* * *
«Այսօր՝ 4)5 1991թ. Առավոտյան լուր տարածվեց, թե շրջկոմի դահլիճում հավաքվելու են շրջանի ղեկավարները (մելիքության տերերը), եթե ընդունենք որ հինգ մելիքությունները՝ հինգ շրջաններ են: Նպատակը չեն ասում: Ոչ հավաստի տվյալներով՝ դիրքերը ցնցումների տակ հայտնված պաշտոնյաները վրդովված են: Բոլոր նրանք, ովքեր «Կոմիտեի»ն կամ նրա գործնեությանը (սկզբից մինչև այդ օրը) աջակցել են, առավել ևս նրա ղեկավարներն ու լիդերները, պիտի պատասխան տան օրենքի առաջ: Կեսօրին պարզվեց, որ Մարզկենտրոնում խորհրդակցություն է տեղի ունեցել՝ կապված բանակցային գործընթացի հետ: հեռագիր է հղվել (ըստ աղբյուրների) Մոսկվա և Մութալիբովին: Մեր մելիքության «տերերը» հավաքվել են մելիքի գլխավորությոմբ, էլ քյոխվա, էլ նազիր, էլ վեզիր, էլ փլան, փարան, որ պատասխանատվության կանչեն «շարժման մեղավորներին» հրահրողներին, կրակին յուղ լցնողներին և նրանց հարողներին: (Խորհրդակցության նյութերից) կտորներ պահպանվել են կցկտուր, բայց միանշանակ բովանդակությամբ ու մոտիվով: Գ. Նասիբյանը, նախկին մելիք (գործկոմի նախագահ) ադրբեջանցիների բնավորության քաջ գիտակ (ինչպես տարածքի բոլոր տարեցները) անձը ասաց, շարժումը սխալ էր, կյանքը դա ցույց տվեց, առաջատարներին, յառլի ղեկավարներին հանձնել իշխանություններին, իսկ մնացածները հանգիստ ապրեն: Ի դեպ, Փավստոս, ի տարբերություն քեզ ու Եղիշեի, ես նաև կասեմ թե ինչու՞, ինչու՞ և այլն:
Առայժմ, իրոք ղարաբաղցին միայն լացել էր, խոցվել էր, արյունոտ որդի էր տեսել ու սեռ պարզ չէր, թունելի վերջը չէր երևում: Ի՞նչ պիտի չասեր մի մարդ, որը ունեցել է բավականին փարթամ կյանք՝ առանց լուրջ հոգսերի, առավել ևս՝ կոտորածի: Իրոք «խիզախ» մարդ է, գոնե նրանց ֆոնի վրա, որոնք համամիտ էին, բայց չէին խստովանի, չէին նախաձեռնի՝ կապանքներով էլ: ինչևէ նախկին մելիքը նաև ասաց, այդ մարդկանց ցուցակը (լիդերների, հրահրողների) նրանք էլ ունեն (բայց չճշտեց թե «նրանք» ով են), կգան, կբռնեն կտանեն: Մարդը վրդովված, մատ կամ ձեռք է թափահարել նաև շարժման վրա: Մի քանիսը թութակի պես փնթփնթալով կրկնել են ելույթ ունեցողի մտքերը՝ առանց տեղից վեր կենալու: Բուզանդ, Փավստոս, ասեմ՝ մեր տունը քանդողը՝ էն փնթփնթացողն է: ձերն էլ էր դա, բայց դու տեսա՞ր, թե տեսար, բայց՝ չասիր: Ավելին ասեմ: Սա 1991թ է: Դեռևս պարզություն չկա, հայտնի չէ, թե «ճանապարհի» որ մասն ենք անցել, քի՞չը, շա՞տը, դժվա՞րը, թե հե՞շտը: Բայց նախաձեռնությամբ, կամ առաջարկությամբ ուրիշները աչքի չեն ընկնում, միայն ձայնակցում են զգուշորեն ու մանեվրում: Նախկին մելիքը այս էլ որերորդ անգամ, հարված էր «ակնկալում» (նախկինում՝ 1988, տուժել էր) անպայման: բայց չեղավ: Դահլիճ չէին հրավիրել նրանք, որոնց մեղադրանք էին ներկայացնելու: Իսկ շարժմանը զգուշորեն հակողներից մի քանիսը (իմիտատորներ) դահլիճում էին, բայց չարձագանքեցին: Դրանից մեկին «շարժման տղաները» սեղմեցին»: «Փոխկեքը լեն ցըխըկլոլակ շան տղադ կյամ ա մեր քշտին քյոք-քյոք ռըխեն տամ, մըզանա պեներ գյուդում քյունում: Էքսը կյամ ուրան անվանի պատմում, շարժման լիդերու նման… Պա յերկընիր ըսիր, ընկեր ջան, էդ արդեն խաղը պըրծըցրալըք, փռնում ըք, հա՞… Քամաքդ ըս մըծըցնում կլոխդ էլ խոզու կլխա քյոք ա, մին քյալմա ըսիր, թա նրանցանա չըս»: Եղիշե պատմիչը, ասեմ տեսակետս, «փոխկեքը լենը» շատ ավելի վտանգավոր է բոլոր ազգերի, բոլոր ժողովուրդների համար էլ: Լինելու է, իր կայուն քծննանքի ու էժան որակի հաշվին: «Շարժման տղաները» լսեցին ու էպիզոդիկ հավաքվեցին: Պետք էր պարզել՝ լուրջ ինչ որ պաշտոնական բռնություն սպասվու՞մ է, թե՞ մասնավոր զրույցներ պոռթոկումներ են: պարզ չէր, թե ինչու շրջկոմի տղաները կրկին խրախտ ձայն ունեն կոկորդներում, որից չէին օգտվում «այն ժամանակներին». ինչու՞ այդքան արխային են՝ կարծես հաշվեհարդարի ժամն է մոտենում և նրանք դաժանորեն կճզմեն նրանց, ովքեր «այն օրերին լկտի» ծաղրում կամ արհամարում, կամ մեղադրում էին դավաճանության մեջ «շրջկոմի տղաներին»: Պիտի հասկանալ, թե այսքանից հետո ի՞նչ ունեցանք: «Շարման ռղաները», նրանց կողմնակիցները, հարազատները ունեն, թշնամի մելիք, թշնմաի «տերեր»… «թշմանի շրջկոմ», վերջապես՝ թուրք թշնամի, որը ոչ միայն չի ներելու, այլ… Հաշվեհարդար է սպասվում ն/գ շրջբաժնի շատ աշխատողների: Շարժման ակունքի ընկերներին կմեղադրեն և նրանք, և նրանք, իսկ «շարման տղաները» որ ճար ունենան իրենց գլխի հոգսը կքաշեն: Շրջկոմի տղաներից մեկի կաբինետի զրույցը մոտավորապես սա էր.
—Կասեն, դուք էլ եք մեղավոր:
—Մեզ խաբար չունեինք, մեզ իրոք խաբար չունեինք:
—Կհավատա՞ն: Բա փետրվարին, մերոնցից չե՞ն ասել՝ «ժողովուրդ, մենք ձեզ հետ ենք»: Հը՞ ընկեր Սաֆարյան, հինչ կասիք:
—Լսելի պեն չկա, մեզ լուխճու էլ փռնել բեդին կոխին Սիբիր: Հա, պա հունց: ՄԻնին Սիբիր, մինի պատառ էլ տենը, մինին էլ… Հռ հռամ ըք, էսա պուտյովկեքը կյլանա տՏ սպվՌվրՍՌՎ ՎպրՑՈՎ. Պա ջան: Լոխել քաքուտ ընք: կարծես զուգադիպություն էր, գուցե՝ ոչ բայց լսում ենք՝ տարածվել է արդեն, թե Հադրութի շրջանի որոշ գյուղերում փրթում են ժողովրդին: Թե ո՞վ, ու՞մ, կոնկրետ տեղեկություն չկա: Տեղեկությունը ճշտեցի ընկերոջս միջոցով: կարծես ցանկություն առաջացավ «վերջին անգամ» իրոք «սաստել» նրան, ով դահլիճում նստած էր, երբ կոչ եղավ «տղաներին պատժելու», բայց «չարձագանքեց»: Հասցրի: Մոտեցա, դիմեցի «փոխկեքը լենին», ասացիէ դու ներկա էիր, երբ նախկին մելիքը (Համոի ու Մարատի «տիրապետության» տարի) վեր կացավ ու ելույթ ունեցավ բոցաշունչ: Նա մասնավորապես ասաց՝ «… լոխ մեր տղերքը ըննականըն, ես տեանց ցավը տանիմ, մունք էլ քյոմագնք ըննական»: Նրան հավանության տվին մի քանի «նշանավոր» ղեկավարներ, որոնք ևս գրեթե նույն տեսքով հանդես եկան: Ինչու՞ նրան չհիշեցրին. իր իսկ ասածները, իսկ ես գրանցած ունեմ նաև մի շարք այլ մարդկանց «սրտի խոսքեր»: Նա հեռացավ ու չընդունեց: Իսկ միլիցիոները գոհ էր որ «չհասցրի» ուրիշ բան: Եթ կարող էի նաև ֆիզիկական պատիժ հասցնել: Իրոք հադրութում իրավիճակը տխուր և անհեռանկար էր: Սա՝ փափուկ: Տեսեք, մեր մելիքի մասին խոսք չկա: Պատկերացնու՞մ եք, Խամսայի մելիքներից նման մեկին, որը ոչինչ չի անում ու չի առաջարկում: Ժողովուրդը անտեր սպասում է, կողմնորոշող ուժ չկա, ճակատագրին տեր կանգնողը չի երևում, հասարակ ությունը չի հասկանում՝ ի՞նչ է արել, ի՞նչ է սպասվում, ինչի՞ համար, ե՞րբ… և մի շարք այլ «ինչ»եր: Ոմանք ասում էին սա Ավարայրն է, նույն «ոմանք» սկի չեն էլ երևում՝ մանավանդ «պոստերում», գոնե՝ թաղային: «Դժգոհների» թիվը եթե շատանա՝ կունենանք մի բազմություն, որն էլ՝ ժողովուրդ, իսկ ժողովուրդի դեմ «շարժումը» կկանգնի. «Մին ղալաթ ար… ցութ ըրեք դե»: Կես ճանապարհին՝ ժողովուրդը ժողովրդի դե՞մ: Մեջ բերելու եմ նույն օրվա գրառությունը ինչպես կար, այն բանից հետո, երբ միասին կհիշենք հեռավոր 449թ մի ժողովրդի որոշում, ըստ որի Հազկերտ 2-րդի ուղարկված հրամանը մերժվեց: Տիզբոն գնացածները առերես «ուրանում են Քրիստոնեությունը» և 700 մոգի ու հսկիչ զորախմբի ուղեկցությամբ (ՕՄՈՆ, ՍՊԵՑՆԱԶ, Սովետական բանակի ստորաբաժանումներ, թուրքերի հետ) գալիս են եկեղեցիները վերածեն ատրուշանների, խռովարարներին բռնեն (1991 մայիսի 15-16-17 և այլն) տանեն գործ հարուցեն նստեցնեն բանտ կամ գլխատեն (կամ օպերացիա «Кольцо»): «Ժողովուրդի միտումը բովանդակող որևէ անհատի ճիչը, որքան էլ ճշմարիտ ու անաղարտ, նաև ուղղված նրա վիճակի բարելավմանը, այնուամենայնիվ մեռնում է հենց այդ ժողովուրդի «ուշադրության» բացակայությունից, նրա ցավալի անտարբերության, թափթփվածության արդյունքում: Ավելի գրավիչ, մատչելի, հեշտ հանգրվանող դրույթներից, խոստումներից և նման զիզի-բիզի փիլիսոփայություններից թմրած խալխը, վերստին վրիպում է… գրեթե ողբերգություն է: Ժողովուրդը չի կարող ինքնուրույն մնալ նժարի վրա՝ քանի ինքը որպես լծակ առկա չէ, դեռևս խաղի մեջ չեն մտցրել նրան: Սպառնալիք է: 1991թ մայիսին պիտի կոշտ շոշափենք մեր «մելիքի» փափճուկ լինելը ու մի բան էլ ավել տեսնենք ու շշմենք: Շիրակացու ցեղը 13 դար հետո հասարակ թվաբանություն չի՞ իմանում, կանաչը չորից չի՞ տարբերում, ամեն միրուքավորի ֆիդայի է անվանու՞մ, ամեն բեխ ունեցողի՝ Անդրանի՞կ, ամեն կրակողի՝ փրկի՞չ, բայց չի՞ էլ կարողանում հարյուր քանի հազարից «հանի» մեկ, մեծատառ, մեկ, այնպիսի մեկ, որ Աստծու ձենով կանչի՝ ոչոշիչ քայլերի, ու խալխին կյանք բերի: Սա է նաև պահը, որ այս թվաբանությունը սերտելու մեր ցանկությունը դառնա պահանջ, վերաճի փրկության, թե չէ հայրենակիցներս ներխուժել են մեր տուն, կանչել գոռ-գոռգոռոցով, քյորփա երեխաներիս ասել՝ եկել ենք հորդ մորթենք, որ մեզ չի ենթարկվում… իսկ խալխը՝ «քնած» է, կամ քնելն է գերադասում: Տաք սաջին, տաք, բայց անտեր սաջին, հակառակորդի յոխան էլ կթխվի: 1991թ հոգնել է միապաղաղ ու լճացող իրավիճակից: Կամ՝ դես, կամ՝ դեն: Կարծես մեզ թողել են մեզ հետ ու «բան» են ակնկալում: Կռահել ենք (գոնե մտավորականները), որ մեր ինքնուրույն մնալու և վճռական քայլեր անելու (դարեր շարունակ առանց պետության էինք, հերիք չէր, ունենալու անհրաժեշտություն թե կարևորություն չենք տեսել, չենք զգացել) ոչ փորձ, ոչ էլ կամքի դրսեվորում ունենք: Առանց երրոդ կողմի ապրել էլ չենք կարող: Պարսիկ, բյուզանդացի, թուրք, ռուս, կամ նման մի բան՝ մեր կողքին պիտի լինե՞ն… Քացախ Արտաշը ասաց՝ մոռացել ե՞ս, Երվանդ, ասում էին, հայերը որ մնում են իրար հետ՝ իրար կծելու ախորժակ են ստանում՝ անգամ պարտքով: Երրորդ կեղմին էլ, եկած հյուրին ասենք, կիրթ լեզվով գովում ենք, մեր եղած չեղածը ուտեցնում, խմցնում այնքան, որ սա գնալ չի ուզում այլևս: Սրիում ենք՝ երրորդ կողմ լինի մեր կողքին: Երևի թե մենք մեզ լավ ճանաչելուց է, որ երրորդի ներկայությունը կարևորում ենք: Իսկ ահա մայիսի 4-ին 1991թ պարզվեց, որ բացարձակ «հանձնելու» կոչերը բարձրաձայն են և կոմկուսի տղաները (բոլոչի անուները գրառված են) երկյուղ չունեն վերստին: Որ Հադրութում մարդորս է սկսվել, ուրեմն հիմնավոր գործ է, իզուր չեն բարձրաձայն խոսում, «կեղտից» մաքրվում են՝ շուտով «կկոտրեն» լիդերներին ու կբղղացնեն նրանց կամակատարներին, որոնց ցուցակները դժվար չէ «կազմել»: «Հազկերտը» թե ինչ հրաման էր ուղարկել 1991թ այդ օրերին, ժողովրդին էլ հայտնի չէր, բայց գիտեինք՝ ոչ մեկի գլուխը չեն շայելու: Պահանջը, (ինչպես 301թ-ից հետո) «նրանցը» նույնն էր, ինչպես 1600 առաջ, ձեներս կտրած ոչնչանանք: Մե՞րը, սկի էլ ընդհանրություն չուներ: Սա ասում եմ մեծ հպարտությամբ 1600տ հետո:
Մեր նախնիները 387թ հանգիստ հանձնեցին պետությունը՝ Պարսկաստան, էս քեզ, Բյուզանդիա, էս էլ քեզ: Չէ: Ավելի խայտառակ էր: Բանի տեղ էլ չդրին, երկուսով բաժանեցին իրար միջև, որց որ բաղարճ (պեղարճ)՝ «էս ինձ», «էս էլ՝ ինձ…»: Անգամ չասին՝ բա մի բաժին մեզ չե՞ք թողնում: Կարծես ՀՈԳՍ ՊԻՏԻ ՈՒՆԵՆԱՅԻՆ, ՈՉ ԹԵ՝ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ: Ինչևէ: 1991 նախորդած տարիներին՝ սկսած 1988-ից, ասել ենք. «Աշխարհը, ՍՍՀՄ, Ադր ՍՍՀ, պիտի վերամիավորվենք Հայաստանի հետ»: Դուխները հերիքող չէր, որ մեզ հետ մեն-մենակ խոսեին: Նենգություն սկսեցին գործել: Մարզպանը, մեր մարզպանը նրանց դրածը, փախել է: Մենք երկյուղ չունենք առհասարակ, բայց մեր ուզածը մեր նախնիների համար շատ ծանր կկոչվեր: «Այո, մեզ կրոնափոխ չեն անում, այո հայաստան կա միավորի տեսքով, այո արյուն չի հեղեղվել, մեր հարկերը չեն բարձրացել, մեգերը կամայականություններ չեն անում, բայց մեր ինքնությունը պիտի փրկենք, մենք պիտի ապրենք առանց «Հազկերտի»: Հազկերտի հետ՝ հավասարի իրավունքով. այո՝ Պետություն, եթե ուրիշ բան չի «ստացվում»: 387թ հանձնեցին: 1988-ին՝ «մերը մեզ տվեք: Կարգին, մարդավարի…«: Ինչպես ռուսը կասեր. «ну как ты, предки наши? Вот как надо»: Չտվին, վերցրինք…դեռ մի բան էլ… Բա՞… Որևէ արտառոց դեպք չի նախորդել այս ժողովրդի: Հասարակ ությանը անհայտ էր (մելիքի մակարդակով կազմակերպված էր, բայց վարարկնից դաբրո կար ու նախաձեռնություն): Կենտրոնոկոն դահլիճում ներկա էր Վարանդայի շատ մտահոգված խալխը, մնացածները դրսում սպասում էին ու խոսում. «Ասում են կռիվը սկսվում է, պիտի ժողովրդին տեղափոխենք, երիտասարդությանը մոբիլիզացնենք, մարտական ջոկատներ ստեղծենք»: «Պարզ է: Գնանք տուն»: Բայց դահլիճում հարցեր այնուամենայնիվ ծնվեցին: Լուրերը ո՞վքեր էին տարածում այդ հարցերը ծնելու համար՝ հայտնի էր որոշակի շրջանակում: Մի կողմից շինծու, ոչ ռեալ ռազմական իրավիճակի ստեղծումն է, մյուս կողմից՝ այդ վիճակին հատուկ (համապատասխան գույք, զենք, զինամթերք, սննունդ և դրանց հետ կապված բաղադրիչներ) պահանջներին բավարարող դրույթներից խուսափումը: Դահլիճի բեմի վրա վստահ կանգնած «մելիքի» և «սպարապետի» (ն/գ միլպետի) արտաքինը գրեթե ոչինչ չի ասում իրենց ասվող խոսքի լրջությունից: Տպավորությունը համակրելի է՝ թշնամին երկու օր հետո (գուցե ավելի շուտ, ըստ նրանց…) գրոհելու է մեր մահակավորների վրա, մեր անպաշտպան տների, (երեխաների վրա մանավանդ) վրա մինչև ատամները զինված, իսկ մեր «աժդահա մելիքը և ոչ պակաս՝ սպարապետը աչք չեն ճպում, սառնասրտորեն խոսում են անելիքների մասին՝ առանց պանիկայի: Ժողովրդին պատրաստում են հարվածը արժանի «ընդունել» ու պատասխան տալ կործանիչ: «Ինչպիսի նվիրվածություն, արտասվել կարելի էր…»:
- Ընկերներ, -ասաց գործկոմի նախագահը, -մեր քաղաքը ծանր կացության մեջ է հայտնվել: Թուրքերը այս երկու օրը հարձակվելու են: -Դահլիճը ճայթում է, ճրթճրթում է, «մելիքը» բոթ է բերել խալխի համար: -Չգիտենք որտեղից, ինչ ուժերով, քանի հոգով բայց վտանգը եկել հասել է: Պատրաստ պիտի լինենք այդ հարձակմանը: Թանկարժեք իրերը վերցրեք, փաստաթղտերը չթողնեք, մի խոսքով՝ ինչ հնարավոր է պատրաստելու ժամանակ վերցնել՝ վերցրեք: Ինչպես տեսնում եք, միայն տղամարդկանց ենք հավաքել, որովհետև սա շատ կոնցերատիվ և տագնապալից պահ է:- Նստած եմ դահլիճի աջ մասում, ինձնից ձախ, դահլիճում հորս եմ տեսնում, որը երևի թե ինձ էր նայում, ձեռքս բարձրացրի ու արձագանք ստացա: Մեջբերում եմ նույն երեկոյի գրարումներս. «Ինքս ինձ հետ խուսում եմ. էս ի՞նչ է ասում շրջանի «իշխանության գլուխը»: Ո՞նց թե՝ հարձակվելու են, ոնց թե տղամարդկանց ենք հավաքել, պաշտպանելու ենք, էվոկուացիայի ենք գնալու, ախար նման չի, ձեր ասածի ու «դրան» պատրաստվելու եզրերը իրար չեն բռնում: Մոտ 500 հոգու (մեծ, փոքր, հասկացող, չհասկացող, կիստ պռատ խառնվել են իրար, շունը տեր էլ չուզի, էս խալխը ախար բան չի հասկանում:
—Ընկեր…,- դիմում է մելիքին,-ասում եք պաշտպանվեք, բա ինչո՞վ ենք պաշտպանվելու: (Վ. Հարությունյան, ք. Մարտունի) մելիքը զայրանում է, դեմքը կարմրել է (նրան ճանաչողները հեգնանքով ժպտում են): Կողքիս մարդը ասում է՝ լավ էլ տեղին հարց է տվել: Բայց «ընկերը» կոպտում է հարցադրողին.
—Էլ մի սկսեք, դրա ժամանակը չէ: Որ պետք լինի, ամեն ինչ էլ լինելու է: Էդ քո գործը չի, նստիր:-Բղավում է «մելիքը»
—Բա որ ժամանակը չի, էս ինչու՞ ենք հավաքվել, էս ինչի՞ց ենք խոսում: Վտանգը օձի նման եկել է վզներիցս կախվել, էլ սրանից կարևոր պա՞հ….,- մելիքը զայրացավ ավելի:
—Էսքանի մեջ էդ ինչ զրույց ես բացել, մտածում ե՞ս, թե հենց ինչ հալ կյա, հանցու ամալ կյա:-Դահլիճը դժգոհում է: Ասում են՝ մարդը ճիշտ հարց է առաջ քաշել, թող կարգին պատասխան տա: Ասում են՝ է՞դ պիտի պաշտպանե, սաղ կյանքումը ինքնուրույն հաց էլ չի կերել, առանց կամանդ ստանալ: Խեղճ տղեն խոսքը թողեցի կեսատ, սա նմանը՝ մեզ զակավար… Ութսունի մոտ մարդ է խոսք ստանում գործկոմի նախագահից: Աստված վկա էր՝ չգիտեմ, բայց մի դահլիճ մարդ տեսավ, որ «մելիքը» այս գործը հեգնանքով է անում, արհամարհանքով: տարեց նախկին կուսակցությանն ասաց՝ հիմնական գործը սա չէ սրանից, թուրքի մասին զրույցը մթնոլորտի համար է, իրականում իրենք էլ չեն հավատում, թե այդ բանը իրոք հասունացել է: Ինչևէ: «Մելիքը» պռոշի մի կողմով ասաց՝ ասա լսում ենք:
—Ես լսեցի ձեզ, ու գործի լրջությունը պատկերացնելով պիտի ասեմ, պիտի լուրջ զբաղվենք պաշտպանության խնդիրներով: Ստեղծենք ջոկատներ, այդ թվում հայրենական պատերազմի մասնակիցներից: Սա մեկ: Երկրորդը պետք է ամբողջ քաղաքի չորս կողմը, առավել հարմար տեղերում, խրամատներ կտրել, դիրքեր ստեղծել, որպեսզի շրջագծային պաշտպանություն լինի, խրամատները պիտի ճիշտ կառուցվեն, սա շատ կարևոր գործ է, պիտի անմիջապես մոբիլիզացնենք…
—Էդքանը մենք էլ ենք հասկանում, մեզ հուշել պետք չէ,-կտրելով մարդու խոսքը, գործկոմի նախագահը հեգնանքը չթաքցնելով շպրտեց,- նստեցեք,- քթի տակ,- պեն ասացի: Դահլիճի հասում մասը (25 տարեկանից բարձր) գրեթե արձագանքեց՝ ողջունելով տարեց մի մարդու առաջարկություն, որի թիկունքում մարտական ճանապարհ կար անցած (Թամանյան 89 րդ դիվիզիայի հրամանատարներից մեկի) մինչև Ռեյխստագ հինգ մարտական շքանշան (մարտի դաշտում ստացած) բազմաթիվ մեդալներով (Եվրոպական երկրներից յութաքանչյուրի ազատագրության համար) տասնյակ պատվոգրերով ու շնորհակալագրերով (Ստալինից անձամբ): Մարդը հետո «սաստվեց» մեր կողմից: Թե շատ էի վիրավորված, որ «ապաշնորհ» մելիքը մարդու խոսքը թողեց թերի ու «գործին տեղյակի» կարգավիճակով օժտվածի ու հրամանատարի «դաժանությամբ» նստեցրեց Հրամանատարին, ֆաշիզմին հաղթած գվարդիայի սպային:
—Շանտցան, սահանց մետքը՝ մեզ սոտ տեղան վըխծըցնելն ա: Էն մեծ մարդը էնա ասում ա հինչ բիդի անինք, հինչան սկսինք, էս հացթուխն էլ ասում ա՝ էդ մունք էլ ընք գյուդում: Վեր գյուդում ըք, մըզ էլ ասում ըք՝ տեղը չի, էլ յեկալընք հի՞նչ անինք…
—Սպասինք, սրա խաբարը հետանա յեր ընան, մինչև վերջը նստինք:
—Թուրքը զենքո՞վ է հարձակվելու, թե՞ քարով: կարծում եմ՝ քարը պրծավ: Ռեալ չեն խոսում: Սրանց ասելիքը իրենց ներքին հանգստության հետ չի բռնում: Վերջը՝ ոչ ինքը, ոչ էլ «նաչալնիկ միլիցան» ֆրոնտում եղածը, դեռ հարց է, թե թուրքը որ հարձակվի… ասել մի տվեք:
—Էվակուացիա, որ ասում են, սրանք մեզ հիմարի տեղ են դնում: Ու՞ր են տանելու, ինչո՞վ, որտե՞ղ տեղավորեն, ո՞վ է կերակրելու, մթերքը որտեղի՞ց, այդքան տրանսպորտ, երեխա, կին, մեծահասակներ… Այս խնդիրը շարժող լավ էլ հասկանում է, որ նման բան՝ անգամ ոչ թե 1000 մարդու (Մարտունուց պիտի հանվեր բնակչության 2)3-ը մոտ, ասենք ավելի քան 3000 մարդ) այլ 100 հոգու համար գերծանր գործ է, բոլոր առումներով: Ուղեղներս թմրեցնում են՝ թե ինչու, չեմ կարողանում կոնտրոնանամ:
—Օրվա վերջին կտեսնենք, էս գլխից հրամանատարի պաշտոն են զանիտ անում, մեր անունից, իբր՝ չե՞ք հիշում, դահլիճում հավաքվեցինք… ընտրեցինք… և այլն, չե՞ք հավատում:
—բա տակից դուրս գա՞լը, որ վտանգ լինի, իրոք վտանգի սպառնալիք գա նստի ու կյանքի խնդիր դառնա: Չեն ասի՞, չեն հիշեցնի՞… էդ դահլիճը, իր մեկ-մեկ խոսելը…
—Լսեցեք շարունակում ենք մեր գործը: Մարդա ծըզետե խոսումըք: Ինչպես չսեցենք, բիդի պաշտպանության կոմիտե ստեղծինք Կոմիտե…լավ չը)ք սկանում…
«Մելիքը» ասաց, որ պաշտպանությունը կազմակերպող, կոորդինացնող, բոլոր ուժերը համամխմբողը լինելու է կոմիտեն, իր հախագահի գլխավորությամբ: Կազմվելու են ջոկատներ, պահակակետեր: Մեր ժողովրդի պաշտպանությունը ապահովելու ենք, գլխավորը՝ (կամիտեի անունը շեշտվեց ևս մի քանի անգամ) դա է, վերջ:
—Ասացի՞, ասացի ստեղ ուրիշ խորդ կա, դաժե՝ конем gЗ…
—Սպասեցեք, ընկեր …, ախար ասում եք, ասում եք, բայց ես չեմ կարողանում հասկանամ, էդ ի՞նչ ռազմական է, որ զենք չունենք: Ախար…
—«Ախար» բան չկա: Դա ձեր գործը չի: Էսքանի մեջ էդպիսի զրույց չի կարելի անել: Ձեզ ինչ ասում են՝ լսեցեք:
Ինչպե՞ս թե, «հարձակումը ռեալ վտանգ» է, ասում եք, պաշտպանվելը մնա զրույցներու՞մ: Էդ ումի՞ց ենք թաքցնում մեր պաշտպանվելը: Էս ու՞մ ենք խաբում՝ մեր էս անէական զրույցներով: Սա է իսկական ժամը, ինչպես ձեր ասածից պարզվում է: Ինչ վիճելու, կամ զայրանալու բան կա, դրությունը լու՞րջ է, «սպասելու» պեն չկա»:
Ամեն ինչ ասել մի տվեք, ընկերներ: Մենք մշակել ենք պլան, որով իրականացնելու ենք մեր ժողովրդի պաշտպանությունը:- Այդ պահին հիշեցի «тов. Соахов»-ին՝ «մի զդես րեշիլի», ասում է ու ցույց է տալիս իրեն ու իր վարորդին: Իսկ «մելիքը» ցույց չտվեց, բայց վստահ ասաց:- Ասեր մի տվեք ավելորդ անգամ…
Մեզ չե՞ք վստահում: Էդ դեպքում մեզ ինչու՞ եք կանչել:
Դահլիճում նստածներից շատ քչերը հասկացան (այդ թվում տողերիս հեղինակը) թե ինչ ասաց Թամանյան դիվիաիայի սպան, երբ դուրս եկանք ու ամբոխ դարձանք: Նա ասաց. «Ափսոս, էս անտերը զոհեր է ուզելու էս խեղճ ժողովրդիվ… չտալով չէ, մատաղ ընիմ, եկավ՝ կտանի, չի էլ հարցնի, կխլի… Հերն անիծվածը անողուրմ ա, թարս…»:
Երբ իրարանցում նկատվեց դահլիճում, գործկոմի նախագահը «կարգի հրավիրեց» ժողովրդին ու «սպարապետի» կողմը նայելով ասաց.
—Առաջարկում եմ սրանով վերջացնենք մեր այսօրվա հնդիպումը, եթե ուրիշ հարցեր չկան:
Էս ի՞նչ դառավ, ընկեր, էս ի՞նչ առաջ գցեցինք: Բա մեր կոմիտեն, ինչու՞ չընտրեցինք, մեր նախագահին ինչու՞ չճանաչեցինք, մեր պաշտպանությունը մնաց ախար…
Մանի հետ ասեմ, էդ ձեր գործը չի, ասացինք որ տեղը չի: Դա պիտի կատարվի նեղ շրջանակներում: Հիմա, այս ժողովից հետո, թաղային ջոկատների «հրամանատարները» հավաքվեն փոքր դահլիճում, այնտեղ բոլոր հարցերը կլուծենք: վերջ, ջոկատների հրամանատարները մնան, մնացածները գնան: «Տուն գնացող» ժողովուրդը խոսելով գնում է:
Գլուխս բան չմտավ, էս գործից բան չհասկացա:
Թա թուրքը կյամ ա, խե՞ դինջ նստալըք, խե զենք չտք պժենում, խե մահլում չըք անըմ հուվա կռեվ ընան, հուվա փլավ իփլան հուվա կրակ ըննան…
Հուվա ճշլան, հուվա կլոխ պհլան, հուվա քեֆ ըննան և այլն… հա՜, հա՜, հա՜:
Հավաքվել ենք փոքր դահլիճում: գործկոմի նախագահի հետ, մեր դիմաց, էլ «օտար» չկա, գոնե այստեղ պիտի ճշտվի, թե ով, ինչպես, որտեղ, երբ ինչով նաև, կարևորը՝ ինչով… սակայն նա նորից կրկնում է մեծ դահլիճում ասած զրույցները: Ջոկատների «հրամանատարները» ասում են՝ էդ արդեն ասել եք…
—Ընկեր….,- ասում է թիկնեղ մի տղա (Վալերիկը, Գրիգորյան),- դահլիճում կոմիտե չընտրեցինք, նախագահ չընտրեցինք, զենքի մասին՝ ասացիք տեղը չի, բա հիմա ու՞մ ենք սպասում, ինչու՞ այստեղ չպարզենք ամեն բան, սրանից էլ լավ տեղ:
—Զենքի մասին խոսք չլինի, պաշտպանվելու հետ գործ չունենք, ձեր գործը նա է, որ գնանք պոստերում կանգնենք: Վերջ:
—Մեշեննի ընք, որ գնանք կանգնենք զենքի դեմը:-Ժպտալով հեգնանքի միջից ասաց մարդը,-ախար ձեր ասելով՝ հարձակում է սպասվում, ինչ իմանամ՝ նախատեսվում է թուրքի կոմից, ռուսի կողմից, վերջը, մենք չճանաչե՞նք մեր շտաբի պետին, մեր անելիքը չիմանա՞նք:- «մելիքը» գրեթե զայրացած պատասխանեց.
—Իմացեք, շտաբի պետը ես եմ, ինչ պետք լինի՝ զանգեք, եկեք մոտս, եկեք ցանկացած ժամանակ: վտանգի պահին լինի, (պաշտպանութ) կազմակերպել լինի, մի խոսքով՝ բոլոր հարցերով եկեք, ես լինելու եմ իմ տեղը, այնտեղից (գործկոմի նախագահի կաբինետ) ամեն բան կիմանաք: Եթե հարցեր չկան, խոսքը տանք ստեփանակերտից եկած մեր ընկերոջը: «Հյուրը» մեր մելիքությունից էր, բայց ապրում էր ստեփանակերտում: Շարժման մեջ նոր մարդ չէր, ավել վստահ խոսեց ու պարզ դարձավ (դահլիճը բացարձակ արձագանքեց) որ գործկոմի նախագահը անհաջող է կատարել իր «դերը» մեծ դահլիճում, ու շարունակում է՝ փոքրում: Փոքր դահլիճի մեծ ջոկատների «հրամանատարները» չկարողացան հաշտվել այս թյուրիմացությն հետ և սկսեցին գրեթե բարձրաձայն քննարկել իրավիճակը ըստ էության, և փաստել իմիտացիայի նշանները գործի շուրջը: Հյուրը տեղավորվել էր մեր շարքի երկրորդ կեսում և շատ ուշադիր լսում էր՝ անգամ ռեպլիկները (Հ. Գրիգորյան): Հանկարծ գործկոմի նախագահը կտրուկ ասաց.
Վերջ, վճռված է ամեն ինչ, շտաբը շրջսովետի գործկոմի նախագահի կաբինետն է, նախագահը ես եմ: Մնացածը ես ասելու եմ…
Ընկեր (Սեյրանյան) ախար դա ռեալ չէ: Իսկ ինչու՞ մենք, հենց հիմա, այս դահլիճում, չպարզենք, թե ո՞վ է ղեկավարելու մեր պաշտպանությունը, ովքեր են մտնելու այդ խորհրդի կազմի մեջ, որ ճանաչենք, դիմենք այս կամ այն հարցով, առավել ևս որ խոսքը գնում է զինված պաժտպանության մասին:
Դա ձեր գործը չէ, ընկերներ,- ասաց ընկերը Ստեփանակերտից ու դարձավ գործկոմի նախագահին,- մենք ամեն ինչ պլանավորել ենք և առայժմ ամեն բան կարգին ու աննախադեպ է գնում,- մելիքը պիտը թաքցնելով համաձայնում է: Մենք՝ նստածներս, ոչինչ չենք հասկանում, էս ինչ պլան է, որ առայժմ կարգին ու հարթ է գնում:- Եթե հարցեր չկան,-ասում են,- կարող եք գնալ:
Ընկեր … , համենայն դեպս շատ լավ կլիներ, որ այստեղ, հիմա որոշվեր ամեն բան, առավել ևս, որ այստեղ ներկա են բոլոր նրանք, որոնք անմիջապես գլխավորելու են մեր պաշտպանությունը՝ յուրաքանչյուրը իր տեղամասում:
Ընկեր բա նոր չասացի՞նք, ի՞նչ կարիք կա այդ մասին նորից ու նորից: Ասացինք որոշեցինք, վերջ:-Միլիցիայի քրեական հետախուզության պետը չէր կարող ավելին վիճարկել, գոնե նրա համար, որ համակարգում նա ենթակա էր և շարունակում էր մնալ: Սակայն սա վերջին գրեթե վչռական ու որոշիչ ճիգն էր, որ օգտագործվեց, բայց ապարդյուն: Երբ նստում էր, ասաց՝ դե լավ, տեսնանք:
Տի էլ պրծնում ե՞նք, առանց պեն որոշելու…,- ասաց մի ձայն:
Նորից եմ կրկնում, բոլոր հարցերով դիմելու եք ինձ: Շտաբը գտնվելու է իմ կաբինետում: Ցուցումներ եք ստանալու այստեղից թե որ իրավիճակում ինչպես վարվել: Մենք իրականացնելու ենք,- բայց չի նշում թե «մենք» ի մեջ ով կա, ովքեր են մտնում այդ «մենք»-ի մեջ, եթե ամբողջ քաղաքի բոլոր ջոկատների ղեկավարներն ու լավ տղերքը նստած են դահլիճում:-լսեցեք, մենք իրականացնելու ենք ամբողջ քաղաքի, եթե հարկ լինի, նաև շրջանի պաշտպանությունը: Ընկերները գիտեն, -դարձյալ չի ասում, թե դա որ ընկերներն են, համապատասխան հրահանգներ ստանալու եք շտաբի անդամներից:
—Բա շտաբի անդամները ընտրել ե՞նք, որ…
Նորից, նորից, վերջացրեք… գնում ենք իմ կաբինետը մենք, այտեղ էլ որոշելու ենք…
* * *
PS Իրոք գնացինք: Պաշտպանության կոմիտե ընտրեցինք: Այդ մարդիկ (ցուցակը պահպանվել է մոտս) ոչ մեծ դահլիճում միտներս պահենք, որ մինչև 1991թ խոտաշունչ մայիսը մելիքը համախոհների միջոցով «ստեղծել էր» ժողովրդի պաշտպանության «աննախադեպ կոմիտե», որը «մարտունակ» էր, -ըստ մելիքի և նրա «ընկերների», -ամեն ինչով պատրաստ էր օգնել, ցանկացած պահի, ցանկացած տեղ, վերջ: Շտաբի պետը գործկոմի նախագահն է շրջանի: Место штаба изменить нельзя:
* * *
16)5 1991թ 06:00 ի մոտերքը տուն էի դառնում: Ես պարետի թույտուվությունն ունեի «տՐՏտցրՍ» վկայականի տեսքով: ՍՍՀՄ գրողների միության անդամի նկատմամբ ռուս մայորը շատ սիրալի էր, կարծես հավատում էր ու վստահում: Ի դեպ, շեղվեմ մի քանի տող ու կարևորեմ բնակչության հետ անմիջապես շփվող զինվորների հրամանատարների (մանավանդ գլխավորի) հետ «տարվող աշխատանքը»: Հրամանատարները չէին կարող շփվել ղարաբաղցի այն հայերի հետ, որոնք ներկայացնում էին ՍՍՀՄ իշխանություններ (գործկոմ, ն/գ բաժին, զինկոմիսարյատ, կուսշրջկոմ նաև) և բնականաբար այս մարդկանց միջոցով պիտի իրականացվեր բանակի կամ ՕՄՈՆ –ի, կամ այլ ուժերի առաջադրանքների կատարումը: Օգտագործվե՞ց այդ հնարավորությունը՝ կասեցնելու համար (հնարավորինս) ավելորդ կոպտությունների դրսեվորումները՝ անգամ մասշտաբային: Ցավոք այդ մարդկանց մեծամասնությունը, մանավանդ ավելի մեծ հնարավորություններով, պոտենցիալ կարգավիճակով և օտարի կողմից անհամեմատ ավելի համակրելի ու վստահելի անձինք, չօգտագործեցին, չօգտվեցին «եղածից» ու կարևոր, վճռական պահերին հայտնվեցինք այդ «չիրացրածի» երախում: Բոլորովին այլ կերպ էր ոմանց դիրքորոշումը: անխտիր բոլոր «եկվորների հետ շփման կետեր էին «ձեռք բերում»: Ռուս, օսետին, կամ այլազգի զինվորականը շատ սերտ կապեր էին ունենում մեր ընկերների և նրանց հսկող մարդկանց հետ: Առաջին հայացքից, առավել ևս այդ օրերին, կարծես շարքային առօրյա կյանք էր ու մարդկանց նման շփումը գրեթե չէր գնահատվում ծանրակշիռ: Պահերը, որոնք ինքնին դրսեվորվում էին ու պարզ երևում էր, որ «օտարը» (որը ուղարկված էր -նշելու մեզ) ցուցաբերում է ներողամտություն զարաբաղցի բնակչի նկատմամբ՝ հեբց այդ իր ընկերոջ՝ մեր հայրենակցի թանկագին խաթեր համար: Թե նա ինչպես էր ընկալել շարժման բուն էությունը՝ կախված էր նրան՝ այդ օտարին մատուցածով: «Շարժումը ընդհատակյա» բառակապակցությունը պատմության մեջ հիշատակված նախահեղափոխական շրջանում ծավալվող գործնեություն է, որը ինքնին խիզախություն է բնորոշում: Ընկերս մարսել էր «ամցածը» դեռևս անվնաս ուղեկցում էր հիմա՝ առանց հիշեցնելու… Հիշենք չի հիշեցնելու, ոչ ոք չի ասելու… Թուրքը մի անգամ ավելի լավ էր «տեսնում» մեր հայրենակցի («ընդհատակյա մշակումը») կատարվում էր ձեռք բերված մտերմության հաշվին, սա այն գործն է, որը պիտի առաջադրանքի կարգով ստանալ դեռևս ՍՍՀմ-ի կողմից ճանաչում ունեցող մեր հայրենակիցներից՝ ասենք, նաև հեղափոխականը վնասը իր մաշկին, քան մեր բնակիչը նրա օգուտը: Բոլորը օգտագործեցին պաշտոնական դիրքերը՝ ի նպաստ խալխին…
«16/5 1991թ. քաղաքը, որ հինգից մեկն էր ու արդեն փառապանծ «Ստարտ» ուներ՝ շրջապատված էր Խոջավանդում տեղակայված զինվորներով: Լվով քաղաքից են սրանք՝ ասում են: Խուզարկություններ են իրականացնում՝ անձնագրային ռեժիմ անվան տակ, վայրենություններ ենք սպասում, որովհետև ասում են «Սպեցնազ», թե ՕՄՈՆ կա մեջները: Քաղաքը ամբողջ՝ տագնապ է ապրում: Ինքս էլ չեմ կենտրոնանում առաջին պահին: Ի՞նչ պիտի անենք մենք՝ «բնակիչներս» մասնավորապես նրանք, որոնք կոնկրետ ախոյան ունեն խոջավանդցիների, ամիրանլացիների ու անհասկանալի դրվագներից թշնամացած թուրքերի մեջ: Չգիտես ինչու, ինձ թվում է, թե «Կոմկուսն ու գործկոմը» հիմա հայտարարությամբ հանդես կգան: Կամ արդեն որևէ որոշում կայացրել են ու քիչ հետո ժողովուրդը կզգա, կշշոշափի այդ տաք փրկարար ձեռքը: Հիշում են, հանկարծ հիշում եմ շրջանային, թե միայն քաղաքային մեր շտաբի մասին ու կարծես թեթևանում եմ՝ ժողովրդին, չվախեցնել, միայն թե առաջին տպավորությամբ չկոտրեն պաշտպանական տղաների դուխը: Զանգում եմ շտաբ: Լռություն է: Մտածում եմ, ուրեմն դեռ չե՞ն հավաքվել, գուցե՞ անցել են ընդհատակ, բայց սրանց հետ նաև պարետը պիտի լինի և պարեկատան մարդիկ, որոնք երեկ չեն եկել, որոնց ներկայությունը վերջին դեր էլ ունենա՝ քիչ չէ: Իջնում եմ, «հանգիստ» քայլերով գնում եմ «Սայաթ Նովայի» մոտերքը՝ ոտքս երբեմն քաշ տալով (ոտքս վնասել էի պարեկատան զինվորի հետ ավտոբուսում վիճելիս): Կենտրոնական մասում ջոկատները (8-10 զինվորներ) խրոխտ քայլերով սարսափ են առաջացնում իրենց արտաքինով: Քաղաքացիական հագուստով անծանոթների մի խումբ մոտեցավ ինձ ու ասաց՝ տեղացի՞ եք, ասացի՝ այո, ասաց՝ այս փաստաթղտերը (Դանիելյան Լ.) կտա՞ք տիրոջը, մենք հեռանում ենք այստեղից: Կտամ, ասացի, անպայման կտամ: Տղաները խոսում էին Բաքվի ռուսերենով, շատ խիստ արտահայտված զզվանք կար իրենց այդ օրվա փեշակի նկատմամբ: Ես չէի կարող չնկատել նրանց մտահոգված դեմքերը, երբ հանկարծ ՕՄՈՆ զրփին (իր անտաշ արտաքինով) փրփրած բերանով գոռաց, «հը՞, քյոմագ լազըմ դըր, գագաշ»: Շատ համեստ արտաքինով տղաները (մեկը ակնոցներով էր) հեգնանքով ասացին՝ ալիյաթ չաքմալին, լազմ դայիլ», -իսկ քթի տակ ասաց՝ գյադաշ: Զըրփին խոշտանգել էր ուզում օգնություն էր առաջարկում, տղաները (անպայման Քաքվեցին) ասացին՝ նեղություն մի քաշեք, պետք չէ, ավելացրին՝ «գեղցի»: Այստեղ արդեն խոսում են փողոցներում վխտացող ՕՄՈՆ-ի և նրանց ուղեքցող «մեր թուրքերի» մասին: Կոնկրետ նակոլկայով (անուն, ազգանուն, ով ինչպես հայտնի է) թուրքերը բռնել էին տալիս հայերին առանց խոչընդոտի՝ թեկուզ մի որևէ: Հանկարծ հիշում եմ, չգիտես ինչու նորից հիշում են, որ շրջկոմ կա, շրջսովետի գործկոմ կա, բայց ամենակարևորը՝ շտաբ կա, պաշտպանության կոմիտե կա: Մարտունեցին հանգիստ ասում է՝ ռայկո՞մը, կոտրատե՞լ են, մարդ չկա այնտեղ, իսպալկոմու՞մը, մարդ չկա, էնտեղ էլ չկա: Մինը կավու՞չ՝ ասե տեսնանք թորը կորչինք, հի՞նչ անինք:
Մարդա մեր կլոխը պահինք լի՞: Պա տեղը ընգած տեղը Լենինին նման փափաղնեն խտտած ասում ըն՝ մունքընք վեր կանք: Հո՞րն էդ մեծերը, կյան էս ժողովրդեն ջողոբը տան:
Խրեգ խոսե, տրա վախտը չի, կկյան հաքյիդ քշռին, դուբինկավ հանց խղճցնին, անումտ էլ մննատ կընգե: Ռայկոմենը մարդիկ չը՞ն, տու վախում չը՞ս… դե սուս ըրա: «Հավաքում» են՝ որևէ կոնկրետ դեպքի համար չէ, մեկ հանցագործություն չէ, ահաբեկչություն կամ դիվերսիայի որև փաստի առթիվ հատուցված գործի առնըչություն ըստ էության չկա, բայց տանում են՝ կթվորին, գյուղատնտեսին, բանվորին, վարորդին, աննշան քաղաքացուն, անգամ… «Տանելը» շարունակվում է: Գնում եմ ն/գբ...
17/5 ժամը 11:00 անց: Համոզված եմ, որ գոնե այստեղ մարդ կգտնեմ, պաշտպանական «միտումներից» գոնե նշույլ տեղեկանամ ու հասկանամ, թե ինչ է կատարվում: Նախօրյակին ոչ պաշտոնական, բայց հուսալի լուրեր կային, թե որև լուրջ բռնություն, այն էլ համատարած, բացառված է: Որ մարզկենտրոնում ավելի «մոտ» էին օպերացիայի «հեղինակներին» կամ նրանց «ծրագրերը» կյանքի կոչողներին դա պարզ էր, բայց հույժ գաղտնիության «սկզբունքը երևի թե գործեց՝ ճնշման ու մեծ պատասխանատվության» պայմաններում: Շատ նման էր 1915թ ապրիլի 24-ին նախօրդած մի փաստի, ըստ որի «Երեկ իրիկուն Սմբատ Շահազիզ Թայլաթի հետ ծունկ-ծնկի զառ կու քցեր, թուն քսես՝ հայերուս պիդի կոտորին…»: Մեր փորձառու այրերը կարծես թե պիտի պատրաստ լինեին նման բռնի ակցիաների ծավալմանը, պիտի գոնե հանկարծակիի չգային: Ժողովրդին պատրաստեին: Ինչպե՞: Մուսուլմանները իրենց կանանց ու երեխաներին առաջին գծի վրա են պահում. խովորաբար՝ պաշտպանական վահան ստեղծելով, բացառելով (ծայրահեղ դեպքում) մասայական արյունահեղությունը, ապահովելով ժամանակավոր էլ լինի ազատություն, ազատ ժամանակ՝ մտածելու համար հետագա քայլերի մասին: Կաթվածահար է եղել ՍՍՀՄ խորհրդանշող երկու կառույցն էլ: ՈՒ՞ր են: ՈՒ՞ր է շտաբը, ու՞ր են պաշտպանության կոմիտեի անդամները, շրջկոմը ամենահաս նրա այն տղաները, որոնք «իրենց հարկից» գոչեցին՝ «մենք ժողովրդի հետ ենք»: ն/գ շրջանային բաժինը գրեթե որոշակի կազմով կար՝ բայց կաբինետներում, ուշիմ աշակերտների պես զգոն անձնական ճակատագրի (կարծես անհուսալի) համար: Բայց գոնե մեկ «ուսուցչի» հայտնելն իրենց հայրենասիրական տրամադրության անսահման պոտենցիալի մասին՝ հանուն ապագայի, որը առայժմ կասկածի տակ էր, բայց նեղ օրվա մհակ կմնար, կարդարացներ:
—Էս ինչո՞ւ եք կաբինետներում նստած, ընկեր միլիցեք, էս բայրենությունները ձեզ չի՞ վերաբերում:- Սրանցից մեկը Գիքորի համարձակությամբ ասում է, գնացել ենք էդ թալան անող ՕՄՈՆ-ի մոտ կանգնել, նրանք ասել են՝ անուկա ուբերայտես օտսյուդա: Մենք էլ եկել ենք:
—Եկել եք ի՞նչ անեք,-հարցնում եմ:
—Հո չենք գնալու մեռնենք: Ով ավտոմատով դռռացրել է էս վերջին 3-4 անսում, էն էլ գնա պատասխան տա:
—Լավ ես անում, որ ասում ես, հանե Արթուրին տարել են, դե ջողոբը տո (Բ. Բաղդասարյան):
—Ամբողջ ռայօտդելը պիտի տանե՞ն, որ ժաժ կյաք, երևանցու ասած,- մի երկու առավել շնչավոր միլիցիոներ դեմս ծառս են լինու ու շատ ակտիվ էլ «պատիվ» են պահանջում: Ասում եմ,-ինձ վրա լավ էլ ուստա եք՝ ձեր արդեն կոխկրտած էս պագոնի ուժը ցույց տալու, բայց աս պիտի իր ուժը չկորցնի, եթե կորցրել է, պիտի պոկեմ,-քաշում եմ ուսադիրներից: Պաշտպանական այս «գործընթացը» բաժնի սրահում է, այն զեկավարում է բաժնի պետի տեղակալը (Մաքսիմ…): սակայն բաժնի զգալի մասը շատ ծանր էր տարել իրենց աշխատակցին տանելու փաստը: Բայց միայն դա: Որևէ նախաձեռնություն չկա: Ինչու՞: Գործկոմի բաժինը ղեկավարվու՞մ էր: Միլպետը որևէ կոնկրետ հրաման չէր տվել: Օպերատիվ իրավիճակը լոկալ չէ՝ ուրեմն և մասնավոր վճիռ չի ընդունվում: Այն, այդ վճիռը, պիտի «հետևանքներ» ունենար, որոնց համար պատասխանը թանկ կնստեր մեկի, հետո նաև մյուսների վրա: Արժե՞ր վճիռ կայացնելու առաքելություն վերցնել մի պահի, երբ այն կայացնողների համար այդ քայլը առաջին հերթին, ժողովրդի առաջ վերցրած պարտականություն էր, ի պաշտոնե լինելուց բացի: «… իրենք, ջարման՝ մու՞նք»: «Հետույքը մըծըցրածը տոշը թակալ ա, թա ես ըմ շտաբի պետը, տեղը գյուդումչը՞ս, քյինի նա կոշտը, ստոլան վերքցի կոխտո…»:
—Վեր քթենա…»: Հրմշտոցի մեջ եմ ընկել: Միլպետի տեղակալը իր ենթականերին «սրում» է դեմս, պահանջում է ինձ դուրս անեն բաժնից: Տղաները գրեթե չեն կատարում տեղակալի ասածը.
Ես գոռալով ասում եմ.
—Ձեզ էլ են տանելու, որ էսպես սուս նստեք, ձեր ընկերոջ համար պիտի բոյ տայիք:-Գիտեմ, որ ցավ են զգում, բայց ինքնակամ (հրամանի դեպքում տղաները չէին երկմտա) քայլի դիմե՞լ… Այնուամենայնիվ ինչ որ որոշման ենք հանգում, շրջբաժնի միլիցայի հետ: Քաղաքական գծով տեղակալը և ես գնում ենք «շտաբ» պարզելու համար՝ հետագա չէ՝ պահի խնդիրը: Ինչպես պաշտպանվել, ի՞նչ քայլեր ձեռնարկել, ի՞նչ պլաններ ունի շտաբը կամ պաշտպանության կոմիտեն, ինչ պիտի անենք մենք… Այն ժամանակ դժվար էր նույն պահին խորը գիտակցել մի թաստի էություն, որը ուղեկցում էր մեզ դեպի «անհասկանալի մի կառույց» իր հույժ գաղտնի պլաններով, ծրագրերով (աբսուրդի հասնող) ինքնահավան «ղեկավարով»: Դա մելիքության, խալխի անսանձելի կամքն էր, անգամ անտերության, ամոթալի անպաշտպանվածության պարագայում: Ստրկականը երբեք չմարսած, լինելու միտումը պարտադիր բնավորություն պահող ժողովուրդը մինչև աչքերը լիքն էր վճռականությամբ: Դժվար էր, և մնում է, նաև մեկ ուրիշ խնդիր, որը Աստծու օգնությամբ կարելի է պարզել, եթե Աստված երբևէ կապի մեջ մտնի (Выходи на хоть какую связь» ու լսի: Մելիքին ընտրում էր ժողովուրդը, էն իսկական, Խամսայի, որից մեկն էլ Շահնազարն էր: 20-րդ դարի այս օրերին (1991 մայիս) հազիվ թե հիշեցինք մեր «մելիքին» փոխելու մասին՝ մանավանդ ընտրելով: Հիմա հարցս ուղղում եմ Աստծուն՝ էս մե՞նք ենք մեղավոր, որ մեր այսօրվա «մելիքը» մեզ լայաղ չի: Փափուկ եմ ասում: Հիմա գնում ենք, քաղ միլպետի տեղակալի հետ գնում ենք «շտաբ»: Մտնում ենք: Բարևում եմ, ասում եմ՝ ես չխանգարեցի: Նստած են՝ գործկոմի նախագահը, հայաստանի գերագույն սովետի մեր դեպուտատը, ագրոարդի (շրջանային) նախագահը, շրջկոմի նախկին առաջին քարտուղարը, շրջկոմի կազմբաժնի վարիչը, ավտոշարասյան պետը, կապի շրջ հանգույցի պետը, ֆինբաժնի պետը քաղպաշտպանության պետը (10-ի Արթուրը): Առանց ներածականի ասում են՝ ինչ՞ ենք անելու, փողոցներում գնում են, ում ուզում են վերցնում են, ինչ ուզում են թալանում են օրը ցերեկով… Լռություն է: «Մեծ» աթոռի վրա նստածը «խորհրդավոր» դեմք է ընդունել՝ պիտի վճիռ կայացնի կարծես: Ճիշտն ասած համոզված էի, թե եթե բոլորն այստեղ են, գոնե հիմա, ապա պատասխան «քայլ» կամ «միջոցառում» , արդեն մշակված, կա, ուրեմն մնում է առաջադրանք ստանան: Սակայն… Նորից եմ նյարդայնացած ասում՝ էսպես սուս նստելը սխալ է, երես են առնում, կարծում են մենք համաձայն ենք ամեն բանի, միայն թե… Ինձ թվում է նրանք վախ էլ ունեն, բայց առիթ «չեն տալիս», մեզ հիմարի տեղ են դնում: Քանի սուս մնանք, այնքան կխստացնեն…
—Ոչ մի բան պետք չէ, ոչ մի բան հնարավոր չէ, նորից կրկնել մի տվեք: Տանում են, թե թալանում են, թե կոտորում են՝ մենք ոչ մի կերպ չենք կարող միջամտել: Եթե գնանք էլ՝ մեզ քշելու են, հասե ասում ըմ…, -ասաց շտաբի պետը: Այն շտաբի, որը ստեղծվեց, իր կաբինետում, բայց պիտի ստեղծվեր մեր դահլիճում, գոնե փոքր դահլիճում, երբ ջոկատների հրամանատարները ուղղակի խնդրում էին ստեղծել (հազըր հվաքված ընք), ընտրել, դառնալ պաշտպանություն իրոք, բայց «մելիքն» ասաց՝ շտաբը իմ կաբինետն է, շտաբի պետը ես եմ, բոլոր հարցերը (ցուցումները կստանանք այնտեղից) վճռելու ենք… Հիմա ժամանակը չի՞ ասեմ՝ բա ասում էիր ձեր գործը չի, բա ձերն էլ չի որ՝ ումն ա՞, ընկեր շտաբի պետ: Դրա փոխարեն ասում եմ՝ մեզ տեղահան են անելու, առայժմ դամար են ստուգում, պետք է բոլորս միասին «պելեն փափաղը տնինք» տուս կյանք, փողոցներով գնանք, որտեղ կտեսնենք ՕՄՈՆ-ի կամ թուրքի, դուխով կմոտենանք, զահմով դվիժենեք կանինք, մին օգուտ կտա, մեր ժողովուրդը վեր յեշի տեսնա էնընք կանք, էնըք կաք (ես իշխանությունները ի նկատի ունեի) ինքն ա լուծելու հարցը:
—Թող կոտորվենք, բայց որ մի միջամտություն չենք անելու, դա շատ ապասնի կործ ա…,-թաղամասերից եկողների մեջ պանիկյորներ էլ կային, որոնք արդեն սրսկել էին «մելիքին»: «…Մենք էլ ենք էնտեղից գալիս, մեզ քշել են, այնտեղից, թողել ենք եկել…»: Որ զենք չունենք, գնանք մեշեննի դառնա՞նք: Ռուսը ավտոմատով առաջ է կենում, թուրքը ետևից թալանում է, կամ ասում է ում բռնեն (որ հայ երբևէ .վատություն» է րել որև թուրքի բռնում են) էստեղ անելու բան կա՞»:
—Հիմա ի՞նչ եք ասում, ոչինչ չանե՞նք, նստենք կաբինետում՝ ինչ կանեն, կանե՞ն։
—Հա,-ասում է շտաբի պետը, ծխում է:
—Մարդը ճիշտ է ասում: Պետք է մտածել, փրկություն գտնել, մի ձև անպայման կա, գոնե կոտորածից խուսափելու համար: Սրանց էսպես լկտիանալը ավելի կծանրացնի գործը: Մենք այստեղ մի ելք մտածենք, հետո զանգենք այդ մասին հայտնենք շրջաններին, իրենցը իմանանք, խելք խելքու տանք: Ռազ վեր նախօրոք պլան չկա մտածված, մշակված, պիտի ինքներս մին պեն անինք: (Է. Խաղյան) «Դե ձեր գործը չէ, ընկեր, մենք ամեն ինչ պլանավորել ենք և առայժմ ամեն ինչ կարգին ու աննախադեպ է գնում»:
Հիշու՞մ եք, այն ժամանակ մեր հյուրի այս խոսքերը դութ ողջունեցիք՝ թաքցնելով ձեր ժպիտը, իսկ ինչ սաստեցինք՝ չարաշահելով ձեր պատահական դիրքը: Հիմա քեզ ենք լսում, քո վճռական խոսքին նախկին առաջին քարտուղարը, մտահոգված իր համերաշխությունն է հայտնում՝ քիչ առաջ շատ վճռական ավյունով հանդես եկած ավտոշարասյան պետի խոսքի առթիվ, համաձայն է տողերիս հեղինակի հետ, սակայն գտնում է, որ հիմնական մեղքը մարզի «զեկավարներինն» է: Նրա թարմ հայհոյանքները լարվածությունը թուլացնում են վայրկյանի ընթացքում, սակայն խնդրո առարկան մնում է կախված շատ անհարմար մի տեղ: Նորից եմ հարցնում՝ ի՞նչ եք ասում, վեր չկենա՞նք, չգնա՞նք… էնքան սպասինք կյա՞ն…
—Գնում ես, դու գնա, մենք չենք գալիս:- Ասում է գործկոմի նախագահը: Լռություն է տիրում:
—Ո՞վ է գալիս հետս, գնում ենք մենք էլ քաղ-քաղ ընինք, թող մեզ էլ քաշ տան, մինին էլ մունք քաղ կտանք, մեռած ընք, տահանց մերը…,- ասում եմ ու ատամներս կրճտացնելով դուրս եմ գալիս: հանկարծ լսում եմ:
—Ես էլ եմ գալիս (Հ. Խտեփանյանի ֆին բաժին)
—Ես էլ (Արթուր, Գ.Օ.):- Միլիցիայի (քաղաքական գծով տեղակալը՝ Ս. Սարգսյան) աշխատողը հետս էր, կողքս կանգնած էր, հետս էլ դուրս եկավ: Երկրորդ հարկի սրահում հանդիպում ենք ևս մի քանի հոգու (որոնց ցավոք չեմ կարողանում հիշել, իսկ գրառումի այդ մասը՝ հետագայում (արկի պայթյունից 100մմ) բեկորները այդ մասը ոչնչոցրել են, որտեղ երևում է միայն «երկրորդ հարկի սպասասրահում…» տողերը…
Թափով, բարձր խոսքերով, քննարկելով, հայհոյելով հասնում ենք «տեղ»: Սրան նրան ասում ենք՝ ոչ տվեք, ոչ խեղճացրեք, ծվծվացեք, հարայ տվեք, ուգրաժատ ըրեք սուտ տեղան, ճպռոտեցեք, ծըզանա վըխըլանըն: Ասելով տեղներս փոխում ենք, էս թաղը, էն թաղը (տուն, տուն փողոց-փողոց): Քաղաքի հյուսիս արևմըյան մասում ՕՄՈՆ-ի ուղեկցությամբ (և երկու բանակային) երկու թուրք մտել են բակը… Հետս եկողներից մի ձայն է ասում՝ մեզ նկատել են, թուրքը բան է ասում էն մի թուրքին… Գրեթե վազում ենք՝ կարծես որ հասնենք արյուն ենք անելու մեր տկլոր ձեռքերով: Լավ էլ նախշելով առաջ ենք գնում: Իրոք լսում ենք՝ «Գյալըլար, գեթտիք, ուրուսա դա դենան, իդի, օնա դենան, թեզոլ…Քանի սրանց զրույցը լսում ենք (գնացինք, գալիս են, ռուսին էլ ասա, եկ, նրան ասա՝ շուտ արա) այնքան ավելի պարզ է դառնում, որ մեր լռությունը սրանց թափ է հաղորդում, իսկ մեր երևալը ավելի մեծ արձագանք ունեցավ, քան պատկերացնում էինք ու սպասում:
—Էս ինչու՞ են կյողլը կացալ մեր մեծերը,-կողքին ասում է՝ «մեծեր էլ ասում ըս, մին վեռը մեծ ղըխըկլոլակ կա ընդեղ…»:
—համոթ ա, տղերք, լհա եկեք քշտըրներես վեննըկացեք, հույս տվեք մեզ, մունք էլ ծեզ: Էս անասուննեն վեր մեզ մինակ ըն տեսնում լափ ըն դուխ յորոնում: Վեր մեր քշտին ընին, համ կվախին, համ կգիդան վեր տար օնին…
—Չնայած՝ սրանց անտեր էլ ով էր, ո՞նց, ու ե՞րբ էինք:
—Էս սովետին անա չի:
Մեր խմբից, հարցնում եմ՝ արդյունքում ի՞նչ եղավ, ու՞մ, երբ…
—Պարետի տեղակալը եկավ,-կին է պատմում,- մի թուրք երկու ռուս, էն՝ ՕՄՈն-են ասում, մեկը նրանցից էր, մտել էին մեր հայաթը: Էդ տեղակալը շատ փիս կզնված մոտեցել է ու թուրքին ու ռուսներին ասել՝ ուբերայտիս վոն:
—Հետո՞, հետո ի՞նչ եղավ…
—Ծպուտ էլ չըն ւրալ: Թուրքը էդ երկուսի արանքում լհա մին պուք…
—Գյուդում չում հուվա խաբարը պերալ, թա տահանք իրավունք չունին, կարումըք սասքյուհ ըրեք, ծբծբացեք, ձեզ գիժու տեղ տրինք, բայց տաք ոչ, խղճանաք, վուչ:-
—Խաբարը մեզանից մի քանի անգամ շատ հասել է քաղաքի ծայրամասերը և մի այնպիսի տեքստով, որ ինքներս էլ ենք դուխ հավաքել մեր մասին «փչածից»: Իբր «ռասպալկոմեն մարդիկը, միլիցին տղեքը» կոմիտեն զինված կյամըն, տահանց մերը…
Դառնում ենք նորից շտաբ, երբ լուր է պտտվում, որ ճնշումը թուլացել է: Շտաբի պետը «անսասան է»: Մեկ անգամ ևս հիշենք ու չմոռանանք ասել մեր սերունդներին, հստակ ու առանց երկմտանքի. «Հրամանի սպասում էին անխտիր: Երբ եկանք շենք (ռայկոմ) երկրորդ հարկում պատահեցինք ևս մի քանի հոգու, որոնք թեկուզ ոչինչ չէին անում, բայց պաշտպանվելուց չէին հրաժարվում և սպասում էին, որքան էլ անբացատրելի, սպասում էինք՝ ինչպես նեգրը իրեն ամծանոթ «спичка»ն ձեռքին, բայց կրակ ուզող աչքերով»: Այսուհանդերձ, հարց տրվեց շտաբի պետին պարտականությունները՝ ժողովրդի առաջ ստանձնած մարդուց ազատվել: Գրեթե չկար մի մարդ, որ լավ չճանաչեր «մեր հրամանատարին», ծանոթ չլիներ նրա ֆիզիկական, մտավոր, «բլատնոյ», «խիզախ», թրից արյուն կաթող» և մնացած «որոկների» մանավանդ նրա այն հասակակիցների շրջանում, որոնց ներկայությամբ նա պոչ խաղացնելով էր խոսում, դեռևս մինչև շրջապատում հայտնվելու «երթը» սկսելը՝ մանավանդ հեռակայելու տարիներին: Ի դեպ, տողի վիգենը մի առիթով ասել էր՝ էդ ղասիդ ը՞ք տրան պահում… Էսա թող պատառ տեղ անե վեննեն տես հինչքանա փոխվըլան: Ինչևէ 1991թ մայիսից կեսից սկսված վայրագությունները՝ չհանդիպելով կազմակերպված դիմադրության, խոշտանգեցին մեր ժողովրդին, վայց չկոտրեցին նրան, անգամ շտաբի պետի բացահայտ դավաճանության պարագայում: Այլ հարց է՝ ինչու՞, այնուամենայնիվ ինչու՞ ոչ վերևից, ոչ կեղքից, ոչ էլ ներքևից չհրեցին ապաշնորհ (ղարաբաղցու թասիբին հանգեղնող երակ էլ չկար այդ մարդու մետ, չնայած զավեշտի հասնող ինքնավստահություն կար մեջը) ղեկավարին որից շատ բան էր կախված և դեռ լինելու էր, բայց ըստ էության ունեցանք ամոթալի մի էջ, որը չպարզեցինք օտարին, անգամ մեր «օտարին» մելիքը «դիրքում» է:
17/1 1991թ.
—«գործկոմի նախագահը պառկած է… Ծննդատանը: Պաշտպանության կոմիտեի անդամները՞… Ո՞վ համոզիչ կերպով «Ջոկատի, ջոկատների այն տղաները, որոնք համոզիչ կերպով խնդրում էին «այն օրը», որ պաշտպանության կոմիտեն ստեղծվի հենց այն օրը, բոլորի ձայներով, նախօրոք… Այն տղան է հարցնում, որն ասաց. «ընկ…. ախար ասում եք, ասում եք, բայց ես չեմ կարողանում հասկանամ, էդ ինչ ռազմական է, որ զենք չունենք…»Վ. նստար: Այն տղան է, որ ասաց. «…մեշեննի ընք, որ գանք կանգնենք զենքի առաջ…»: Միլիցիոներ ընկերն է, որին «լռեցիր» քո «պատահական դիրքով ու գոհ ասացիր, նորից ու նորից կրկնեցիր՝ «Կրկնում եմ բոլոր հարցերով դիմելու եք ինձ: Շտաբը գտնվելու է իմ կաբինետում, որտեղից ցուցումներ եք ստանալու, թե որ իրավիճակում ինչպես վարվել…»: Ես ցավոք տարա («ծննդատուն և այլն) լուրը ու րհավատացի:
Հարց կար օդում, խտացած, իրականություն կար խեղդող, ինչու՞, ինչու՞ հզոր Մարտունին պիտի հայտվեր թուլամորթ, անակրող, վախկոտ, «վճիռ կայացնելու» անընդունակ մեկի խոսքից կախված, մատնված նրա անվճռականությանը: Մարտունիում երկրորդ նման «ջահել» չկար, գոնե իմ շրջապատի շրջապատում, ինձնից 20+ և 20- տարի դեսուդեն: Ավելին: Ես տեղացի եմ, հրաշալի գիտեի յուրաքանչյուր ջահելի ներքինը, հոգում նստած արժանապատվության գույնը (գոնե նշված տարիքի): Տաս մարտունեցի առաջադրանք ստանային, անգամ ապաշնորհ, բայց՝ չինովնիկից, ժողովրդի աչքի առաջ, ու այսքան խղճուկ վիճակում հայտնվեի՞նք: ՈՒժեր կային: Թող դժվար վերահսկելի, թող «լկտիացած», բայց մերն էին, մեզ կծառայեին, օգուտ կտային, հազար անգամ պետք կլինեին, քան թուլամորթ «շտաբի պետը»: Հեռու էինք (ու դեռ մնում ենք) այն պարզ դատողությունից, որը առանց փիլիսոփայության մատնանշեր, որ մեքենան գնալ պիտի իմանա, այն վարող պիտի լինի, (ոչ՝ ուղեվոր, ոչ՝ բեռ): Վարորդ, որը ապահովեր այդ մեքենայի անվնաս, բարեհաջող, անվթար տեղ հասնելը: Եթե ինչ-ինչ ձևերով, «ժամանակի շնչով» աթոռի հայտնված մեկին վստահում ենք, տեղ «հասնելու» մեր նպատակը, միայն նրա համար, որ նա ժամանակին «լավ լռել» է, լավ խոնարհվել է, չի հակաճառել՝ անգամ «հասցեագրվածի» առթիվ, ընդունել է անձեռնամխելիի կոխկրտումը, ապա կործանումից մեր փրկությամ գինը վերստին վճարելու է հասարակ ությունը, իսկ նա՝ որից կողքինը բան չի ակնկալում, ապրելու է՝ քանզի շակալները կենսունակ են:
* * *
Դառնանք 4-րդ դար: Պատմիչները հայտնում են, թե որ դարում ինչ եղավ: 387թ հարևանները հասկացան, որ հայաստանը պատրաստ է փայ դառնալու առանց «նեղանալու»: ինչպես երևում է, «փայ դառնալու» ինքը Հայաստանը չի «մասնակցել»: Պիտի դատողությամբ եզրահանգում անենք: Եթե Արշակ Գ-ին բյուզանդացիները պահել են «իրենց Հայաստանի» թագավոր, ապա՝ ոչ վերջինիս հայրենասիրության համար: Ավելին, Արծակ Գ և իր վարձու թագավորությունը (այն՝ Հայաստանը) խոնարհաբար տարան 387 ամոթալի փաստը: Արշակունիները հյուրի կարգավիճակով հայաստանի «իրենց մասը՝» Պարսկականը, «պահեցին» մինչ 428թ: Կարծես 387թ-ից մինչև 428թ արյունահեղ մարտեր եղան, մեծ կորուստներ տվին, ազգը կործանման, ավելի ճիշտ, ոչնչացման եզրին էր, սըիպված էին դադարեցնել կոտորածները և երկիրը դուրս բերել այդ անհուսալի վիճակից հենց 428թ: Այս մասին որ մի լուրջ «խոսք, չի հասել: Ավելին, շատ կարգապահ և ուշիմ մեր ազգը բավարարվել է (շարունակել է մինրև 1920թ) եղածով՝ հավաստին ապավինելով: Շատ անհասկանալի ասացի: Կորուստ համարվում էր՝ Քրիստոսին դավանելու մեր անմեկին ու նվիրված ցանկության արգելքը, և՝ դավանափոխվելու օտարի պահանջը: Վերջ, կոծկելու տեղ չկա: Ինչու՞ այս մասին գեթ մեկ հիշատակություն չկա: Որ «ժառանգությունը» հպարտության նմուշնե՞ր որ հայ իշխանի, գոնե Արշակունիների պարագայում, թասիբը բավարար չեղավ, ու այն մնաց «անպատիժ» պարզ երևում է նրանց «վարքից»: Իսկ ժողովու՞րդը… Չելա՞վ… Ձեզ եմ հարցնում, Բուզանդ, Եղիշե… Կարծես պետության գաղափարը դուրս էր մղվել հայի ուղեղից, իսկ նրա փոխարեն նստել էր իր իսկ խալխի կողմից արտաքսված անհայտ մի խեղճ ու կրակի ծառայելու առաքելությունը: Աստծու (ամենա բեկումնային շրջանի) վճռական ֆՍրտպՐՌՎպվՑ-ի առարկա դարձած Հայաստանը, ըստ էության. ապրել է առանց մի «ներքին շարժիչի» որով ղեկավարվել է մնացյալ աշխարհը, սակայն Աստծու մասնակի «индульгенция»-ի՝ մուննաթի տակ՝ չկորչելու երաշխիքով: Ասե՞լս: Պիտի առանց ջանքերի տեսնենք, որ մեր «1988-1994թթ.»-ը 384թ-ից չէ, «387-ից չէ», «422թ» (Վարդան Մամիկոնյանը սպարապետ)-ից չէ, 428-ից չէ առավել ևս, ոչ էլ՝ 451թ-ից: Եթե՝ «է», ապա մեզ չհասած հնարավոր պոտենցիալի գոյը պահել է Աստված. «Տեսեք, ձեզ շնորհած «թասիբի ուժը» վերցնում եմ մոտս պահեմ (ասենք թանկարժեք մի բան, որը չի կարելի կորցնել), ինքս ձեզ հարցնելու եմ 20-րդ դար, դուք ֆՍրտպՐՌՎպվՑ-ս ավարտելու եք, Քրիստոնեությունը սաղ- սըլմաթ տաք էսինչին, էնինչին, տսնաք ձեր «պահ տվածը» (կամ քո խլածը, Աստված), դրանից հետո ոնց ուզում եք, բայց ես արդեն չեմ ուղեկցելու… Հա, մոռացա, թեորիայի հաշվարկով ձեզ «շնորհածս» պիտի «հերիքի», եթե 1600 տարում որևէ բան ավելացրել եք ինքնուրույն՝ այդքան ծանր ու պատասխանատու առաքելության ընթացքում, միաժամանակ: Գնացեք, ես՝ առանց ձեզ…»: Այո, առանց Աստծու:
Առանց, թե նրա հետ, հասել ենք 21-րդ դար ու կարծես այս փուլի նախընտրականն անցել ենք շատ մեծ կորուստներով: Եթե Շումերները մեզ հետ (միշարք ուրիշներ…) «չեկան», դա նրանց սխալների հետ կապելը՝ չի տեղավորելու մնացած տրամաբանություններին: Տպավորությունը շատ էլ համոզիչ չէ: Աշխարհի քաղաքակրթությունը շինեցին, կահավորեցին երթից առաջ, իրենք ու՞ր գնացին, ու՞ր տարան սրանց: Տեղին կլինի՞, որ մտածենք, թե սրանք ավելի կարևոր տեղ գնացին՝ պարտավոր, թե այդպես, ապա Ասորեստանը ինչու՞ խփին պատառ պատառ արին, կամ «մի քիչ» թողեցին էստեղ էնտեղ՝ խորթի կարգավիճակով: Շամիրամը էդքան պատիվ չունեցա՞վ էս երկրի վրա, որ իր խալխին ցրիվ չտար, սրա նրա դռանը վիզ ծռեցներ Աստված: Էն կնիկը տղամարդավարի կատարեց էն, ինչը հատուկենտներին հաջողվեց: Իսկ հայերը այսօր ապաստան են տվել ասորիներին, կարծես Արա Գեղեցիկը և Շամիրամը պատմական հենքի խաթրին նաև: Գուցե նաև Աստծու սխալ հաշվարկների արդյունքում՝ ամբողջական ազգի քոչից «ետ պահելու» կամ պատահական վրիպելու հետևանքով մնացած այս փոքրամասնության հետ ուրիշ «ապագա» ունի… Դէ էլ ո՞վ, էլ ո՞վ է էս երկրի գլխին օյիններ բերում ու դարձյալ մնում օրհնված, մնում պահանջված (Востребован):
Ըր ցնցումներից տուժում է նաև կշեռքը՝ անգամ «ամենա» արդար, մեր ապարատի ֆունկցիաների մեջ է, ու թեև դժգոհություն կամ հաճախ ագրեսիա է ծնում այս իրականությունը, միևնույն է կա, ու Աստծու կողմից թույլատրելի է, որքան էլ վիճահարույց: Մեր պատմիչները և՞ս երկյուղ են ունեցել, հաշիվ են նստել ժամանակի «շնչ»ի հետ, գրել են թույլատրելին, մատնանշել են այն նժարը, որը պիտի ապահովի պարտադիր լույս, ինչու չէ՝ գույք, մուտք պատմություն: Շատ լարվել ու հասկանալ եմ փորձում, արդյո՞ք Եղիշեն ինքը ոչինչ արտառոց չէ՞ր տեսնում Վարդան Մամիկոնյան իշխանի «առաջխաղացման «մեջ»: 422թ. Սասանյան Պարսկաստանի մասն կազմող Հայաստանի զորքերի թե՝ զորքի «սպարապետ» (մի՞թե Հայոց Սպարապետ): 428թ. պարսկական Հայստանի (թագավորության) անկում: 432թ. մարզպանական Հայաստանի «զորքի»երի սպարապե՞տ (չի հնչում): Հոների դեմ՝ հանուն Պարսկաստանի՞ 442թ.: ԵՎ 449-450թթ. խտանում է «Հայոց տանուտերի» պաշտոնը՝ ի հակակշիռ Հայոց մարզպան Վասակ Սյունու: ԵՎ ոչ մի խոսք կործանված՝ երբեմնի հզոր պետության մասին, գոնե որպես միտում, որպես հուշ, որպես ափսոսանքի մասունք, կարոտի դրսեվորման որևէ առիթ, ներքին ճիչ կամ պատմիչների զուտ անձնական բնավորության պոռթկում՝ չեղա՞վ, չգրվե՞ց, թե՞… Մոգերը իրենց հսկիչ խմբերով (ՕՄՕՆ, ՍՊԵՑՆԱԶ, Ն.Գ.Բ.) 449թ. հանդիպել են Անգղ ավանի բնակիչների (Ղևոնդ Երեցի գլխավորությամբ) դիմադրությանը: Ժողովուրդը Ղևոնդ Երեցի գլխավորությամբ կոտորել է Մոգերին և ջուրը նետել «անշեջ հուրը»: ՈՒշադրություն, խալխը համարձակվել է (առանց հարցնելու իր պաշտպանության «իրավունք»ի մասին՝ սպարապետին և մնացած նրանց, որոնք պարտավոր էին ոչ թե ինքնահոսի թողնել այդ պայքարը, այլ գլխավորել և կարգավորել ուժերը…) ինքն իրեն պաշտպանել՝ կոտորելով թշնամուն՝ անկախ նրա կարգավիճակից, տեսակից: Այս մասին լսել են Զարեհավանի, ապա նաև մնացած բնակավայրերի բնակիչները, որից էլ ծավալվել է ժողովրդական տարերային շարժումը: Ապստամբության «առաջնորդ» է ընտրվել Վարդան Մամիկոնյանը, գրում է պատմությունը: Ես ինչպես չտեսնեմ այս պարզ թվաբանությունը, որը ավելի Համոզիչ է, քան «2 x 2 = 4»-ը: Ինչպես չգոչեմ՝…
Զինվորը՝ լինի, հրամանատար՝ միշտ էլ կգտնվի: Ժողովուրդն ինքը (Կեցցես՝ Ղևոնդ Երեց) ուժ դարձավ ու եկավ կանչեց իր «հրամանատարներին»: Հրամանատարը գլխավորեց ապստամբությունը՝ (Շտաբի պետը, մելիքը, կոմիտեի նախագահը, գործկոմի նախագահը) այն համալրելով…»: Այնուամենայնիվ կար, միավորվելու, միավորելու, կենտրոնանալու, կենտրոնացնելու, կռվելու ազգային ու կրոնական զգացմունքների հանդեպ բռնության դեմ: Անկախ ապրելու տենչանքը կարող էր զիջել «միայն թե ապրելու» տարբերակին, թեկուզ նրա համար, որ այլընտրանք չկար: Թե ինչու՞ սպարապետը հանդուրժեց (թագավորը՝ Արտաշես Գ) իր թագավորին (առավել ևս երկու կողմի միակ հայ թագավորի) տապալումը իր «զորքերի» ներկայությամբ, չի ասում պատմիչը: Իսկ ես ուզում եմ վերադառնալ Ղարաբաղ, 1988թ-89թ ու Հազկերտ 2-ին տեսնել «հատուկ հրովարտակով»: Հազկերտը մեր մարզպանին չփթխեց կամ վերջինս ինքը թողեց գնաց: Ինքներս մարզպան ընտրեցիք (Պողոսյան Հենրիկ): Հազկերտը (ասենք) նվերներ, փող (ոսկի) ուտելիք, խմիչք և այլ ընծաներ ուղարկեց, որը մենք (հպատակվենք) այդ ամենով գայթակղվենք, ու (ինչպես 423թ էր) Հենրիկ Պողոսյանին կենտկոմի անդամ դարձնեն, գեներալի կոչում տան, միլլի մեջլիսի վաքիլ շինեն, բայց Ղարաբաղը նմա Ատրպատականի մարզ, ապրի նրա օրենքներով և այլն: Ճիշտն ասած, լավ չեմ ընկալում նաև, թե մեր օրերում ինչպես պատկերացնել՝ սպարապետի թագավորին տապալում են՝ շատ հավասարակշռված մի մթնոլորտում նշանակում .իրենց միավորի» (մարզ) պետ, նույն թագավորության սպարապետին: Որպես վարձատրությու՞ն, տապալված գահի մխիթարա՞նք, մուննա՞թ, թե՝ «շնորհակալ եղեք, թե չէ…), գուցե՝ «ձեզ մի բան էլ ավել է», կա նաև՝ «… եթե ազգը «հանդուրժում» է իրեն զրկեն պետականությունից, հետո նաև «դեմ չէ» թագավորության տապալմանը, ապա մարզի կարգավիճակը մեծ առատաձեռնության դրսևորում է, որի ապացույցը սպարապետի խաղաղ «ընդունումն» է նոր պաշտոնի աթոռ՝ Մարզպանական հայաստանի զորքերի սպարապետ: ՈՒ՞մ էր պետք այն զորքը (առավել ևս սպարապետը), որի զինվորը մեռնելու էր հոների դեմ կռվում՝ հանուն մի երկրի, որը ստրկացրել էր իր ցեղին: Ամոթալի բանակի ամոթը «հանվել» է ջրի երես՝ որ ի՞նչ… Մի պահ, մի ակնթարթ տեղաթոխվենք մեր օրերը… չասենք՝ ժամանակի պարագա կա: Ամերիկան ու Ռուսաստանը որոշում են Հայաստանը բաժանել երկու մասի: Ռուսական Հայաստանում Ռ. Մոչարայանին տապալում են, կամ ասում են (եթե պուտինն է) թող մնա «Բաղրամյանի» վրա իր դղյակում, բայց «քիթը չկոխի» այլևս, իսկ Ս. Սարգսյանին նշանակում են ռուսական Հայաստանի սպարապետ: Մի քանի օր հետո (Գուցե՝ ամիս, տարի) հրաման է ստանում Սերժ սարգսյանը. «Вооруженные силы россииской Армеми направить в распоражение Д. Козака: «Будете наводитз поредок в (ичкерии) чеченской рекл. ԵՎ Ս. Սարգսյանը, եվ հայ ժողովուրդը հանգիստ ընդունում են ու ասում՝ փառք աստծու, գոնե Սերժը մնաց, սպարապետ ունենք: Ս. Սարգսյանն էլ ընդունում է իր նոր պաշտոնը՝ «Министр обороны БС. Российский Армеии» ու ասում՝ դե էլի բան ա…, բա որ էս էլ չլիներ… Ամերիկյան Հայաստանը (ԼՂՀ ) զրկվում է Ա. Ղուկասյանից, նախագահը իր անձնակազմով մնում է մի օֆիսում՝ սպասարկող անձնակազմի հետ… Ս. Օհանյանը նշանակվում է համապատասխան պաշտոնում: Окей?
Ղարաբաղցիք ասում են՝ «ջհաննամը, հինչու վերե յա, յոլլա կքինինք, պաբալի էսել չտվին, հունց կանինք…»: Էսպե՞ս, մոտովորապես: Կլինի՞: Բայց «387թ» եղավ, «390թ» եղավ, «428թ» վերջնականապես… էլ «լինելու» բան չմնաց, չթողեցին: Շատ ենք փոխվել՝ լավ ենք փոխվել, մենք իրոք ուրիշ ենք, հիմա որ մերն ուրիշ է, մնում է «մեր ուրիշը» մեզ ծառայի, պրծնի գնա, դառնանք Եվրոպայի որոշ հարցերով զբաղվենք, մանավանդ՝ ազգային, թասիբի, և այլն՝ Փարիզում էս վերջերս տեղի ունեցած հրդեհների, ու անկարգությունների գոնի վրա, մեր տեսությամբ, մեր «ուրիշ» փորձով: Իսկ պատմիչների գիրը մեր «այսօրվա գրից» էր նաև: Ում «օրգան» էր՝ նրան էլ ծառա էր… ներողամիտ ժողովուրդը կուլ է գնում՝ օրենք է, իսկ կուլ տվող միշտ էլ կգտնվի: Ջանքե՞րս, ինչի՞ են ուղղված: Աստծուն «չվստահել…, ինքներս, միայն ինքներս՝ կարգուկանոն պահենք մեր շարքում, մեր այն շարքում, որի «խտությունը» չի ներում այլասերություն, այլասեռություն և փլվում է՝ հաշիվ չնստելով ոչ տեսակիդ, ոչ՝ աստվածային խոստումների հետ: Շուշիի սև շորավորը հաճախ է խալխի ձեռք բերածը «հասցեագրում» անհասկանալի մի «ուղղությամբ»: Ինքներս պատժենք, ակնկալենք «հետևանք» ամեն վրիպումից ու տնքանք կոնկրետ հոգավ, ճռռանք կոնկրետ մեջքով, քաշենք կոնկրետ ուսով: Զգույշ լինենք մեր տանը նաև: Սեփական տան անտարբերությունը, թշնամուց էլ վտանգավոր է. նույն տան համար: Տկարությո՞ւնը, անկարողությու՞նը… ևս մերն է, բայց շարքում չենք պահում, առավել ևս՝ առաջին: Պահել ենք, չենք էլ անհանգստացել, փոխանակ դատեինք խալխի դատով, գոնե մի անգամ ժողովուրդը իր աչքով կտեսներ պատիժ՝ ուղղված իր շահի պաշտպանությանը, ընդեմ քյոխվի, մելիքի, իշխանավորի, սպարապետի, թագավորի նաև: Փավստոս բուզանդը վկայում է, որ Մ. Մամիկոնյանը, տապալելով վարազդատ թագավորին, գահ է բարձրացրել մանակահասակ Արշակ Գ.-ին, ինքը դարձել խնամակալ և, փաստորեն, կառավարել երկիրը 387-ից: Էս հերիք չէր: Արշակ Գ մանուկի կրտսեր եղբորը՝ Վաղարշակին, է գահակից արել, երևի՝ «արի, արի դու էլ թագավոր կոչվիր, որ չասես…»: Թանկագին բյուզանդ ապի, թե պապի, էդ ժամանակվա հայերը Հայոց թագավորությունը գաթա էին տեսնում, Հայոց թագավորին ինչու՞ այդքան հեշտ կարելի էր սպանել, ով ուզենա՞ր, ինչպես կամենա՞ր, քանի հոգով թագավորելու փաստը ժողովուրդը չէ՞ր տեսնում: Ասենք՝ ոչ, բա ավագանու խորհուրդը, ծերակույտը… ինչու՞ մի բերան «չմիջամտեց», երկիրը թալան տվին՝ կարծես իրենց անձնական հագուստն էր, կամ իրենց սեփականությունը՝ անձնական օգտագործման գույքի տեսքով: Չեք ասում, Բուզանդ պապի, թե ինչպես տարավ ժողովուրդը 378-ը, 384-ը, 387-ը, 390 (մոտ): Չեք ասում, գուցե ասել եք՝ չի հասել: բայց չեք էլ հիշատակում, անգամ թեթևակի դժգոհության ալիք չի՞ բարձրացել, չեն ապստամբել: Սահակ Պարթև Մեծն, 378թ կարգին հասունացած տղամարդ էիք, 387 թ՝ հայոց կաթողիկոս: Այսպիսով թագավորն էր, սպարապետը, և դուք ժամանակի լուսավոր միտքը, աստծու հովանու տակ, Աստծու ագենտներից ասեմ, Աստծու վստահելի անձ մը, թե՝ նրա կամակատարը… Այսպե՞ս: 422-ին 18 ամյա Արտաշեսին ձեր ջանքերով թագավոր են կարգում պարսիկները, դուք էլ խնամակալ եք դառնում: հետո ձեր թոռանը՝ Վարդան Մամիկոնյանին սպարապետ եք դարձնում, Հայոց կաթողիկոսության հոգևոր իշխանությունը ճանաչել տալիս այսինքն՝ ձեր դիրքերը ամրապնդում եք և ոչ մի խոսք հայոց պետականության մասին: հենց ձեր (սահակ Պարթև, մեսրպ Մաշտոց) հեղինակությունը գոնե մի առիթով ուղղե՞լ եք հայոց երկրի ինքնուրույնությունը վերականգնելու՝ լինի դա զորքերի միավորում, ժողովրդի համախմբում, դիրքերը, ինչպես պատմությունն է վկայում, լավ էլ կապեր ենք ունեցել, թե բյուզանդացի և թե ձեր պարսիկ տերերի, ձեր տերերի հետ: Ինչի՞ հաշվին էր այդ մտերմությունը: Դուք քաղցր հայե՞ր էիք: Դուք՝ անթագավոր, սպարապետ, անթագավոր կաթողիկոս, և մնացածներ, որոնց համար խնդիրը կենալն էր՝ անկախ կարգավիճակից: Միակ խնդիրը, որը ողբի պես պիտի նստած լիներ կոկորդում՝ չկորչելն էր, իսկ դրա միակ երաշխիքը՝ պետությունն էր՝ թեկուզ թույլ, թեկուզ փոքր, թեկուզ աղքատ… Հիմա՞, չէինք ների, ձեզ չէինք ների: Ի վերջո ձեր «թանկագին խաթեր» համար ձեր թոռը պաշտոն ստացավ օտարից, մեր տունը մասնատած թշնամուց: Պարսիկը՝ որը եկեղեցին ատրուշան (բռնի ուժով) դարձնել էր երազում, հանկարծ անվրեպ (կամ գրեթե անվրեպ) կատարում է կաթողիկոսի, Հայոց կաթողիկոսի Սահակ Ա պարթևի խնդրանքները: Հավատս չի գալիս: Հիմա՞, ինչու՞ միայն հայերի մոտ, այլազգիներ էլ չէին «ընդունի»: Եկեղեցին ամբողջական տեսքով մնաց, իսկ պետությունը՝ մանրեցին, որ բոլորին էլ հասնի:
Տիգրան մեծ-ի երկիրը քանի՞ շահի արժեր 387-ից սկսած:
* * *
Ավելի հարթ մակերես, քան երկրագնդինն է, մարդը ստանալ չի կարող (ամենա մանրակրկիտ հղկման դեպքում): Մարդու պատրաստած գնդիկը խոշորացնենք ու հասցնենք երկրի չափերին, իսկ երկիրը փոքրացնենք ու շինենք գնդիկ՝ ահա քեզ հակադրություն, որը բացարձակ ճշմարտություն է, որին կարելի (հասնե՞լ) լինի… Եթե հասնել, ապա արդյունքը ինքը կհաստատի ու բոլորը կհամոզվեն դրանում: Մարյանյան անդունդը և Ջոմոլունգման կարելի է բերել մի հարթության, ունենալ «հարթված» իրավիճակ: Խտացնելովէ կարելի է փոխել նաև բաղադրությունը, ունենալ նոր որակ, գործել բազմազան ու հասնել կատարյալ արդյունքի: Ցանկացած գաղափար ունի մարյանյան անդունդ և Ջոմոլունգմա: հաջողակ է այն ցեղը, որը առանց կողմնակի ուժերի (Պարսկաստան, բյուզանդյա, կամ Հռոմ) խտացնում է իր տան կնճիռները՝ գիտակցելով վերը նշված գործառույթի արդյունքը, որպես ելք, և գոյության ամենա արժանապատիվ ձև: Եթե չի տրվել, մեզ Աստծուց էնքան չի հասել, որ «հերիքի», ապա մեր «նախաձեռնության», թասիբի, արժանապատվության, խոհեմության, մնացած լրացուցիչ որակների հաշվին պիտի լրացնենք թերին ու ամրությունը ապահովենք, որպես գոյության պայման: սկսենք, արդեն ընթացիքի մեջ կոգեվորենք ինքներս մեզ, գլխիկոր քայլելը. բարոյականության դրսեվորում կհամարենք, որպես ավանդույթ, սակայն պիտի մոռացության տանք դժգոհելու մեր բնավորությունը և մեզ հպարտ կեցվածքի օրինակ տեսնեն այսուհետ: Դրա համար պիտի ավանդական վատից բեռնաթափվենք: Չեմ ասում «պապենակակ»՝ որը ավանդական է, որովհետև պապենական է: Իմ չասելը՝ բեռը չի հանում այնտեղից և այնքան, որքանը մեզ խանգարել է, կամ այսօր էլ շարունակում է, բայց ավանդույթ է՝ պիտի պահպանվի… Պիտի պահենք գլխներիս, մրսող, արևից տուժող գլխներիս, հենց մնանք՝ ես և դու, սկսենք. «Չի լինում, ապուպապերից եկած է, պիտի՝ պարտքով էլ լինի, պիտի տեղը պահենք, որ մեռնենք էլ, սոված էլ մնանք, որ թոփն էլ տրաքի, աշխարհն էլ քանդվի, Աստված էլ իջնի… պիտի, բայց թե քանդվեցինք, մեջներս հալ չմնաց, գրպաններումս՝ կոպեկ, հանինք տվինք՝ ով ինչ ուզում է ասի, բայց մենք մեր գործը արինք, որ չասեն… Շատ ենք կորցրել, կարելի էր և ականջի ետև գցել, բայց էր, մենք, մեր ավանդույթները, ի՞նչ ես ասում… երկու հազար տարի առաջ էլ ունեինք ավանդույթ: Արգիշտի՞ն էր թողել: Բա նրան ո՞վ էր թողել: Իշխանական տները իրար հետ շփվում էին իրենց բարքերի շրջանակներում, որն էլ տարիների միջով անցնելով, դառնում էր ավանդույթ, իբր պարբերաբար կրկնվող ամեն բան ավանդու՞յթ կարող է դառնալ ու պարտադրվել եկող սերունդներին: Անգամ մեկ աննախադեպ տգիտությունը «բարձր ճնշման» տակ կարող է վակումի սիստեմով դիրք ապահովել՝ ոնց որ վերամբարձ կռունկը մի անտաշ քար հանի մի բարձունք… Սա կար, ավելի կայուն, քան՝ ավանդույթը, ավելի հին քան մարդու հիշողությունը: Տանը պահենք ներքին ողջախոհությունը, որպես ամենասուրբ ավանդույթ և խիզախությունը թող T-34 տանկի ճակատագրով (մեր հասկացողությամբ) մնա մի դիրքում, որը բավարարի ավանդույթի պահանջը: Իսկ մենք, առանց ժամանակ վատնելու ապարդյուն փորձերով անցյալի փետուր չբերենք՝ մեր գիրը խորհրդանշելու, մանավանդ «ոսկե փետուր» ոսկե գրեր… որովհետև հիմա թառուքյամանչով հարսանիք չեն անում՝ անգամ Սողոմոն Սեյրանյանի թառով և Սայաթ Նովայի քյամանչով…
Խնամակալությունը հայկական ավանդո՞ւյթ է, թե բնավորություն: Իշխանական տոհմերի խարդախությունների օրինականացված դրսեվորում էր, ու մնում է, այդ, կամ իրավահաջորդի գործելակերպի պահարանում՝ որպես նեղ օրվա մհակ: Ժողովուրդին անհասանելի այս կոմբինացիան շատ հին է, բայց ավանդույթի ուժ չի ստանում՝ քանզի դա չի մարսվում սովորական փորում, սովորական առիթով: Միշտ էլ մնալու է, աչքի առաջ, բոլորի կողմից ընկալված, բայց զուգահեռ, կարծես կյանքը բաղկացած է երկու ժամանակից առնվազը. Երկու տարբեր փոխադամիջոցներ, տարբեր պայմաններով, տարբեր ժամային գոտիներում, տարբեր արագությամբ գնում ենք՝ անգամ ոչինչ չանելով, բայց բոլորս էլ տեղ ենք հասնում, որքան էլ պարադոքսալ՝ նույն տեղը, երբ էլ գնաս, ինչպես գնաս, կարճ, թե երկար… խնամակալ, թե՝ ոչ:
Խնամակալները որպես կանոն ապրում են անկայուն զարկերակով ու հաշվի չեն նստում արժեքների ժառանգության հետ: Ինչու՞: Երջանկությունը միշտ էլ կա, էնա իր տեղը բազմած, որ «շահում» ես՝ լցվում է մեջդ: Էդ շահելը ջնջելով չի, էն մեծ «շահն» է ջնջելով, ավերելով… Խնամակալի համար մեկ է, որովհետև ինքը միայն շահողն է՝ հերն էլ անիծած, խնամքի կարիք ու աջակցություն կճարվի: բայց սա մեծ, մեծ խաղերից մեզ հասածն է իր շեշտված տեսքով: Իրականը չի հայտնվում հաճախ, երևի ավանդույթ չշինելու լուրջ մտադրություն ունեցել են նրանք, որոնք խիստ շահագրգռված են իրենց մարզաձևը հարթակ չհանելում: Մնում է գուշակել՝ մարդկանց «Խումբը» որոշակի պատմական իրադարձությունների նախօրյակին. մանրակրկիտ ուսումնասիրու՞մ է անցյալի նմանատիպ որևէ իրադարձության դետալները, կատարելագործում, հղկում դարձնում իրենը, ապա նոր ձեռնարկու՞մ, թե՞ այս բոլորը Աստված է «կատարում» ու հրամցնում այս կամ այն երկրին, խմբին, անհատին, դարձնում իրականություն: Մեր թագավորին էլ «ինքնուրույն»-ություն չենէ տվել՝ անգամ երբ միայն հայկական Հայաստան էինք, «զառը քցել են կողքից», խաղը ստել են՝ գահին նստածները, խնամակալի ցուցումով: Սա է այն ահավոր ավանդույթը, որը երակներով է փոխանցվում՝ գնալով կատարելագործվում, դառնում՝ արվեստ, որի գնահատականը մատյանում չի գրանցվում, օրագրում առավել ևս, որն էլ բացառում է պատիժը: Անպատժելիության սկզբունքը՝ Աստվածային ԱՎԱՆԴՈՒՅԹ, սրանից, որքան էլ զարմանալի՝ «օգտվում» ենք բոլորս, պահանջում ենք բոլորս մեկ տեսնում որպես չարիք (եղեռնի օրինակը), մեկ ինքներս ենք գերադասում չպատժել, վերապահել, որովհետև պատժվելու է «իմը»: Երկակի դիրքորոշում (երկակի ստանդարտ) երկակի արդյու՞նք: Ոչ, իհարկե՝ «Առանց «խնամակալի» չեն լսում՝ անգամ գյուտարարին: Եթե նա գյուտը ձեռքին ընդունարանում կանգնած սպասում է իր «ընդունելության» ժամին, բայց «ընդունող» պատիժի «ենթակա չէ» էն մեծ գլխից, ապա մտիր ու ասա, որ դու Օհմն ես: Ասա՝ և ոչ մի արձագանք: Նա նույն կայուն տգիտությամբ կդիմավորի քեզ՝ եթե դու հանակարծ ներկայանաս Անանիա Շիրակացի, կամ՝ Ֆրիկ: Նման պահ ապրել եմ: Ասաց, «Սպասիր, դու հայ չե՞ս»: Բա «Անանիա»ն վրացական կամ դրանց սամթից մի ցեղ չի՞, Ժվանիա, հը՞… Ասենք՝ էնա վերջը հայկական է Շիրակացի ես, ֆուտբոլ, Շիրակ…»: «Վատ» ենք ապրել՝ անգամ կարմիր ու սև «իկրա» ունենալով սեղանին: Բերյոցին կախել են (կամ գնդակահարել), բայց նրա կատարածները չեն մերկացվել: Լիդիա Իվանովնային հանդիպեցի «Зона»- այում: Բժիշկ էր: Գոլդբերդ էր ազգանունը: Պատմեց մի փոքրիկ ողբերգություն ու հեկեկաց՝ արդեն ծերացած ու մարող ձայնով: «Քեռու տղան Լենինգրադից, դե մարզից Օկոլիյայից եկավ Մոսկվա պատերազմից հետո: Հեռակայում էր: Բանասիրական ֆակուլտետը ավարտելու վրա էր մոսկվայի արվարձաններում էինք ապրում, հիմա գրեթե քաղաքի կենտրոնն է: Տղան գյուղի կյանք էր սերտած, շատ քաշվում էր, ընկճված էր, քաղաքի, մեր մի կտոր քաղաքի տղաները ձեռք էին առնում, ես փորձում էի միջամտել, բայց վախենում էի վնասել գործին: Ոչ ոք չուներ իր շրջապատում: Ասում էր՝ ես առիթ չեմ տա որ ինձ ծեծեն կամ վնաս տան: Քսենյս տատիկի թոռնիկը չափազանց սիրուն էր, բայց դասարանի տղաներին բանի տեղ չէր դնում: Աղջկա հայրը հաջողությամբ դուրս էր պրծել НКВД-ի «մաքրումներից» ու փափուկ ապրում էր շրջսպառընկերությունում: Մի օր ինձ ասաց՝ «Լուրջ բարեկամ ունես Լիդիա Իվանովնա: Հասունացած տղա է, ավելորդ չի խոսում, չի կանգնում, չի թափառում՝ մանավանդ լակոտների հետ»: Ասացի սովորում է, Պավկաս խելոք տղա է, հեռակայում է, աշխատում է կոմերիտ կազմակերպությունում:
—Օ՜,- ասաց շրջսպառընկերության պահեստապետը, (երևի այդպես) և կանգ առավ մի պահ:- Ամուսնացա՞ծ է: Ո՞չ: Հետաքրքիր է: Լավ ապագա ունի:-Տեր աստված, ասացի, հանկարծ Սվետկային «չուղղեն» տղայի կողմը: Ջահելները կկատաղեն, վերջը արյուն կլինի: Եղավ այդպես: Գեղեցկուհի Սվետկային տվին Պավկային, չնայած սիրո մասին խոսք լինել չէր կարող: Ուշիմ աղջիկը իր հասակակիցների «լակոտության վերջին» սպասել չկամեցավ: Հայրն ու մայրը հավանել էին մեր սուսիկ փուսիկ տղային: Պավկան ջահելություն էլ չէր տեսել, չէր ծեծել, չէր ծեծվել: Սվետկան գուցե նաև սիրում էր իրենից մոտ չորս տարով մեծ Սերգեյին, բայց վերջինս լրջորոն չէր նկատում Սվետկային: Ի դեպ Սերգեյը շնորհալի տցա էր, լավ շրջապատ ուներ մեր քաղաքում: Բոլորն էլ սովորեցին, ստացիոնար կրթություն ստացան: Եկան քաղաք, բայց տղաներին լավ չընդունեց շրջկոմի նոր առաջին քարտուղարը: Ամբողջ ապարատում տեղացի գրեթե մարդ չկար: Տղաները՝ աննշան, իրենց հեռանկարներից շատ հեռու գործի էին ու դա կեղեքում էր նրանց: Սերգեյը մեդալով դպրոց էր ավարտել, ընկերներն էլ լավ մասնագետներ էին, բայց չգիտես ինչու գյուղերից եկածներին էին կուսակցական (կոմերիտական էլ կար) դպրոց ուղարկում, նրանց էին վստահում, պաշտոն տալիս: Դա ինձ անընդհատ լարվածության մեջ էր պահում: Մանավանդ այն բանից հետո, երբ Պավկան ու Սվետան ամուսնացան, հաճախակի զրույցներ էի լսում շատ տհաճ, ու Պավկային նախատում էի մտքիս մեջ: Պավկան չէր սազում Սվետային, դա տեսնում էին բոլորը և չէին թաքցնում, ու բարձրաձայն արտահայտվում էին թունոտ… Իսկ Սվետան մի օր ինձ ասաց. «Ես նրանց աչքի առաջ էի, «պտտվում էի», շուրջը և չորս կողնը, իսկ նրանք ինձ չտեսան, չտեսան Լիդիա Իվանովնա, ինձ նրանք չտեսան… Ես սպասեցի, շատ չսպասեցի, բայց դա էլ հերիք էր: Վովան, վովան եկավ ձեռքս խնդրեց, աղվեսի արտաքինով այդ արտակարգ ապուշը: Էլ ո՞վ, էլ ո՞վ, ասացեք: Ես դիտավորյալ, գիտակցաբար «գնացի» Պավկային: Եթե պիտի չամուսնանամ իմ հավանածի հետ, ապա ի՞նչ տարբերություն, Պավկա՞ն, թե՞ Սաշկան: Ես լսել եմ և Սերգեյի, և նրա շրջապատի զրույցները: Լսել եմ համադասարանցիներիս «ելույթները»: ՈՒշ է առդեն, տղաներ, իմ ամուսինը այդ տղան է, քաչալ, թե «հացթուխ», նա է, համեստ, զուսպ, ուշիմ, լսող «սանձել» էլ պետք չէ, խունար, էլ ինչ՞ է պետք: Մնացածը, Լիդիա Իվանովնա, նրանց գործը չէ, ինձ հասկանում եք»: Պավկան իրոք լռակյաց էր, հեշտ «կողմնորոշվում» էր, ե՞րբ, ինչպե՞ս, ու՞մ հետ շփվել, ինչից խոսել, երբ լռել ու հեռանալ: Եթե ազնվորեն՝ ես դժվար էի տանում նրա այդ բնավորության մթնոլորտը: Մենք մի հարկի տակ էինք ապրում, բայց տարբեր սենյակներում, տարբեր կենցաղային պայմաններով: Հարևանություն էինք անում մտերմաբար: Կոմերիտական կազմակերպությունը Պավկային սրընթաց առաջ էր տանում: Պավկան գրեթե չէր ժպտում արդեն տանն էլ՝ անգամ սեղանի շուրջ, տոն օրերին: Քաղաքաի լավագույն տղաները շարունակում էին մնալ առանց պաշտոնների, ապրում էին անհոգ, երբեմն ջահելություն էին անում, որը «գրանցվում» էր կոմերիտական քաղաքային կազմակերպության կողմից, այնուհետև՝ կոմունիստների: Պավկան սանդուխկների «վերուվար» հատկությունը բավական սերտ էր յուրացրել, նրա արյունը սնվում էր այդ մթնոլորդից: Համեստ էին միայն Պավկայի մտավոր կարողությունները: Նա այդ «բացը» շատ աննկատ փակում էր. վրիպումների ընդացքում, շատ ավելի համարձակ, քան նրանք էին իրենց «պահում»: Նրանք, ովքեր առանց դիտողություն անելու ուղղում էին գլխավոր կոմերիտականին: Չէր «համբերում», բլդոկի պես կծում էր, բայց տղաները չէին գուշակում, թե ինչու ոչ մեկին քաղկոմում չեն ընդունում: Ավելին չգիտեին, որ Պավկան «դանոս» էր անում: Ատում եմ «Даносчик»-ներին: Սկսեցի շփումներս քչացնել Պավկայի հետ: Սվետկան ճիշտ էր հաշվարկել, դա պարզ երևում էր: Նրա համադասարանցիները դեռևս «երեխայություններով» էին զբաղված, իսկ Սվետկայի ամուսինը պաշտոնյա էր, «վաստակ» ուներ կոմունիստների քաղաքային և շրջանային «բոս» երի հետ: Մի օր գնացի դեղատուն, գործով, դեղատոմսի հետ կապված: Մղկտաց ու արտասուգ ունեցավ կրակ աչքերում: Հրաշալի գեղեցկություն ուներ, հիմա էլ չի փոխվել: Ասացի՝ քեզ ի՞նչ եղավ, աղջիկ: Ասաց՝ «…չեմ ապրում այնքան, որքան ինքս եմ ուզում: Ապրում եմ այնքան, ինչքան ինքն է կամենում, երբ ինքն է կամենում, եթե կամենում է… Արձանի պես գալիս է սնվում, գնում: Արձանի պես տուն է դառնում, պառկում ու խռռացնում: Ես մի մսի կտոր եմ, անշունչ մի խրտվիլակ, թե՝ մի մուրացկան: Ի՞նչ անեմ ասաց, Լիդիա Իվանովնա, դուք հասկանում եք թե սա ինչ ասել է: Գուցե՞ ինչ որ կերպ միջամտեք, հասկացնեք ձեր ամուսնու միջոցով… Լիդիա Իվանովնա…»:
(շարունակելի)
