուղը) չենք ակնկալելու, մինչ նրա հասունանալը: «Մենք մեզ ճանաչելը ավարտած կլինենք, կմնա «նրանցը»: Կլինի՞…

Ես ասացի՝ էսա բոլորը բարձրագույն կրթություն կստանան և կես բաղաձայնից բարդ ստորադասական նախադասություն կընկալենք հեչի պես: Կունենանք կիրթ խալխ, չէ՝ ժողովուրդ, որը «կջոկի», լավ էլ կջոկի, որ ջուրը, որքան էլ քիմիապես անաղարտ, քանդող շնորհք ունի, ավերիչ ուժ ունի, դանդաղ էլ, արագ էլ ակնթարթում էլ: Դա կհասկանա նաև «մեծատառ» տանիքով մարդը և գոնե իր «մարդկայինը» զերծ կպահի հեգնանքից:
 — Կրթությու՞ն, ասում եք… կրթություն կստանա՞ն: Ճիշտ չենք անում, որ ճիշտ չենք ապրում, իսկ սրա ձենը չի էլ լսվի էս ժխերի մեջ: Բայց կշոշափենք: Իսկույն կհագնենք անցյալը մեր «փառավոր» անցյալը Մաշտոցի երկաթագիր տառերը, մեր քաղաքակրթության մյուս գույքերը շքանշանի, թե մեդալի փոխարեն՝ ցույց կտանք մեզ կասկածի տակ առնողին՝ «ահա թե ով ենք մենք», կասենք ու կշարունակենք խոտան թողարկել: Պետական համալսարանը պիտի դարձնել, ոնց ասեմ՝ բունդես լիգա, էն էլ միակ անդամով: Մի «կլուբ», մի լիգա, մի գետին, մի երկինք, մի համալսարան: Խտացնենք, ամենակուռ մի դասախոսական կազմով հանենք դաշտ: Պետական հալալսարան ունենք, որի «երեք» գնահատականը մեծ հաջողություն կոչվի մեծամասնության համար: Հիշում ե՞ք Երևանի Կ. Մարքսի անվան պոլիտեխնիկը… «Պոլիտեխնիկ է սովորում»:
 «Հա ա ա, քյալլա յա ասե…»:

 — Թոռս ասում ա՝ մին պաժկա լավ սիգարետ կամ մին պաժկա լվացու ճար տո, գնհատականդ կա: Համալսարանը Արցախի (պետակա՞ն) հիմնարկ է, ուր գործի են գնում մետ 500 հոգի: Ռեկտորն ասում է ընդունում ենք այնքան, որ աշխատավարձը ապահովենք: «Էստի համեցեք, էստի համեցեք…»: «Սպլաշնոյ» ընդունում են: Ախար «էդ գիրն ուրիշ գրեն» պիտի լինի, ամեն մարդ չպիտի կառնա կարդա, մանավանդ՝ առանց ջանքերի, առանց սովորելու, մին պաժկա պչեննավ…
 —Բիզնես է, տղերք, որտեղ՝ «նես» է, այնտեղ՝ «բիզ» է, մանավանդ՝ կրփուփյունը, մանավանդ՝ Ղարաբաղում: Իրարից մարդ են խլուն: Տարի՞քը: Պետական հիմնարկներում ցուցակ են արել, պարզել, որ էսինչը, էնինչը, բարձրագույն դիպլոմ չունենա: «Կամ» ճկա, անխտիր բոլորին «տարել են նստեցրել» Արցախի պետական համալսարանում: Առաջներում էս տիպի էս մակարդակի էին ֆեզոները կամ՝ փեզոները: Հիսունն անց քաղաքացուն հինգ տարի հետո «դիպլոմ» են տալու ուղարկեն թոշակի: Զատո համալսարանը վարձ կստանա ու ռոճիկ կտա իր աշխատողներին: Մեկին գիտեմ՝ ծանոթություն ճարեց, որ չընդունվի, որովհետև մեջ տեղը մի փող ծախսել է մնում. «Չեմ ուզում, ախպեր, շնորհակալ եմ տալիք գիտելիքներից: Ինձ հերիքում է ու դեռ մի բան էլ ավել է: Կրթության բաժնի աշխատողը, չէ երկու աշխատող առնվազը՝ արտագրել են ընդամենը երկու նախադասություն (համակարգչի վրա) մի բառում մեկական տարբեր սխալներավ ավարտել այդ «աշխատանքը»: Ամոթ չի՞: Համալսարանը անգրագետ է թողարկում: Որ դետա՞լ լիներ, կամ մթերք՝ կընդունվե՞ր, կսպառվեր, բիզնեսմենը վատ ապրանքին փող կտա՞ր, կպահե՞ր, կհանդուժե՞ր, անտարբեր կմնա՞ր: Չէ: Իրենն է զուտ իրենը, ինքը կտուժի: Տրաքտորը կփչանա, «արտը» կմնա կիսատ, եղանակը կնայի կտեսնի մեխ կա պարապ՝ մուրճը կօգտագործի անպայման ու ամառը կգա առանց բերքի: Առանց բերքի, առանց եկող տարվա սերմի ու առանց:

 —Լավ չեմ հասկանում, թե ինչու շրջանավարտները «կլենտ» (клиент) են դառնում շուկայի: էս է խոսում՝ էժան, հարմար, մի քիչ դենն է գնում՝ Ամերիկա, Անգկիա, Ռուսաստան և այլն… Վախ չունի ուսանողը: Կելնի կգնա, չի սովորի, չի գա պարապմունքների: Կբարկանա՞ն: Կթողնի կգնա ուրիշ համալսարան: Փողը կտա կսովորի ու նաև կավարտի: Բա ասում են Ամերիկա ընդունելության քննություն չի լինում: Փողը կվճարե՞ս, կնստես կսովորես: Բայց… Կավարտե՞ս, դիպլոմ կստանա՞ս: Սոփվետական Բուհ-ի շրջանավարտը տասնյակ (18 տարի) տարի ու «ներ» փորձել է ավարտել մի «բան» որը սկսել ու ավարտել էր վաղուց, բայց ուրիշ երկրում: «ՈՒրիշ երկիրը» սպանվեց, բայց նրա տված ուսումը աշխարհը սկսեց գնահատել նրա մահից հետո: Բուհ ընդունվելը պարծանք էր բերում՝ անգամ լավ հարևանին՝ մալադեց, Երևան է սովորում, առանց փողի, առանց ծանոթի, ինքը իր գկխով: Ընդունվելը՝ բուհ, կամ կտրվելը՝ ազգի, գյուղի, շրջանի, քաղաքի զրույցի բաժին էր դառնում՝ ընդունվողները հերոսներ, կտրվածնե՞րը թաքուն գնահատական էին ստանում՝ որ ծնողները վշտից չհյուծվեն (կտրել են, թող են ուզել՝ չի տվել…): Արժե՞ ազգի հումքից խոտան պատրաստել, «դեգյունի» երկիր ենք ունենալու քիչ հետո: Արժեզրկում ենք ներկան՝ խոսելով Գլաձորի համալսարանի, Ամարասի դպրոցի մասին: «Բիզնես» բառը մեր փալանի վրա լավ էլ նստեց իր էությամբ ու չի թակում, մանավանդ՝ «կրունկը»: Պետությունը թույլ չտա: Լավ գործարարը վատ ապրանք չի արտադրում: Կսննկանա: Խելոք գործարարը հին տեխնոլոգիային փող չի տալիս: Անմրցունակ ապրանքը կրախի է տանում գոնե այդ «արտադրամասը»: Էկոնոմիստ էլ չեմ, բայց հասկանում եմ, որ անձնական սպառման համար թխվող մի քանի հացի պատմություն չէ, որ ինքներս մարսենք, ուրիշին նշանցչտանք, որ չասեն՝ էսինչ փնթի խալխ են, չէ՝ ժողովուրդ: Մենք էլ ասենք՝ բա դուք գիտե՞նք, որ մեր տառերը, Մեսրոպ Մաշտոցը, մատենադարանը, Երևանը, Էրեբունին, Շենգավիթի 6000 ամյա քաղաքը, մեր մարշալները, մեր… Նրանք շվարեն ու խղճան մեզ՝ որպես դեռևս չձևավորված խալխ, կամ ժողովուրս, որը աներևակայելի սնապարծությամբ հասել է 21-րդ, սակայն անհասկանալի ճանապարհով ու չհղկված: Մեսրոպատառ Լեզուն յորղան է՞… Ասենք՝ հա: Բա որ «կատուն գա քեզ վրա…»: Միտներդ ա՞, 1990 կամ 89թ. էր, Ադրբեջանի պատգամավորների հետ մի դելեգացիա էլ են ուղարկել՝ էկոնոմիստ, ֆինանսիստ, պատմաբան, «ֆիզիկոս» և այլն: Գնացել են որ սրանց օգնեն՝ Բդոն, :դոն… պիտի բռնեին կատվի քամակից: Հենց իրենք էլ ասացին՝ թող դրանք էլ դեպուտատ դառնային, իրենք էլ պատասխան կտային հենց իրենց տեղը: Հայաստանի պետական համալսարանը «գովազդի»ց կանչում է՝ վարձը տվեք՝ սովորեք: Երկու ամիս ա՞նց: Եկենք, մարենք, հերն էլ անիծած՝ թե չենք սովորի: Նախարարի աթոռը թափուր չի մնալու, ասում են, բայց մենք չենք լսում մեր ականջով, մենք տեսնում ենք, տեսնելու ենք ու թամաշա անենք սուս: Ինձ դրանց միջից հանեք, եթե պահելու եք՝ պատասխան էլ պիտի տամ:

 — Որ չտաս էլ՝ կլինի: Սեպտեմբերի 26-ին ջրհեղեղից տուժեց կրկին ներքնահարկը: Վերևներում ամեն ինչ «աշխատանքային օրվա շրջանակներում էր»: Ուժեղ տանիքները, չէ, պինդ տանիքները, չէ լավ «կռիշա»այի ներքնահարկերը չտուժեցին: Մարզադպրեցը ունի «պատալոկ բետոնե», որը մեկի համար հատակ է: «Մեկը» անհոգ էր ու սկի չեկավ էլ, չհետաքրքրվեց… կրկին ու նորից: Բայց եկան: Քազաքապետը, ճարտարապետը, անհանգստացան ու գնացին: Շնորհակալ եղա, որ «մխիթարեցին», բայց ասացի՝ ջրի հարցը չի լուծում խանութպանը: Շտապ քայլերով հեռանում էր ու միայն ասաց՝ պիտի անի, ինքը ավելի շահագրգռված է, պիտի անի, ես ասել եմ… Կարծես ասել էի՝ «Քեռի զավադնոյ մեքենա էիր խոստացել, բա ինչու՞ չբերեցիր»: Կարծես ասեր՝ «էն մի անգամ, էն մի անգամ, որ եկա, կբերեմ, կբերեմ… գլուխս տարավ…»: Գնաց: Երկու օր հետո գալիս եմ տեսնում նորից։
 —Բայց չասացի, առաջին սելավի գալը շատ կարճ ու տկար պատմեցիր: Էս մարդն էլ քո աշխատասենյակու՞մ էր:
 —Ասեմ: Բաց դաս էինք քննարկում, թե խմբի մարզումներն էինք գզգզում: Պատուհանից նայում եմ դուրս: Ճղպերես ճիպետի պես ճոճվում է, կարկուտը գնդակահարում է ծառի վրա եղած տերևներն ոու պոպոկը: Լավ չեմ տեսնում՝ պատուհանից դուրս աշխարհի հերը որ հաստատ անիծվում է: Զրուցակիցս ասում է՝ դուրս գանք… Ասում է ու դուռս բացում: Կինո է, մոտ կես մետր հաստությամբ ջուր քազաքի աղբեվ հեղեղվում մեր սենյակը: Գոռում եմ՝ փակիր դուռը: Մարզիչը լարված ձայնով ասում է՝ կարող ա՞ մնանք… Մեթոդիստն ասում է՝ շուտ դուրս գանք, որ չմնանք: Ես մտածում եմ փաստաթղթերի մասին: Մինչև կբարձրանա՝ ես շկաֆի վրա կդարսեմ շատ կարևորները: Կոշիկներս հանել եմ: Մինչև ծնկներս ջուր ընդունելու եմ ազատ՝ չնայած կարկուտից սառած ջուրը ակտիվությունս նվազեցնում է: Նվազած ակտիվությամբ գլխավոր խնդիրը լուծում եմ: Անցնում եմ փրկությանս: Լողալ գիտեմ, պատուհաններից ջուրը դուրս կգնա և այլևս չի բարձրանա մինչև առաստաղը: Մարզիչն ու մեթոդիստը շտապ կերպով դուրս են եկել սենյակից ու մինչև ծնկները ջրի միջով շարժվել դեպի աստիճանները, որոնք իբր պիտի տանեն դեպի փրկություն: Սակայն հենց այդ դռնից էլ կարկտախառն աղբաջուրը վտանգավոր թափով, նաև աղմուկով, շտապում է ներքնահարկ՝ կարծես վերջնական նպատակը դա էր: Տղանները թառել են բետոնե ցանկապատին, ես կարկուտի շաղախի միջով շարժվում եմ դեպի մուտքի դուռը: Աչքիս առաջ ներքնահարկս տուժվում է: Եթե սա ազգովի էինք կիսելու՝ գրեթե ոչինչ, եթե Աստված, էս էլ որերորդ անգամ, որոշել է հիշեցնել, որ ներքևում, միայն ներքևում կարելի է հերոսանալ՝ հանուն վերևի, ապա զգում են՝ հոգսը իմն է ու միայն: Այսինքն՝ անգամ միևնույն շենքից՝ իմ հայրենիքը՝ նրանց հայրենիքը չէ: Միևնույն կառույցի հիմքը հողի մեջ իմն է (կամ անհասկանալի է թե ինչու միայն իմն է,եթե հիմնարկը պետական է) իսկ վերնաշենքը՝ ուրիշինը: ՈՒրեմն իմ բաժին հայրենիքը պահում է վաշխառուի բաժին հայրենիքը: Ճիշտ այնպես, ինչպես ես պահեցի նրան, երբ թշնամին եկել էր հասել մեր հիմքերին ու պիտի տուժեր «վերնամասը» նաև: Անհարմար է՞, ասե՞լը, լկտիություն չէ՞, երբ անորակ հայրենակիցը իր բաժինը էն «գլխից» վերցրեց ու ստեղծվեց երկհարկ կամ բազմաշերտ իրականություն: Դարձան վերնաշենք, խալխը՝ բազիս: Այս կապը հայրենիք է պահում, բայց կապը կապ չունի մեր կապի հետ: Մեր կապը հիմնված է խալխի նվիրվածության (գուցե միամտության) և «վերնաշենքի» անկապության վրա՝ հանուն հայրենիքի, որից ներքնահարկն է «բաժին»՝ խալխին: Ինչևէ, ամբողջ մարզադպրոցը քիչ հետո խեղդվելու հավանականությունից հեռու էր: Պատուհանները կպրկեն շենքը: Սպասելու ենք մայր հողի օգնությանը: Ձուրը կծծի, կկորչի, ցեխը դույլերով կհանենք, կլվանանք, կներկենք ու կշարունակենք մնալ նույն տեղում, նույն ուշադրության կենտրոնից կես մղոն դենը, բայց հայրենիքում: Հաջորդ օրը եկան ու տեսանք «տակը մնացածը»: Մայր հողը կշտացել է ջրից ու դահլիճում հեղուկ կար աննշան, բայց ցեխը չի չորանալու անգամ ամիսներ հետո: Խոնավ է ու արևից հեռու: Քաղաքապետը ու ճարտարապետը լավ էլ զննել էին ու քիչ էլ զարմացել «իրավիճակից»: Շատ եմ շնորհակալ, որ ցուցակի մեջ ենք հայտնվել: Անցյալ տարի էլ կար ջրհեղեղ, կարգին էլ լցվել էր: «Չեկան»: Նախանցյալ տարի էլ եղավ, բայց…

Մեծ առաջընթաց ենք ապրում: Քայլում ենք արդեն ու նաև առաջ: Ի դեպ, մեկն ասում է, դեռ ոտքի չենք կանգնել մեկ ուրիշը՝ լողալ ենք փորձում, ոմանք թե՝ մանուկ ենք՝ չորեքթաթ ենք տալիս, ես էլ քանի տարի է, ես էլ եմ ասում ինչ-որ բան, որը մեզ կազատի «այլ կերպ» լինելու և իբր ուրիշ վիճակում լինելու պարտավորությունից: Թռչում ենք, փոքր ու ցածր, բայց՝ թռչում ենք: Չե՞ք հավատում: Լավ, թևեր ենք պատրաստում, պատրաստվում ենք թռիչքի: Եղա՞վ: Թռիչքի, պատրաստվել հո կարելի է: Ուրեմն «եկան», որն էլ հիմք է տալիս մեր վիճակը անվանել «թռիչքից առաջ»: Արտասվելս եկավ: Էս ինչ լավ, պայծառ իրականություն է: Հայրենիքներս գրկախառնվելու են, հոգսներս փարատվելու են, գոնե չեն հյուծելու հավատս դեպի այն թռիչքը, որը երազում ենք բաց՝ աչքերի համար: Ճարտարապետը իր հմուտ փորձով անգիր չափում, կտրում, պարզում է, թե մեր ներքնահարկը ինչ հալում է և ինչ գին ունի նրա «փրկությունը»: Բայց ես, իբր ի-միջի այլեց, հիշեցնում եմ նրան, որ ջրի ճանապարհը դեռևս մնում է բաց, եթե «համարձակվի» նորից հեղեղ բերի դեպի մեր կողմերի վրա, չընդունել չենք կարող: Լավ, կասեմ, կասեմ, ինքը ավելի շահագրգռված պիտի լինի, ջուրը իր շենքի տակն է մտնում, չարզ չի՞ դրա հետևանքը: Շատ վստահ ու հպարտ քայլքով տուն եմ գնում: «Քայլել» մի ասա, մի թռիչք, մի համոզմունք, որ մենք՝ «ԼՂՀ», իրոք շատ ուշիմ ու տաղանդավոր (как минимум) երեխա էր դեռ էն օրը, երբ թշնամին… Երբ մենք… Երբ աշխարհը… Հիմա փառք Աստծու: Հաջորդ օրը կրկին հայտնվում ենք նույն հեղեղի երախում: «Հիրսը» լացի չվերածելու ջանքերով տանջում եմ ճարտարապետին: Մուննաթով ասում է՝ «… ակտեր ենք հավաքում ջրհեղեղից տուժածների (որ փոխհատուցման համար միջոցներ տան երևի): Ասում եմ՝ «եղածը» փոխհատուցելու քո խնդիրը չէ այսօրվա, ոևովհետև նոր ջրհեղեղից կրկին տուժել ենք, վաղն էլ ենք տուժելու, դուք պիտի «էն մարդուն» ասեք, ազդեք, ճնշեք, կոպտեք, որ գա իր շենքի տանիքից մեզ վրա, գահավիժող ջրերի կապը քաշի: Իսկ դու ասուն ես՝ «ժամանակ չունեմ»: Նյարդերս ձգվել են ու ես չգիտեմ ինչ անեմ: Ճարտարապետը փախչում է «էն մարդուն» խոսք ասելուց: Որ խեղճուկրակի մեկը լիներ դիմացինը՝ ժամանակը կհերիքեր: Հերիքած ժամանակը արճճի տեղ կթափեր էն մի մարդու գլխին, էն որ տկար է: Ասենք տկար մարդը ինչու լկտիանա ու թքի խալխի հոգսի վրա: Ճարտարապետին հասկանում եմ, բայց չեմ կիսում: Զանգում եմ կրթության բաժնի վարիչին, ասում եմ ճարտարապետին ասա՝ «էսպես է, էսպես է… թող «էն մարդուն» ստիպի որ մտահոգվի «մեր հարցով»: Մեկ օր հետո զանգահարում եմ՝ կրթության բաժնի վարիչը թե՝ ասել եմ, խոստացել է: Երեկոյան օդերևույթաբաններին եմ լսում ու առավոտյան զանգում եմ՝ չարտարապետը իր խոստումը կատարե՞լ է: ասում է՝ հիմա կհետաքրքրվեմ: «Հետաքրքրությունից» պարզվում է՝
 «… Պաաա, տես, տես ոնց եմ մոռացել,- ձեռքի ափը զարկում է տկլոր գլխին,- լավ կասեմ, անպայման: Անձրևը մի քանի առվակ է շինել մեր ներքնահարկի համար, իսկ վաշխառու «էն մարդու կռիշից (խանութի) միջին առատության ցնցուղ է աշխատում, որի ջուրը ուրիշ տեղ չունի հոսալու, իսկ կաբինետի դուռը բաց է ջրի համար: Որոշում եմ վաղը բարլանալ ու հենց նոր ոտքի ելած, թե աչդեն քայլող, լողացող կամ թռչող այս երկրի բարձր տերերին հասցնեմ մեր տան մանրուք «մի կաթիլ ջուր» խնդրո առարկան: Առավոտյան զանգում եմ կրթության բաժնի վարիչին: Մարդը անհարմար զգալով խոսում է հետս՝ կարծես ասեր՝ ճարտարապետի ու «էն մարդու» լինելը իր ուժերից բեր է, մանավանդ՝ չլինելը: Ի՞նչ խաբար կա, ասում եմ «էն մարդուն» գտա՞վ, միտը պահե՞ց… Հարցնում եմ ու ինքս գիտեմ պատասխանը: բայց լսում եմ՝ «ինքս էլ է համոզված, որ այդ «ջրի Խնդիրը» պիտի լուծի խանութի տերը, առավել ևս, որ այդ շենքը, այդ ջուրը, այդ հիմքը, այդ ներքնահարկը, այս հալը… Թուհ, թուհ, թուհ… Սակայն… Ճարտարապետը կրթության բաժնի վարիչին «բացատրել» է, որ կամուրջը լենքսին էլ են շինում: Եթե դա այդ պես եղել է նաև նախկինում, խոսքս կամուրջի ու «ճարտարապետի» մասին է միաժամանակ, ապա մարդկությանը «չի հասել» ոչ այդպիսի ճարտարագետ կամ «պետ» ոչ էլ առավել ևս կամուրջ: Ըստ (մեզ հասած) «ճարտարապետի» նախավերջին (մինչ այդ հինգ ջրհեղեղի զոհ ենք եղել) սելավից տուժած մարզադպրոցին փոխհատուցում են նախատեսել դրամի չափով: Ահա հենց այդ գումարը մարզադպրոցի տնօրինությունը թող օգտագործի իր կարիքների համար: կրթության բաժնի վարիչին հարցնում եմ՝ այդ նախատեսված հնարավոր պայմանական գումարը փոխհատուցման համա՞ր է: Այո, իհարկե, ասում է: Բա «մարզադպրոց-ներքնահարկին» և դպրոցի երկու սենյակներին հասցված վնասը (հինգ տարում) դրանք ո՞նց որոշեցին ու ստացան 100 000 դրամ: Միայն հատակը փոխելու համար երկու նման գումարը կես փող չէ: Չգիտեմ, ասում է, էդ 100 000 թող ոչ թե իրենց վնասները հատուցեն, այլ տանեն խանութի տիրոջ տանիքը սարքեն, ժոլուբը փոխեն, օտվոդ անեն ու էլ ինչ ուզում եմ: Հրաշագործ հայեր, դուք որ ուրիշի կողմից ճնշվել եք, անարգվել ու գետինը չեք մտել՝ զուտ հայրենիքի պատճառով, որ ձեզ թափշուր արած հողակտորը չմնա օտարին, «ամոթ է, մեզ ինչ կասեն»: Եթե դիմացինս օտարազգի լիներ՝ հազիվ թե հարձակվեր հային նման «խորհուրդ» տալ, որովհետև անգամ տկար Չուքչան պիտի խնդար՝«человеку дом строит. Ешче богати человеку Чукча не дурак, Чукча много беда имеет, особенно когда шутиш все«: ՈՒ ասաց: Հայ ճարտապետը, չկանչեց, չասաց՝ «Գյադա, էն շենքի, չէ այ էս շենքի ջրերը պիտի դուրս տանես, և այնպես, որ վնաս չտաս՝ անգամ քեզ: Չարեցիր, կպատժվես այս պետության խրոխտ օրենքներով: Վերջ: Գնա, քեզ «x» օր ժամանակ: Իսկ ներքնահարկում հայտնված ամեն կաթիլ ջրի պատասխանը տալու ես անձամբ՝ թեկուզ խմիր»: Հացի խնդիր կա, ու լինելու է… Ի՞նչ անենք, ու՞մ դիմենք: Ժամանակակիցս ճարտարապետն էր, չարեց: Գուցե «հոգիներ կանչեմ» մեր անվանի նախնիների: Օրինակ, Վարդան Մամիկոնյանի: Կհասնի՞, գլուխ կթափի՞ մեր էս իրականությունից: Թող Տիգրան մեծից սկսեմ, որովհետև Արտաշեսը մեր թվարկությունից չէ ու նրա հետ կապը կարող է խոնավություն քաշած լինի, տեղ-տեղ չքչքոտած լինի, կանտաքտ մաշած լինի, մի ամբողջ «шкаф» ավերված լինի, ապաշնորհ ու անպատասխանատու, կամ լկտի վաշխառուի ձեռքը (կամ ձեռքերը) «խառնված լինի»: Բայց կարելի է փորձել՝ հո բեռ չենք շալակում։

 —Дух Арташеса А основателья олной из сталиц Армений 180 г. д.н.э вернись по адресу НКР подвал спорт-шлолы.
 —Հազիվ գա: Հասցեն ճիշտ չէ: Հայաստան, Արցախ, Վարանդա, մնացածը կհարցնի: Կրկին «Արտաշես Ա, Կարթագենի զորավար Հաննիբալին էլ հետդ կբերես, մի քանի րեպեյով գոնե»: Որ ասեմ Արտաշեսը եկավ՝ պիտի չհավատաք: Հանիբալը ձեն չհանեց, բայց հետն էր, ու հարցիս յուրաքանչյուր ելևէջում ապշում էր երևի: ասաց՝ «Շատ բան է փոխվել իբր, բայց որակը կասկածելի է: Մեր մեծահարուստը իր տունը զարֆարում էր անդիներով, ամենալավ մարմարից: Մեր տանիքները կղմինդրից էին, մեր պատերը պաշտպանված էին ծեփով, կրացեխ սվաղով: Շիննյութերը բերում էինք նաև Հռոմից: Դժվարություններ կային, պիտի հաղթահարենք: ամուր քաղաքը՝ ամուր պետություն է, ամուր շինությունը պատմությունից չի տուժի էական: Ամեն քար իր տեղն ուներ ու պաշտված էր, որպես ունեցվածք, որպես հայրենիք: Չեմ հասկանում: Ձեր ասածները հազարավոր տարիներրի միջով ետ տանում եմ մեր քաղաքը, դնեմ արքունիքի նիստում, արդյունքի մասին կասեմ»: Ասաց ու հեռացավ՝ հետը տանելով նաև մեծ ճարտարագետ Հանիբալին, որը շշմած պիտի լիներ, թե ինչու մարդը 21-րդ դար հասած լինի՝ այդքան տուժած ուղեղով նաև: Զորավարին հարցնել լարելի էր, թե մարտական մեծ հաջողությունների համար Կարթագենը և նրա ռազնական խորհուրդը, կամ պաշտպանության նախարարությունը, ի՞նչ կոչում են տվել, ինչի՞ են արժանացել Հաննիբալի անձին: Չհասցրի: Տիգրան մեծը չեկավ: Կանչեցին, բայց ապարդյուն: Ի՞նչ իմանաս: Գուցե չի հավատում, թե 21-րդ դարը (չլուծված հարցերը) առաջին դարից բան ունի վերցնելու ու անգամ կիռարելու: Աշոտը՝ Բագրատունիներից, եկավ ու ասաց՝ լսում եմ: Պատմեցի: Ասաց՝ «մեր «հեգսը» էդ ձեր հոգսից չէր: Մեր օրենքները գործում էին, մենք լավ էլ կապրեինք: Օտարը հա խանգարում էր: Երկիրը ժամանակ չուներ, տան տանիքը տանտիրոջ գլուխն էր պահելու հողմից, տիղմից, տաքից ցրտից: Որ իմանա ամոթից գետինը չեք մտնի, մի շինարար կուղարկեմ, գա պատ սվաղի կանալ քաշի, ատվոդ անի ջուրը, ժոլուբ մաքրի: Ուրիշի համար համբալություն անող՝հազիվ թե, ճնշելու չեմ ուզում, կնվաստացնի: Պահենք, տուն պահել սովորեք, երկիր պահել, մարդ, մանավանդ մարդ պահեք, որ լավ խալխ ունենաք, խալխն է աշխարհը պահում: Ես գնամ»: Հիմա մտածում եմ՝ մեր նախնիների մոտ չկար թափթփվածութուն: Պատը հարգում էին, շենքը պաշտում էին, «իմն ու քոնը»՝ «նրա» հետ էր հայրենիք. մեր ունեցածը պահելու խնդիրը կարո՞ղ ա շատ կեղծ տեսիլ է, որ ժամանակի մեջ ոչ հրատապ է, դրա համար էլ ես մնացել եմ ներքնահարկիս հետ միայնակ ու կողքից նայողը ճիշտ չի տեսնում եղածը:

—Շատ չլրջացավ փադվալի հարցը: Շատ ավելի կծու, խորը, լեն, երկար, փշոտ զզվելի ու «подумаешь» խնդիրներ կան մեխերի պես ցցված: Ո՞ր մեկին խփենք:
 — Բոլորին: Խանութպանը իր փալանը մոռացել է, որովհետև «չորսոտանի էշերը ձրի թափառում են» պարապությունից ու սովից կործանման եզրին են: Մի թաղում էնքան էշ չկար, որքան հիմա ինքը մեքենաներ ունի:
Էշ ասացիր, մի փոքրիկ դժբախտություն միտս ընկավ, մի կին պատմեց: Յալի Ելան, տատիկ, միայնակ մի կին մի եքա «պալատում»: Որդիներ էլ ունի, թոռներ էլ դեռ ծոռներ էլ, բայց մենակ է կենում: էս կնիկը իր տալի հետ մի զրույցի ժամանակ չի դիմանում աղերսանքին, արտասվում է ասենք, ու բարակ սրտից փափկած լեզուն երկու զույգ «ստվեր» ա տալիս ու երկուսով լայ-լայ են անում պահած դարդերը, թացացնում թխպած, աշխարհ տեսած աչքերը ու պարզում, որ աշխարհում երկու լավ հարս կար՝ էդ իրենք էին, երկու լավ կնիկ կար՝ իրենք էին, հիմա էլ, ջանս քեզ, երկու մեծ կնիկա թաշախոստին՝ իրենք են՝ «երգիրս քանդիս՝ տժեր կինի»… Ամբողջ աշխարհին պարզել էին ամեն բան՝ մանավանդ՝ «ամեն մի մատս՝ մի կնիկ ա, պախոո»: Մեկ էլ՝ տեքոր կինը, ճոճվելով չէ, բայց մտահոգ ու երկու տարբեր գույնի թշերով. «ելան ասումա՝ ցերեկը ոնց որ քնում ես: էդ ա թշիդ վրա երևումա»: «Էհըմ մռնելիս, քնելս որնա: Ինձ նմանը կքնի՞: Հարյուր դարդ ունեմ, մեկից մոտենալ չի լինում»: Աշխարհի ամենալավ երկու կնիկը տեսնում են ֆրոնտ կա զրույցի, դամ են քաշում ու «դուդուկին» լացացնում: «Դուդուկը» թե՝ էս չկա, էն չկա, էս չունենք, էն չունենք, գոնե էլ ունենայինք բեռնեինք, ինքներս ենք կրում, ջուրն էլ, փայտն էլ, ալյուրն էլ, քարն էլ, չէ, քար չէ, ցախն էլ, տան հոգսը կքաշեր էդ էշը: Յալի Ելնան տեսնում է տեքոր կնիկը մի ոտի վրա է, մի ձեռքանի, առանց քյոմագի, առանց էշի՝ խղճի միջից ասում է «մեր էշը ձեզ փեշքեշ, տարեք: Արտաքինն է էշի, ինքը բարի մարդուց խելոք է ու բանիմաց: Ծմակում բեռնում են, հասցեն ասում, ինքը թուշին գալիս է տան բանդում կանգնում ու կանչում» չէ, զռռում էնքան, որ ուրուն են անում: Այ էդպիսի մի հրաշք էշ եմ նվիրում քեզ: Էշիս ղադիրը չիմանաս՝ կնեղանամ:

Կեքոր կնիկը էշը տանում է հետց տաք-տաք խեղճ կենդանին, ասում են, ոտը դեմ էր տվել ու չէր գնացել: Ծեծով միտներդ պահեք էշին իր կամքին հակառակ տարան, բայց պրինցիպը կար, դրսևորեց, ծեծ կերավ, արտասուքներ էլ ունեցավ, համենայն դեպս հեղուկի կաթիլներ կային աչքերում: Հեռվից, ասում են, հոնգուր- հոնգուր զռռում էր, որը, որոշ մարդկանց ասելով, վատ հետևանքների ազդանշան էր ու պիտի մարդավարի շտկեին էշի հոգեբանական վիճակը, ասեն լավ ուտելիքով, անհոգ կենցաղով, անբեռ զբոսանքով:
Խաբարը, թե Ելնան էշը նվիրել է փլանքյասին, մթնշաղին հասնում է խնամուն: առաջը մթին, գիշերը վերջ չունի: Էս կնիկը ո՞նց պիտի լուսացնի, մի շնչում հասնի յալը: Լավ մտածիր, խնամի, էնա կա, ելք կա, որ քեզ հանգիստ քուն կբերի, Ելնին էլ մի խտետ զրույց՝ էն էլ հազիվ պրծնի մինչև՝ կամ էշը ետ կբերեն, կամ՝ կսատկի: Վեր, վեր կաց զանգիր…
«Այո, էլ ի՞նչ կա, հինչ չկա: -Ելնան ասում ա՝ յոլա եմ գնում:-Էս օր մի լավ խալի են բերել ինձ համար կակրազ էշս էլ 40 000 հազարով ծախել եմ: Տվի առա: Մին թմաշա: Աշխարհքես նախշերը, էնա էդ խալուն յրա: Էս փոշտը հինչա՞ անում, կտրից»:-Կապը շատ լավ էլ կար, խնամի, խոսքդ վառել է խեղճ կնոջը, ու որ պիտի հետդ մի երկու խոսք փոխանակեր, «կապը» կտրեցիր: Խոսքը անկապության մասին չէ: Էստեղ մի բան հիշեցի: Չպատմեմ՝ շատ բան կկորցնենք: Սագարյան Սուրիկը նաչալնիկ է «Քիմյումը»: էդպես էինք անվանում «сельхоз химия» հիմնարկը: Հա զանգում է, հա չեն վերցնում, որ զակազ տա էս գյուղը, էն գյուղը: Սա գրեթե ամեն օր: